KHARA KHORUM - Ancient Capital of Great Mongolian Empire

KHARA KHORUM - Ancient Capital of Great Mongolian Empire

Chinggis Khan's fabled city site Khara Khorum, founded in 1220 at the crossroads of the Silk Road , is main cultural tour destination and gives you real insight into Mongolian history & culture. Khara Khorum town existed for 140 years, but it was the capital of Mongolian Empire for only 32 of those. Khara Khorum was the true urban, diplomatic and commercial center before, when Khuvilai king /the grandson of Chinggis King/ made to move Khara Khorum to Beijing in 1260. Later in 1364 after the Yan Dynasty collaps Khara Khorum turned into the capital city again.

In 1235 a lot of buildings, commercial streets, Buddhist temples, Christian and Muslim churches, building material houses and other big objects were built in this town. The most famous gorgeous object was Golden Gorde Palace of Ogoodei Khan, who is son of Chinggis Khan.The palace housed for Silver Tree fountain with angel figure, which had 4 branches delivering wine, mare's fermented milk, terrachina beer and one kind of juice. Therefore, the city was metropolitan capital with western and eastern styled buildings and houses.

Since 2000 Mongolian-German expedition has discovered some valuable information on city structure: pipes for heating system, the green colored ceramic floor for the palace, brick burning stove, a lot of numbers of foreign coins, pipe for drinking water and so on…

Egiption faraon mask found in area of Khara Khorum

108 stupa wall of Monastery Erdene Zuu

Temple for Dalai Lama-I in Erdene zuu monastery

Erdene Zuu Monastery in Khara Khorum

Erdene Zuu Monastery is located north west of imperial site at Khara Khorum. In 1586 Mongolian King Avtai Sain Khan built the first Buddhist monastery-Erdene Zuu monastery on ruins of Khara Khorum. Monumental walls with 108 stupas and 4 gates, which had the defensive role, surround Erdene zuu monastery. Erdene Zuu Monastery is not only historical significant site, but also cultural and intellectual artwork. It is testified with 3 temples buildings, which was constructed in the way of padlocking woods, it means, without using any nails.

There are displayed many valuable collections of sculptures, artworks, gold statues, religious masks, appliqués, mineral & oil paintings and portraits of gods, which were created by Mongolian masters in XVI-XVII centuries. All these collections demonstrate an artistic heritage of steppe nomads and their wonderful skills in XVII century, when the upgraded technique and machines were not introduced. The most popular displays are gold Tara figures, rock inscription in Mongolian and frescoes.

Ogoodei Khan's Palace ruins

The Palace of Ogoodei Khan was built in the south west of Khara Khorum town. The palace was the most beautiful gorgeous palace in Khara Khorum. Excavations, carried out in 1949 by Mongolian-Russian expeditions, covered ceramic and metallic objects, also at revealed Buddhist frescoes. This palace was of some importance, although the emperor lived there only twice a year. 2 years ago Mongolian and German Science Academy expedition group handled the excavation in the ruins, and they discovered and found the heating system pipes, which proves the nomads used to use the modern heating system in XIV century.

Picture on the wall of Ogoodei Palace

Turtle rock

Offertory rock ruins

Turtle rock

There are 2 turtle rocks in Khara Khorum, one is on the north part of Erdene zuu, and another one is located on the south hill of Erdene Zuu monastery. The turtle rock on the hill is the ancient original turtle, which was set in XIII centuries. The turtle is symbol of immortality and it protects something from flood danger. Therefore, Mongolians set 4 turtles on the four sides of Khara Khorum capital.

Offertory site for Turkish King in Khoshoo Tsaidam

The Khoshoo Tsaidam offertory sites with rock inscriptions are the most ancient Turkish historical sight and Blue Turkish linguistic heritage. Offertory site for Turkish King in Khoshoo Tsaidam has 2 important monoliths located near on another. The first monument is dedicated to Turkish prince Kultegen, who was living in 685-731 in recent Mongolian territory; another is devoted for his brother Bilge Khan. The brief information about Turkish culture, history, tradition, religion, military activity, society and Turkish tribe's life are written on these memorial monuments. The meaning of the stanzas on the monument is to praise the majesty of Kultegen King. This memorial monument is not only the rock inscription, but also it shows the carving ability and culture, for example, the interlaced dragons, seal and so on.

Khara Bukha Fortress ruins

Khara Bukha Fortress ruins are dated to 2different times: 1. 10-11 century it was the city of Kidan empire for 100 years and it was ancient Silk Road center town. 2. In the first half of 17 century the Buddhist temples were built in this fortress. There are traces of town quarters, remains of temples, stupas, rampart about 12 meter tall, formed of a thick wall of unbaked bricks. Several stone steles with inscriptions in Turkish and Uigur can be still seen in the town ruins. In 1970 archaeological expedition found the old vase, porcelain and pottery pots and old books written in Mongolian old script.

Buddhist Monasteries

Amarbayasgalant monastery
Amarbayasgalant monastery was built during 1727-1736, dedicated to Undur Gegeen Zanabazar, the first Bogd of Mongolia. Located at foot of the Burenkhan Mountain, Baruunburen soum, Selenge province. Amarbayasgalant name is Mongolian name and in that time the Manchu emperor Enkh-Amgalan ordered to built monastery for first Bogd Zanabazar to give respect, his skills, wisdom, intellect and accomplishments. So some monks searched suitable place for monastery while that 2 children was playing on the ground (present location) by stone and their names were Amar and Bayasgalan. One hundred thousands langs (3730 kg) of silver from the state fund were used to establish magnificently styled place for Buddha teaching and practice in honor of Zanabazar. 1937-1938 a fearsome repression covered Amarbayasgalant monastery and all the highly trained monks were executed. Also huge numbers of rare religious relics, books, sutras, Buddha sculptures that had been collected for 200 years, were completely destroyed.

The beauty, decorations and construction of the monastery have made it one of the most magnificent architectural monuments not only in Mongolia, in the whole Asia. After established the monastery had more than 10 religious colleges, six thousand monks and more than 50 temples such as Buddha’s temple, Ayush temple, Makhakala temple, Maidar temple and Undur Gegeen Zanabazar’s tomb. But nowadays only 28 buildings remained. Amarbayasgalan, one of the well known and largest monastery in Mongolia. The monastery has symmetrical construction. The main temple’s construction expresses the planning features of the Mongolian national architecture and the engineering solution are very original. One of the interesting solution is routing of roof water through the inside of four columns, under the floor, through the stone grooves and away from the Main temple.

1990 was the time to restore the monastery. The Communism has fallen down and people were eager to receive their religious tradition. The monastery was re-established and today about 40 resident novices and ordained monks are following precisely the rule of Vinaya. The Amarbayasgalant monastery was taken to state protection in 1943 and about 1980 foreign and Mongolian crafts re-established. Now the monastery contains Yanpai door (closed door), Maharaja temple, Historical temple (keep Manchu emperor’s order), Mongolian hearth Yellow Palace and main temple that have 300 years history. Last years, the “Gongoriin bumba takhikh” activity is organized every year. “Gongoriin bumba” means “Urn of rich”.


Gandan monastery:
Its official name is Gandantegchinleng monastery and if translate into English we can say simply “Perfect happiness”. Built in 1839, it is the center of Mongolian Buddhism and the only working monastery during the entire communist period. The monastery comprises a complex of buildings on the hillside northwest of the city. In the past it was one of the main Buddhist centers in Asia having two dozens of chapels and famous for its library collection of religious documents and the typography. The first temple of monastery was built at the initiative of the Mongolian living Buddha, the fifth incarnation Bogd. All temples were constructed architectural design Mongolian, Mongolian-Chinese, Chinese –Tibetian.

The monastery was severely damaged during the repression of 30s and only few building remained among them, a chapel for 20 meters high statue of Megzhid Janraisig god erected in 1911 as a symbol commemorating the Mongolia's independence. During the WW II the statue was taken to Russia and disappeared. In 1990 the statue was rebuilt with nation- wide donations. Megjidjanraisig god’s body was built by 19 tons of copper and gilded by 75926 golden sheets. Now the immense statue of Janraisag (26m high) stands in the 30m high temple and this temple is recognized from a distance. In 1910, this temple was the tallest building in the city and there is an interesting story about this temple. When temple was establishing believers were sitting on the ground dividing 2 columns from temple to Tuul River (south of city) and they carried water for constructing temple by buckets hand to hand.

Also there is an exceptional tree which people believe it accomplish their wishes inside of Gandan monastery fortress wall. During the repression era Gandan monastery was devastated by fire several times but this tree wasn’t fired. Then some monks tried to cut it but exceptional liquid flown down. Since that time people have been deified this tree. As a teaching monastery, Gandan houses the Mongolian Buddhist University. This is one of the Ulaanbaatar most impressive sights.


Khamriin khiid monastery
Khamar Monastery was established in the 1820's by famous 19th century Mongolian educator and literary figure Danzanravjaa. The Monastery was an important centre of the Buddhist "red sect", and seat of the Gobiin Dogshin Noyon Khutagt ("Terrible Noble Saint of the Gobi"). An outspoken critic of the society in which he lived, Danzanravjaa fought against the rigid class and gender distinctions of his day. He devoted great efforts to the cause of public education, which he promoted at Khamar Monastery through the establishment of an inclusive public school, theatre, museum and library.

The "Namtar duulakh datsan" (story-singing college), established at Khamar Monastery in the 1830s, is recognized as being Mongolia's first professional theatre. The nearby "Khuukhdiin datsan" (children's college) offered basic and vocation, artistic training for local children, who often went on to become singers and dancers, painters, sculptors, and other artists at the Monastery or in its theatre company, "Khamar Monastery was a perfectly harmonious location, having a river with many fine trees along its south part and rocky mountains with dozens of caves along its north; and the place was filled with the noise of hundreds of people playing the famous Saran Khokhoo drama”.

To the north of the monastery were a series of caves where monks would practice yogic exercises and meditate in isolation for 108 days at a time, hardening their bodies whilst expanding their physical and spiritual powers. Fossilized dinosaur bones, petrified wood, and other rare paleontological remains are widespread in the area surrounding the monastery. Paleontologists working in the region have dug up most notably a skeleton of the herbivorous dinosaur iguanodon, which lived in the Cretaceous period between 80 and 200 million years ago, At its peak Khamar Monastery consisted of four main sections - East Khuree, west Khuree, Tsokhon and Dunkher - comprising four colleges (datsan) and the children's school, more than eighty temples, and a resident population of over five hundred lamas. The monastery was completely destroyed by the military in 1938 during Mongolia's religious purge. Currently two small ceremonial temples and several religious monuments have been reconstructed, with more than ten lamas now in residence at the monastery.


Ongi Monastery
Formerly one of the largest monasteries in Mongolia, Ongi monastery was founded in 0660 and consisted of two temple complexes on the North and South banks of the Ongiin Gol River. The older southern complex consisted of various administrative buildings as well as 11 temples. The northern complex built in the 18th century, consisted of 17 temples-among them one of the largest temples in all Mongolia. The Ongi monastery grounds also 4 Buddhist universities and could accommodate over one thousand monks at a time. During the 1930’s communism spread throughout Mongolia.

As part of their ideological campaign and rise to power, communists arrested most monks around Mongolia. In 1939 Ongi monastery was completely destroyed over 200 monks were killed and many surviving monks were imprisoned pr forced to join the communist controlled army. Other monks escaped certain death by becoming farmers and common workers. The water from the river was re-routed to support local mine, which were run by the Communist government. When the river dried out, Local communities were forced to leave surrounding areas of monastery. With the departure of both monks and locals, ongi monastery seemed destined to disappear. However, democratization of Mongolia in 1990, three monks returned to Ongi monastery where they had begun their Buddhist education as young children some 60 years prior. These monks started laying new foundation upon the old ruins, with a vision to restore Ongi monastery and revitalize Buddhism in Mongolia. Around the Ongi monastery there are some tourist camps.

Tovkhon Monastery
The excellent location of Tovkhon temple is short distance of 70 kms from KharKhorin. If you visit to Khar Khorin, it is recommended to explore the Tovkhon temple in impressive beautiful mountainous area. Zanabazar, who was the first leader of Buddhism, located the place. It was built in 1653; believers who gathered in Erdenezuu monastery decided to built a special Monastery for Zanabazar. Following this decision the Monastery Tuvkhun was built at Shireet Ulaan, the most beautiful scenery in Khangai Mountains and he called it Land of Happy Solitude. The monastery located in the dense forested and picturesque mountain Shivee at an elevation of 200 m above sea level. There are several temples, a small cave, where he could do meditation, another cave called Mother Belly.

If someone entered and get out from this cave, there is hope of having their faults washed away in the next rebirth. The first temple of Tuvkhun monastery was built in 1654. Researchers have determined that this first temple was the meditation studio of Undur Gegeen Zanabazar. The monastery was restored in 1760 and 1786. One undamaged temple and foundations of buildings, wooden floors, ruins of some temples were protected by the Ovorkhangai province in 1971 and by the State in 1994. A restoration design for the undamaged temple was made in 1992. Hiking to rocky hills and looking at the stunning beauty of wild nature in surrounding areas are the excellent fun, which makes you refreshed and enthusiastic.

Erdenezuu monastery
The first Buddhist monastery in Mongolia, Eedenezuu was established on the ruin of ancient Kharkhorin city in 1586 by Avtai Sain khan, probably the most ancient surviving Buddhist monastery in Mongolia. The monastery located Kharkhorin soum, Uvurkhangai province. It is surrounded by fortress wall sized 420m each side, with 108 stupas. In 1792, it housed 62 temples, Mongolian lords tried to have own named temple inside of wall of monastery because it means they have high reputation. Also in 1658, the biggest ger consists of 35 walls, 1700 long pole and could contain 200 people, was built up at the middle space of monastery wall.

During the communist era this monastery nearly destroyed, nowadays it contains 3 main temples, other some smaller temples, 2 tombs which were dedicated to Avtai sain Khan and his son Tusheed khan Gombodorj and the biggest stupa in Mongolia named “Golden stupa”. The temples became museums in 1947 because Erdene Zuu was allowed to exist as a museum only; the only functioning monastery in Mongolia was Gandantegchinlen Khiid Monastery in the capital, Ulaanbaatar. However, after the fall of Communism in Mongolia in 1990, the monastery was turned over to the lamas and Erdene Zuu again became a place of worship.

Three main temples are named west zuu, middle zuu and east zuu. Zuu means respectful name of Buddha. So we can see Buddha’s different images such as past time Buddha, future time Buddha, present time Buddha, his child image, adult image, old aged image and his sapient pupils in these temples. These temples have double wall, for encapsulate warm and cool and kind of praying named “Goroo”. Today this monastery could become active monastery again and open for local believers and visitors. This is one of the places where we can learn more about religious and cultural traditions of Mongolia.

Baldan bereiven monastery
The monastery was established by Mongolian monk Tseveendorj. Monastery is considered as one of the three largest monasteries in Mongolia was built in 1777 It was one of the Mongolian biggest monasteries, had 5000-6000 monks. At that time the monastery had 4 religious colleges and more than 20 temples which for religious meeting every day. The main temple (tsogchin dugan) 30m*30m each side, was established between 1700- 1776 and one of the biggest construction in Mongolia.

Huge number of lamas (half of monks) held with pest in 1900s and remained monks were imprisoned and killed during the religious repression in 1930s. All temples and buildings of monastery were fired and most of Buddha sculptures were melted for bullets at that time. There are many kinds of Buddha were painted and sculpted around the monastery. Also there is particular formation rock named “Mother womb”. The people who arrived there, do some actions such as was born, washed and cradled like new baby and finally sit on the king’s enthrone. This monastery was locked for 60 years but some monks arrived back to the monastery built a small wooden temple, joined together local people and restored activities in 1990.

Gunjiin sum /Princes temple/
Gunjiin Sum monastery is located 30 km north of the main area where most of the ger camps are situated in Terelj. Surrounded by magnificent forests, not far from the lovely river, the Baruun Bayan Gol, the temple was built in 1740 by Efu Dondovdorj to commemorate the death of his Manchurian wife Amarlangui. Once part of a huge monastery containing about 70 sq metres of blue walls, five other temples and a tower, Gunjiin Sum is one of the very few if not the only – Manchurian influenced temple in Mongolia to survive over the centuries.

Unlike most other monasteries in Mongolia, Gunjiin Sum was not destroyed during the Stalinist purges, but just fell into ruin from neglect, vandalism and theft. Only the main temple and some of the walls of the monastery remain. Although you wouldn’t know it, extensive restoration has been carried out – and is still being carried out – which gives you some idea of how damaged it must have been.

Manzushir monastery
Manzushir monastery was a monastery established in 1733 CE, south of the Bogd Khan Uul Mountain range, 4km north of the Tuv Aimag capital of Zuunmod. Over time the monastery grew into a complex that housed more than 20 temples with over 300 resident monks. During the communist purges of the 1920's and 30's, the monastery was completely destroyed and all the monks either killed or exiled. The remains of the temple have been turned into a museum. A new temple has been built in Zuunmod also dedicated to Manzushir.

In the summer of 2009 Mongolian Rover Scouts and UK Scout Network members arranged a service project to repaint the new temple. A donation was also made to help fund rebuilding the wooden fence with a stone wall.

Historical and Attractive places

Zaisan memorial
The Zaisan Memorial is located south of the Mongolia capital of Ulaanbaatar that honors Soviet soldiers killed in World War II. The memorial features a circular mural that depicts scenes of friendship between the peoples of the Soviet and Mongolia. The mural depicts scenes such as Soviet support for Mongolia's independence declaration in 1921, the defeat of the Japanese Kwantung Army by the Soviets at Khalhkin Gol on the Mongolian border in 1939, victory over Nazi Germany and peacetime achievements such as Soviet space flights. It was erected by the Russian’s to commemorate those killed in the Second World War between Russia and Germany and Mongolia and Japan and the ensuing peace between these countries.

Chinggis khan statue complex
“Chinggis khan statue complex” is located in the place called “Tsonjin Boldog”, Erdene village, Central province 54 km from Ulaanbaatar. The statue in total is 40m high from surface erected at about 10 m high foundation and surrounded by columns. Far sighted Chinggis Khaan holds a golden whip in his right hand. Recreation area, restaurants and souvenir shops will be located in the column surrounded base of the Statue and from here visitors will ascend to the exhibition hall using elevator at the back of the horse. The visitors will walk to the head of the horse through chest and back neck of the horse, where they can have farseeing and good panorama view over the complex area.

Elsentasarkhai or Bayangobi

Beautiful sandy area of Elsen Tasarkhai - a unique combination of Mongolian mountains, forests and Gobi - type landscape in one location, which has the belt of sand dunes covering 2800 km2. This sand dune stretches 80 km through 3 provinces. Elsen tasarkhai means ‘Fragmentary sand’ because this long sand is divided into 2 parts by the main road and north part is named “Khugnu Tarna sand”, south part is named “Mongol sand”. The behind of sand dune there is big rocky mountain, located 1962m above sea level named Khogno Khan Mountain. Near this mountain there are 2 of the Mongolian biggest monasteries which are named “Uvgun” (Old man) and “Erdenekhamba”.

Kharkhorin
Kharkhorin, former capital of Chinggis Khan, was founded 1220 in the Orkhon valley which considered to World Genius center. After Chinggis Khan Capital city was extended by his son Ogodei Khan, built fortress wall sized 4 km each side surrounding city in 1235. The city was strategically located at the crossroads of traditional routes, creating a staging post for migrating nomads and merchants caravans. Foreign envoys and prominent clerics travelled to this city for an audience with Mongol khan. The center of the empire was existed for more than 140 years, far after when the Hubilai Khaan moved to the capital to Beijing in 1264; Kharkhorin was razed to the ground by Manchu soldiers in 1391. Nowadays only two granite turtles of four which were protector gods from four directions can be seen. According to historical resources and note of famous travelers such as Marco Polo and Plano Carpini, in that time ancient capital city was attractive place for foreign visitors and traders, there was big silver tree had 4 spouts pointed to four direction, was made by Wilhelm De Bushe. During the big ceremonies four kinds of drinks, airag, wine, beer and honey drink were flowing down to four big silver bowl.

However the bricks and stones from the ruins of this ancient city were used to build the Erdene Zuu monastery nearby, so in that way the old city lives on till today. The first Buddhist monastery in Mongolia Erdenezuu, was founded on the ruins of the old capital city in the 1586 years. It is surrounded by fortress wall sized 420m each side, with 108 stupas. In 1792, it housed 62 temples, Mongolian lords tried to have own named temple inside of wall of monastery because it means they have high reputation. Also in 1658, the biggest ger consists of 35 walls, 1700 long pole and could contain 200 people, was built up at the middle space of monastery wall. During the communist era this monastery nearly destroyed, nowadays it contains 3 main temples, other some smaller temples, 2 tombs which were dedicated to Avtai sain Khan (founder of Erdenezuu monastery) and his son Tusheed khan Gombodorj and the biggest stupa in Mongolia named “Golden stupa”. But today this monastery could become active monastery again and open for local believers and visitors. This is one of the places where we can learn more about religious and cultural traditions of Mongolia. well-designed red brick buildings of ancient cities.

Offertory site for Turkish King in Khoshoo Tsaidam
Around 47 km north of Kharkhorin and 26km south-east of Ogii lake are the most famous of Mongolia’s stone inscriptions. Both stones date from 732 AD, are almost same size of 3.3m high x 1.3m wide, and both have inscriptions in Turkic and Chinese script. They are dedicated to the Turkic khans who ruled the Mongolia between 6-8th centuries. One honors Bilge Khagan and other General Kul-Tegin, Bilge’s brother. Two stone monuments were found close to another in the tsaidam district of Orkhon valley. The inscriptions were recorded in 1889 and further studies by Russian scientists and well known “Orkhon inscription” in the world. Turkish governmental project has been implementing at the site during past decade.

Orkhon waterfall
Generally, Orkhon River and its water basin valley are considered the cradle land of steppe nomads. Apart from the springs at Khujirt, the main attraction in the area is the Orkhon waterfall. The Orkhon waterfall is situated in the historically significant Orkhon Valley; Orkhon River flows 1120km to the North before it joins the Selenge River. Also this waterfall is called Ulaan Tsutgalan, formed by volcanic eruptions about 20.000 years ago, the waterfall cascades from a height of 20m. It is scenic, tranquil spot and surrounding nature is undisturbed, as such there are opportunities for good walking and riding in the area. The Orkhon river is pristine drink water river and also it is teemed with a lot species fish such as taimen, lenok and so on. These days yak breeder nomads are living in near the waterfall.

Naran Daats and Zulganai
Naran Daats oasis - a beautiful paradise where saxaul trees, tooroi, and khailaas grow to such heights, that one is reminded that they existed many hundreds of thousands of years ago, when dinosaurs still roamed the Gobi plains. Arrive at Zulganai oasis. However, Zulganai still reminds you of the mountain steppe area, and you’ll still feel sand under your feet.

Kazakh hunters
Kazakhs have a tradition of hunting on horseback with trained steppe eagles. The trainer wears a heavy padded glove on the right arm on which a hooded eagle perches, until its little leather hood (tomega) is removed and it sees its quarry, a fox or squirrel, and within moments it plummets and seizes it. A well- trained eagle flies back to his masters saddle when other horses approach. Following the hunt there is entertainment in Kazakh gers , which differ from the usual Mongol gers in that they are highly decorated with woven carpets and textiles.

Hot springs

Khujirt hot spa

South of Erdenezuu Khujirt is a health spa located at the bank of Khujirt River, near to Khujirt town. The spa is frequently visited by local people, and now it welcomes foreign visitors. Water temperature at the spa reaches +55C. The place offers beautiful natural view very convenient for outdoor camping.

There is not much else to see here, except for the small Gandan Peljelin monastery which has contingent of 15 part time monks. Most travelers pass through town route to the Orkhin waterfall. There are some interesting grave sites worth looking out for a couple of km out of town on the road to Kharkhorin. The road between Kharkhorin and Khujirt is one of the best places in the country to see falcons and hawks. If you are ever likely to get a photo one of these birds, it is the place.

Tsenkher hot spa

These springs lie south of Tsetserleg town in Arkhangai province. The springs and streams are well developed. The waters are supposed to have curative properties for joints and other ailments. Outdoor pools are attended by staff that cool or heat the water via water-gate system; there are also indoor pools. Men and women bathe separately. It is an excellent place to relax.

Shargaljuut Hot Springs

The Shargaljuut Hot Springs have been utilized for their medicinal qualities for more than 300 years. Thermal manifestations at Shargaljuut presently comprise a large area of effusively steaming ground, and numerous low-flow springs that discharge near boiling waters. The Shargaljuut Hot Springs are located 42km from Erdenetsogt sum, 680km west of Ulaan Baatar.

The hot springs occur in the picturesque NNE-SSW oriented Shargaljuut Valley, within the Khangai Mountain Range. Each year, several hundred people visit the hot spring area to enjoy the “invigorating qualities” of the thermal waters, which are reportedly effective for “contagious skin diseases, high blood pressure, rheumatic fever, liver or stomach complaints, or problems with the nervous system”. Hot and cold spring waters flow from several locations and these have “changed over the years”.

Onon Hot Springs

It is located on the upper Onon River, twenty-four miles south of the Russian border. Here are at least fourteen different mineral springs, some of them with boiling-hot water, and several bathhouses. Two of the larger springs, both enclosed by bathhouses, are called Ikh Tsenkher and Baga Tsenkher (“Big Blue” and “Little Blue”), names reportedly given to them by Zanabazar himself, The springs here are famous for treating diseases and afflictions of the lower body: knees (mud packs taken from near the springs are especially good for knee joints), lower back pain, kidney and liver problems, and also rheumatism and sore muscles in general. Nearby there is a small log temple with thangkas of White Tara and Janraisig and portraits of Zanabazar torn from old books.

Big Lakes

Achit Lake
It is one of the largest lakes of Mongolia, covering 311 square kilometers. Length of lake is 30km width is 16km. It is between Kharkhiraa Uul and Turgen Uul, at 1,464 meters above sea level. Achit lake is irrigated from 10500sq.km square and fed by Altangadas and Bukh murun rivers therefore feed the Khovd river. The island of Devel in the Usan Khooloi River has been protected the state protection.

Bayan Lake
The salt lake, among the Bor Khyariin Els sand dune, is in the remote western part of Zavkhan aimag and difficult to reach. The scenery is fascinating and locals claim there is good fishing.

Khyargas Lake and Khan Khukhii mountain

The Khan Khukhii mountain range is located in Zuunkhangai, Undurkhangai and Tsagaan Khairkhan sums of Uvs province, was taken under protection in 2000 with an area of 2206 square kilometers. The Khyargas Lake was also taken under protection in 2000 with an area of 3328 square kilometers. Khan Khukhii mountain range is located deep in the mountain valleys and is a demarcation of Uvs and Khyargas lake basins. The area plays an important role in maintaining ecological balance by limiting the process of desert-steppe region increase. The peak of Duulga reaches 2.928 meters above sea level. Many picturesque mountains are here, such as Bushtag, and Altanburgas, as well as Khan Khukhii Mountain. Khyargas and Airag lakes provide a home to numerous globally endangered bird species that are listed in the Red Book of Mongolia.

Khuvsgul Lake
Khuvgul Lake, freshest and deepest lake in Central Asia, is positioned in a North South direction with an oval shape. Its length is 133.4 km from north to south while widest is 39.5 km from west to east. This lake has a volume of 380 km3 and it is second in Asia and 14th largest in the world. Khuvsgul Lake contains 93.6 % of total surface fresh water of Mongolia and 1% of world fresh water. Khuvsgul Lake is surrounded by beautiful high mountains of the Khoridol Saridag and Bayan Mountain Ranges, along the west shore. Many mountain rivers flow into this lake including 17 rivers flowing during the whole year. Flat-topped mountains with sloping mountainsides, covered by forests, lie on the east shore of the lake and those mountains are sources of 29 rivers flowing into Khuvsgul Lake.

The Munkh Saridag Mountain Range, the highest mountains in Khuvsgul province, are along the north shore of this lake. South part of Khuvsgul Lake becomes narrow and the Eg River starts out here. Drainage basin of the lake is 5,300 sq km that holds 46 rivers and streams. 69% of South side of Khuvsgul Lake is deeper than 100 m. The lake water is coldest in Mongolia, with +18 Celsius of water surface in summer, because of its deepness. It starts to freeze in September but completely covered by 1.0-1.5 m thick ice in November while it starts to melt in May but sometimes it keeps its ice until beginning of July. Water visibility is up to 22.9 m in the middle, but it is 14.3 m near the shore.

There are 4 islands namely Modon Khui, Khadan Khui, Dalain Khui and Baga Khui. From these, the largest one is Dalain Khui Island with a 5.8 sq km area, 70 km from north shore. Nine species of fish inhabit Khuvsgul including omul, herring, lenok, grayling, perch and roach. This area has been protected since 1992 as a National Park. The lake is still being used for transportation. Russian merchants started using boats for transportation in 1913.

Naiman nuur - 8 lakes
Naiman Nuur – Naiman Lake was created by volcanic eruptions centuries ago, covers 11,500 hectares around the lake located in Ovorkhangai Province to the southwest of the Khangai Mountain Range. Naiman Nuur with its exceptional configuration is surrounded by the beautiful nature of the middle part of the Khangai Mountain. These lakes with fresh water and interconnected by ground water channels such as Shireet, Khaliut, Bugat, Khaya, Khuis, Onon, Doroo, Bayan-Uul are called Khuisyn Naiman Nuur. These lakes located in 500m to 3km to each other. It was placed under state protection in 1992.

Orkhon waterfall
Generally, Orkhon River and its water basin valley are considered the cradle land of steppe nomads. Apart from the springs at Khujirt, the main attraction in the area is the Orkhon waterfall. The Orkhon waterfall is situated in the historically significant Orkhon Valley; Orkhon River flows 1120km to the North before it joins the Selenge River. Also this waterfall is called Ulaan Tsutgalan, formed by volcanic eruptions about 20.000 years ago, the waterfall cascades from a height of 20m. It is scenic, tranquil spot and surrounding nature is undisturbed, as such there are opportunities for good walking and riding in the area. The Orkhon river is pristine drink water river and also it is teemed with a lot species fish such as taimen, lenok and so on. These days yak breeder nomads are living in near the waterfall

Tsagaan Nuur/ White Lake/
About 50km west of Khovsgol Nuur, in Renchinlkhumbe sum (district), is a large depression called Darkhadyn Khotgor, often referred to as Tsagaan Nuur, after the main village in the area. The Darkhadyn Depression is roughly the same size as Khovsgol Lake and was indeed originally formed as a glacial lake.The difficulty in reaching the region ensures that the unique Tsaatan people who inhabit the valleys are able to continue their traditional lifestyle - but tourism is slowly making an impact.

Darkhadyn khotgor is one of Mongolia's strongest centers of shamanism. This is one of the best-watered regions in Mongolia: the aimag has about 300 lakes and 200 of them are in this area. The lakes are a vital part of Mongolia's very limited commercial fishing industry - white carp and trout are packed in salt and flown out to Ulaanbaator to be served in the fancier hotels. Salmon and huge taimen can also be found in the region. One definite drawback to visiting the region is the insects that invade the area.

Uvs Lake
Uvs Nuur /Lake/- the largest lake in Mongolia. It is 743 meters above sea level, 80kms wide and 80 km long, covering 3.350 square kilometers with clear but brackish water a land-locked Inland Sea. The range of ecological zones in the relatively small area of the Uvs Nuur Lake Basin in Uvs Province is matched by few places in the world. Except of Mongolia’s highest peaks Altai tavan bogd, this range is the coldest part of the country, in 1974 a temperature of -57 C was recorded. Summer temperatures typically climb to over +40 C, and these extremes are one reason why the lake was chosen as one of ten locations globally to be studied for climate change by the international Geo-Biosphere Program.

The Uvs Nuur region encompasses 712,545 hectares of land. Established in 1993, it consists of four separate areas – Uvs Lake, Turgen Mountain, Tsagaan Shuvuut and Altan Els. Between them, the protected area contains everything from desert sand dunes to snowfields, and marsh to mountain forest. Uvs Nuur is five times saltier than the ocean, and devoid of edible fish, but this doesn’t mean the lake is dead. The Nariin, Sagil, Borshoo and Khundlen rivers enter, but none drains out. It is a magnet for birds; over 220 species are recorded, including Osprey, White-tailed Eagle and Black Stork. There are Swan Goose, Bar-headed Goose and Eurasian Spoonbill. Over 100 pairs of Spoonbill nest in the vicinity, also Great White Heron. Whooper Swan, Great Black-headed Gull, White-headed Gull and Black Stork.

Khorgiin Togoo volcano and Terkhiin tsagaan lake
Located in Tariat soum, Arkhangai province. About origin of fresh watered Terkhiin Tsagaan Lake, flowing of north and south Terkh Rivers locked by lava flow from a volcanic eruption. The length of lake is 16 km; width is 6 km, 20m deep, 2060 m above sea level and occupies 61 sq.km area. The biggest river which is one of the 10 rivers, flow into lake is Terkh river. Also only one river flows from the lake is Suman River. Suman means “Arrow” because this river flows through the lake like an arrow. There is a small island at the middle of the lake, birds make their nest and lay eggs. There is a interesting story about Terkhiin Tsagaan Lake.

An ancient time, a mother and son were living this land and they carried their drink water from small fountain from the deep of ground. After they take some water they have to bung it. But one day son went to this fountain to take drink water but he forgot to bung it after take and he slept next to the fountain. Later some minutes this some area covered by huge water and son’s mother worried about his son and she take top of mountain named “Uran mandal”, bung the fountain. Since that time this lake is exist here. The top of “Uran mandal” mountain is Small Island that mentioned above.

Khorgiin Togoo volcano, located on the bank of Terkhiin Tsagaan Lake, 180 km away from center of Arkhangai province. The volcano erupted to encompass huge of sq.km area 8 thousand years ago. Around the volcano there many cauldron shaped places to hide so Khorgiin togoo name is connected to these places. Also there are some interesting places such as ice cave, “Shar nokhoin tam” (hell of yellow dog) and “Cave of a person” around the volcano. 50 sq.km of this area preserved in 1965.

Khar us Lake
Mongolia’s second largest fresh watered lake Khar Us Lake is located at the 1152m above sea level, Khovd province, in western Mongolia in the Great Lakes Depression. It’s area value is1852 sq.km included more than 10 small and big islands because of tectonics. The biggest island is Agbash which divide lake into south and north parts and divided parts connected by canal named “Lun Yum”, 20km long. About lake size, length is 72km, width is 26 km but it’s depthless, only 4.5m at the deepest part.

Ogii Lake
Located in 1337m above sea level, Ogii Nuur soum, Arkhangai province. It engages 25sq.km of area, length is 7km, width is 5km and at the deepest part it’s 15m. The lake abounds in various types of fish and birds, which creates an incredible natural beauty. More than 14 types of fish and more than 150 types of bird inhabit there. You can visit to this lake easily; on a day trip from Kharkhorin (Erdenezuu monastery). By the road you can visit to Khushuu tsaidam monument, memorial of ancient Turkic emperor Bilge khan, only 45km from Kharkhorin on asphalt road.

Mountains

Altai Tavan Bogd Mountain 

Altai Tavan Bogd, highest point of Mongolian territory: is a picturesque mountain with glacier and a permanent snow peak and is located at the cross borders of the west of Mongolia with Russia and China. The mountain is called Altai Tavan Bogd because of five high peaks. Those five peaks are Khuiten (4374 m high, and it has been called Ikh Mongol since 2006), Nairamdal (4082 m), Malchin (4037m), Burged (4068 m) and Ulgii (4050 m).

Tavan Bogd Mountain is glaciated and has permanent snow cover above 3100 m. There are 250 big and small glaciers which cover an area of 514 square km. There are 26 glaciated areas in the mountain range, the biggest being the Potanin, Aleksander and Graneger glaciers. Potanin glacier is biggest glacier in Mongolia and it is considered one of the big glaciers in central Asia. Potanin glacier is located on the beginning of Tsagaan Gol that begins from Altai Tavan Bogd, and it is 25 km long, 300-500 m wide, 50-200 m deep and covers 53.2 square km. Some big rivers of Central Asian basin such as Khovd River, Tsagaan River begin from the Altai Tavan Bogd Mountain.

Most of peaks above 3000 m have permanent snow. Maanit Mountain, at 3244 m high, on the west point of Mongolia, is located around 30 km far away to the south of Tavan Bogd mountain.
Around Altai Tavan Bogd mountain, especially on the Valley of Tsagaan River, there are many historical sights such as: the Baga Oigor writings; Zuun Oroin Uvuljuunii writings; Khar Yamaat River man stone; group memorials of Gants Mod spring; and the Tsagaan Salaa rock paintings. Tsagaan Salaagiin Rock painting has around 1000 paintings and it is not only Mongolia’s biggest, but also central Asia’s biggest ancient people’s complex gallery.

The area south of Tavan Bogd Mountain, 200 km long and 50-80 km wide, has been protected as a National Park since 1996. There are very rare animals, birds, fish and plants that are written in the International and Mongolian Red books, some white water rivers and waterfalls, fresh lakes created by glacial movement and small forest covered areas.

Climate is cooler than other areas, because 70 percent of total area is more than 2000-3000 m above sea level and 30 percent is more than 3000 m above sea level. Mongolian Altai Range has a continental climate with temperate summers and cold winters: the snow comes early and melts late. In summer, the average temperature ranges between 18 to 23 degrees plus, and in winter, the average temperature goes down between 32 to 37 degrees below zero. Average precipitation is 400-500 mm per year.
There are rare rodents, mammals and birds such as Snow leopards, ibexes, Altai mountain sheep, Altai marmots, Golden Eagle and Altai Snow Cock in this area.

Munkh Khairkhan - Second Highest Mountain in Mongolia

Munkhhairkhan Mountain has a variety of rare animals and plants, as well as it being one of the 4 areas where many species of amphibians and insects inhabit. This is a very unique place because there is a combination of plant species from Kazakhstan-Turan and East Asia existing, as well as a combination of Siberian forest and Central Asian desert. 690 species of plants including 98 species of trees and shrubs, 592 species of herbaceous plants exist here. This mountain is also home area of some rare animals like deer, wild sheep, ibex, snow leopard and snowcock, and also rare plants like tulip, globe flower and Altai onion.

Many glacial lakes like Aralt, Bayan, Buurug, Tsunkhel, Seruun and Bort lakes are around this mountain. There are also over 30 waterfalls and rapids: the biggest being the 27 m high Khukh Lake waterfall, Doloon lake waterfall and Gurtiin waterfall. Glaciers and permanent snow-capped mountains are the source of many of the rivers like the Turgen, Dund Tsenkher, Bodonch and Uench rivers, with their beautiful and deep rocky canyons. The mountain was protected in 2006 as a Natural Resource area.

Otgontenger Mountain

This Strictly Protected Area of a wide range of the Khangai Mountains is situated in the center of Mongolia. The highest peak of the Khangai mountain range is the Otgontenger Mountain, which is situated in the western part of the mountain range and was elevated 4021 meters above sea level, covered by eternal snow. It is one of the worshiped mountains of Mongolia. The peak and its environs protected since 1992, to conserve the high mountain ecosystem. The Strictly Protected Area covers 955 square kilometers in Zavkhan aimag, 100 kilometers east of the aimag center of Uliastai, including not only the Otgontenger of the Khangai Mountain range but also its spurs, and lake of Badar Khundaga.
The Otgontenger has many rare plants including Snussurea involucrata, Adonis mongolica, and Juniper (Juniperus). Snow leopard, Argali, Red Deer, Siberian Ibex and Musk Deer are here. This area represents the natural complexity of the Khangai mountain range and is a home to rare and very rare wildlife and bio-diversity.

Tsambagarav Mountain



Tsambagarav Mountain is one of the most glorious snowcapped peaks in Mongolia on the northwest boundary of Khovd with Bayan-Olgii province. Despite its altitude of 4202m, the summit is relatively accessible and easy to climb.

Uran Togoo – Extinct Volcano

The area is situated in Khutag-ondor soum territory of Bulgan aimag. This beautiful mountain was initially protected in 1965 by PGK Resolution No. 17. In 1995 it was designated as a monument by Parliament Resolution No. 26 with an area of 5,800 hectares of area. Uran-Togoo-Tulga-Uul is an inactive volcano with a unique natural form.

Zorgol Khairkhan Mountain

Zorgol Khairkhan - This is a sacred mountain, found in the area of Bayan Unjuul soum of Tov province, about 150 km from Ulaanbaatar. The peak is 1668m above the sea level. Zorgol Khairkhan Mountain is venerated and revered by the local people, who believe that it is the siege of a great, benevolent spirit. The huge, red granite mountain does indeed have a diverse and beautiful nature to offer. It has many caves and water springs. Lucky visitors may see wild animals like mountain goats, ibex and eagles. There are several burial sites of ancient Mongol soldiers around this mountain. According to shamanic custom, pronouncing the name of the holy mountains while visiting them is forbidden.

Khorgiin Togoo volcano and Terkhiin Tsagaan Lake

Located in Tariat soum, Arkhangai province. About origin of fresh watered Terkhiin Tsagaan Lake, flowing of north and south Terkh rivers locked by lava flow from a volcanic eruption. The length of lake is 16 km, width is 6 km, 20m deep, 2060 m above sea level and occupied 61 sq.km. The biggest river which is one of the 10 rivers, flow into lake is Terkh river. Also only one river flows from the lake is Suman river. Suman means “Arrow” because this river flows through the lake like an arrow.

There is a small island at the middle of the lake, birds make their nest and lay eggs. About Terkhiin tsagaan lake, there is interesting story. An ancient time, a mother and son were living this land and they carried their drink water from small fountain from the deep of ground. After they take some water they have to bung it. But one day son went to this fountain to take drink water but he forgot to bung it after take and he slept next to the fountain. Later some minutes this some area covered by huge water and son’s mother worried about his son and she take top of mountain named “Uran mandal”, bung the fountain. Since that time this lake is exist here. The top of “Uran mandal” mountain is small island that mentioned above.

Khorgiin Togoo volcano, located on the bank of Terkhiin tsagaan lake, 180 km from center of Arkhangai province. The volcano erupted to encompass huge of sq.km area 8 thousand years ago. Around the volcano there many cauldron shaped places to hide so Khorgiin togoo name is connected to these places. Also there are some interesting places such as ice cave , “Shar nokhoin tam” (hell of yellow dog) and “Cave of a person” around the volcano. 50 sq.km of this area preserved in 1965.

Үлэг гүрвэл Монголоос олдсоныг тогтоожээ

Үлэг гүрвэл Монголоос олдсоныг тогтоожээ

 

АНУ-ын Нью-Йорк хотноо өнгөрөгч тавдугаар сард “Батаар” хэмээх тиронозаврын ясыг дуудлага худалдаанд оруулахаар болсон тухай дуулиан дэлхий дахины хэвлэл мэдээллээр дэгдсэн билээ. Үлэг гүрвэлийн үлдэгдэл яс Монгол Улсаас хууль бусаар хил давуулсан байх магадлалтай учир шүүхийн шийдвэр гартал гэсэн нөхцөлтэйгээр дуудлага худалдаанд оруулсан юм. Гэтэл саяхан америк, канад, монголын мэргэжилтнүүдийн хамтарсан баг энэхүү үлэг гүрвэлийн ясыг Монголын газар нутгаас олдсон болохыг албан ёсоор нотоллоо.

АНУ-ын Үндэсний түүхийн музейн палеонтологич Марк Норрель “Бидгазар дороос үлэг гүрвэлийн яс олныг гаргаж авч байлаа. Энэ тал дээр нөр их туршлага хуримтлуулсан. Туршлага дээрээ үндэслэн энэхүү ясыг Монголын газар нутгаас олдсон гэдгийг бид мэргэжлийн хүмүүсийн хувьд баталж байна” хэмээв. Марк Норрель өөрийн хамтран зүтгэгч Филип Кюрригийн хамтаар энэхүү мэдэгдлийг албан ёсоор хийсэн ба үүнтэй Монголын мэргэжилтнүүд санал нэг байгаа юм. Мэргэжилтнүүдийн мэдэгдэл дуудлага худалдааны эцсийн шийдвэрт хэрхэн нөлөөлөх нь одоогоор тодорхойгүй байна. Энэхүү үлэг гүрвэлийн ясыг өнгөрсөн тавдугаар сарын 20-нд дуудлага худалдаанд оролцсон нэрээ хэлээгүй нэгэн худалдан авахаар 1.1 сая ам.долларын үнэ хэлжээ.

            

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх П.Цагаан “Үлэг гүрвэл “Батаар”-ыг Монголд эргүүлж өгнө гэдэгт бид эргэлзэхгүй байна. Монгол Улсын хуулийн дагуу Монголын нутгаас малтсан үлэг гүрвэлийн яс төрийн өмч байдаг. Үлэг гүрвэлийн ясыг Монголд хүлээлгэж өгөх нь АНУ, Монголын сайн харилцааг нотлон харуулах төдийгүй үлэг гүрвэлийн ясыг хууль бусаар малтаж, хар зах дээр наймаалдаг этгээдүүдэд хатуу сануулга болох юм” хэмээв. Үлэг гүрвэл “Батаар” нь говийн Нэмэгтийн орчмоос олдсон гэж мэргэжилтнүүд үзжээ. Марк Норрель “Энэхүү үлэг гүрвэлийн ясны цайвар тод өнгө, ясны цууралт дундын улаан эд зэрэг нь Монголоос гаралтай гэдгийг нотолж байна. Энэхүү үлэг гүрвэлийн ясыг малтан гаргах ажлыг тааруухан гүйцэтгэсэн тул 75 хувь нь бүрэн бүтэн үлдсэн байх” гэв. Денверийн Байгаль, шинжлэх ухааны музейн эрхлэгч Кирк Жонсон “Энэ явдал бусад дуудлага худалдаанд их сургамжтай зүйл боллоо. Учир нь АНУ-д бусад улсаас авчирсан үлэг гүрвэлийн ясыг зарах дуудлага худалдаа олонтаа болдог. Тэдний үүсэл гарлыг тогтоохгүй байх тохиолдол цөөнгүй. Иймээс бид энэ явдлаас сургамж авч цаашид болгоомжтой хандах болно” хэмээжээ.

Үлэг гүрвэлийн маргаан дэгдсэнтэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ажлын хэсэг томилж, “Батаар”-ын үүсэл гарлыг тогтоох үүрэг өгсөн. Үүний дагуу Канадын Филип Кюри, АНУ-ын Марк Норрель, Монголын Ц.Хишигжав, Б.Минжин нарын эрдэмтдийн баг хамтран ажилласан юм. Мөн Энн Олтмэн, Б.Чойсүрэн, Б.Наранзун, Роберт Пэйнтэр, Таня Пэйнтэр, П.Цагаан нарын албаны хүмүүс ажиллажээ. Хуульч Роберт Пэйнтэр “Бид гар нийлэн хамтран ажиллаж, үлэг гүрвэлийн үүсэл гарвалийг тогтоохын тулд судалгаа явуулсан. Шуурхай ажилласны ачаар “Батаар” үлэг гүрвэл нь Монголоос олдсон гэдгийг тогтоож чадлаа. Монголын газар нутгаас олдсон үлэг гүрвэлийн ясыг хилээр давуулахыг 1961 онд Монголын хуулиар хориглосон байдаг. Иймээс энэ нь хууль бус худалдаа юм. Хууль бус ажиллагааг зогсоохын тулд Нью-Йорк хотын Өв соёлын дуудлага худалдааны газар хамтран ажилласанд талархаж байна. Тус байгууллага шүүхийн шийдвэр гартал дуудлага худалдааны эцсийн шийдвэрийг хойшлуулж, бидэнд хугацаа өгсөн” гэжээ.

Дэлхийд хамгийн олон тахьтай боллоо

Дэлхийд хамгийн олон тахьтай боллоо

 

  

Дэлхийн сүүлчийн цорын ганц зүйл зэрлэг адуу тахийг Голландын тахь хамгаалах сан, Монголын байгаль орчныг хамгаалах холбоо, «Хустайн цогцолборт газар» төв хамтран Хустайн байгалийн цогцолборт газарт амжилттай сэргээн нутагшуулж байна. Тус цогцолборт газрын тахийн тоо толгой 260 гаруйд хүрээд буй нь өдгөө дэлхийн хамгийн олон тахьтай нутаг болоод байна. Цуут аянч, судлаач Н.М.Пржевальский Төв Азид зорчсон хоёр дахь аяллаас нутаг буцахдаа Орос Хятадын хилийн харуулын захирагч А.К.Тихоновоос нэгэн зүйл адууны арьс, гавлын ясыг бэлгэнд авжээ. Петербургийн шинжлэх ухааны академийн музейн амьтан суддаач И.С.Поляков уг арьс, гавлын ясыг тухайн үед мэдэгдээд байсан адууныхаа 22 зүйлтэй харьцуулан судалж, үнэхээр зэрлэг адууны шинэ зүйл мөн болохыг батлаад, Н.М.Пржевальскийн нэрээр шинжлэх ухаанд бүртгэсэн байна. Шинэ зүйл зэрлэг адууны сургаар харийн олон тооны судлаачид Төв Ази, Монголын говь цөлийг тэмцсэний дээр нэрд гарсан амьтны хүрээлэнгүүд тахьтай болохыг эрмэлзэж, төлөөний хүмүүсээ явуулж байлаа. Тахийн унага барьж, амьтны хүрээлэнд хүргэх ажил 1898 оноос эхэлж, 1903 оны байдлаар 6 жилд 88 унага барьжээ. Барих, тэжээх, тээвэрлэх туршлага хомсын улмаас үхүүлж, үрэгдүүлсээр тэднээс зөвхөн 53 унага гадаадад гарав. Тахийн амин чухал хэрэгцээ говь цөлийн задгай ус, булаг шандыг хүн, мал эзэгнэн ус бэлчээргүйдүүлж, дархалсан хууль дүрэм гарахаас өмнө хэт их агнаж, нутгийнханд галт зэвсэг дэлгэрч, бэлчээр ус сайтай хээр, хуурай хээрээс ус бэлчээр муутай говь цөл рүү түрэгдэж, 1940-1950-иад онд БНМАУ-ын хилийн ойролцоо нутаглаж байсан Осман гэгчээр толгойлуулсан хасгийн босуул зэвсэгт хүмүүст хайр гамгүй хядуулж, 1944-1945 оны зуданд хиарч, 1898-1903 оны унага барих бүдүүлэг арга, аргачлалт ажилд өртсөнөөр байгальд зэрлэгээрээ үлдсэн цөөн тооны тахь 1940-1960-аад онд бүрмөсөн устаж, үгүй болжээ.

            

Байгаль дээр зэрлэгээрээ устан үгүй болж, зөвхөн хүний оролцоотойгоор зоопаркийн нөхцөлд цөон тоотой үлдсэн “тахийг байгальд сэргээн нутагшуулах нь аварч үлдэх цорын ганц зөв зам мон” гэсэн Тахь судлалын олон улсын III симпозиумын шийдвэрийн дагуу гадаад дотоодын суддаачид хамтарсан хайгуул судалгаа бэлтгэл ажлыг хийж, Голландын тахь хамгаалах сан, Монголын байгаль орчныг хамгаалах холбоо хамтран Төв аймгийн Хустайн нуруунд тахь нутагшуулах ажлыг амжилттай эхлүүлсэн байна. Анхны 16 тахийг 1992 онд буулгаснаас хойш 2000 оныг хүртэл 5 удаагийн тээвэрлэлтээр 84 тахийг авчирсан нь өдгөө 260 гаран толгойд хүрч өсжээ. Баярлахгүй байхын аргагүй гайхалтай үр дүн. Учир нь, хүн төрөлхтөн хөгжлийнхөө явцад адууны овгийн зарим зүйл амьтдыг гаршуулж, гэршүүлж байснаас бус, байгальд нь эргүүлэн суллаж, зэрлэгшүүлэн нутагшуулж байсангүй. Тэгээд ч сэргээн нутагшуулалт бүхэн амжилттай болоод байдаггүй. Шувуу нутагшуулалтын 50 хувь, хөхтөн нутагшуулалтын 25 хувь нь л амжилттай болох ханддага ажиглагддаг. Бараг л сохор азанд найдмаар ийм хүнд хэцүү ажилд ингэж амжилт олохоор баярлаад баршгүй. Амьтны хүрээлэн бүхэн хүнд л үзүүлэх зорилго бүхий 8-10 гаран тооны л тахьтай, зарим нэгэн нөөц газрууд 50-80 тооны тахьтай, тэгхэд манай Монголд 360 гаран тооны тахь дэлхийд хамгийн олон болоод байна. Байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн хамгийн том төрийн бус байгууллага Дэлхийн байгаль хамгаалах холбооноос тус бүрдээ 250 орчим тахиас бүрдсэн 10-аад газрыг бий болгох нь зүй юм хэмээн сэргээн нутагшуулах хөтөлбөрийг эхлүүлсэн бол энэхүү зорилгод хүрсэн анхны газар нь Монгол болоод байна. Хустайн байгалийн цогцолбор газар нь харьцангуй бага орон зайд байгалийн бүс, бүслүүрийн олон төрлийг багтааснаараа өвөрмөц онцлогтой. Өмнөтхэсгээр Монгол орны томоохон го.л Туул урсах ба түүний хөндийн*зурвас хээр нь уулын хээртэй хил залгаиа. Үндсэн тайгаас алслагдаж “арал” маягтай тасарч үлдсэн багахан ойн сан бүхий ойт хээр, говийн шинж төрхийг илэрхийлэх элсэн довцгуудтай нь, тус цогцолборт газрыг өвөрмөц төрхтэй болгодог. Байгалийн бүс, бүслүүр, амьдрах орчны олон янз байдал нь, биологийн төрөл зүйл, генетик олон янз байдлаар баялаг байх эх үндэс болно. 2002 онд ЮНЕСКО-гийн Хүн ба шим мандалын дархан газрын сүлжээнд хамрагдсан. Хустайн цогцолборт газар (Хустай төв) төрийн бус байгууллага Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамтай гэрээ байгуулан ХБЦГ-ын менежментийг хариуцан ажилладаг.     

Монголд хамгийн том Майдар бурхан сүндэрлэнэ

Монголд хамгийн том Майдар бурхан сүндэрлэнэ

  

Их майдар сан төрийн бус байгууллагаас Монгол улсын аялал жуулчлал, шашин соёлын хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулах  “ИХ МАЙДАР” цогцолбор төслийг боловсруулж, Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг, Өгөөмөрийн аманд Зүрх толгойг сонгон байгуулахаар болж ерөнхий төлөвлөлтийг гүйцэтгэж байна. Их Майдар төслийн хүрээнд шашин соёлын өвөрмөц хэв шинжийг агуулсан, хүүхэд залуучууд чөлөөт цагаа байгальд ээлтэй, эрүүл орчинд зөв боловсон өнгөрүүлэх, соён гэгээрэх, амралт чөлөөт цагийн цэцэрлэгт хүрээлэн бүхий үзвэр үйлчилгээний цогцолбор байгуулагдах юм. Уг цогцолбор Улаанбаатар хотоос 50 км зайтай Богд хан уулын энгэрт орших бөгөөд нийт 108 га газрыг хамруулан бүтээх юм байна. Энэхүү цогцолбор төслийн эхний үе шатанд Их Майдар бурханы 54 м өндөр бодьсатва дүр, 108 м өндөр Зарлиг увидасын суваргын хамт босгох бүтээн байгуулалтаар эхлээд байна.

            

Энэхүү суварга нь дэлхийд  бүтээгдсэн хамгийн өндөр суваргуудын нэг болох юм. Цогцолборын онцлог нь бурхан багшийн Ирээдүй цагийн дүр болох Майдар бурханыг Өндөр гэгээн Занабазарын урласан тигээр бүтээж буй бөгөөд дэлхийд томоохонд тооцогдох бүтээн байгуулалт болж байгаагаар онцлог юм. Цогцолборт ирэгсэд Майдарын өлмийд гороолоод дээш гарч зүүн мутрын бумбанаас ертөнцийг тэтгэгч чандмань эрдэнэ болох рашаан уснаас хүртээд 10-р давхарт гарч 108000  Майдар бурханы ерөөл сонсон  гадагш гарч өндрөөс орчны байгаль, нийт цогцолборыг харж Гаадангийн гончиг суваргын 54м -ийн өндөрт гарч  гороолсоноор сүрлэг мэдрэмж төрөх болно.
Төслийг санаачлагч нар хөдөө орон нутгийн болоод нийслэл хотын иргэд, хүүхэд залуусын очих дуртай байнгын ажиллагаатай, аялал жуулчлалын зэрэгцээ соён гэгээрүүлэх амар амгаланг мэдрэх өвөрмөц цогцолбор болно гэдэгт итгэлтэй байна.
            
2012 оны 7-р сарын 6-нд буюу 14-р Далай ламын мэндэлсний 77 насны ойн баярын өдөр Баянгол зочид буудлын өмнө талбайд Их Майдар цогцолборын нээлтийн үйл ажиллагаа болж, Их Майдар сангийн гишүүд, Найчунг чойжин, Монголын бурхан шашны тэргүүн хамба лам нар хүрэлцэн ирж бурханы хөлийг сүншиглэн өлмий залах ёслолыг гүйцэтгэлээ.
Их Майдар бурханы бүтээн байгуулалтын талаарх мэдээллийг Гандан Тэгчинлэн хийдэд очиж авах боломжтой бөгөөд энд бурханы өлмийг залж сүсэгтэн олонд үзэх боломжийг олгож байна. Мөн уг цогцолбороос гадна Зүүн хүрээ хийд буюу Дашчойлин хийдэд 80 тохой Майдар бурханыг байгуулах  ажил эхэлсэн бөгөөд уг бурхныг суугаа байдалтай бүтээх юм байна. Майдар бурханыг бүтээх уг ажлууд хэрэгжиж дууссанаар манай орны хувьд бурхан шүтээний томоохон цогцолборууд бий болоод зогсохгүй аялал жуулчлалын томоохон нөөц болох юм.
            

Forms of pastoralism

What is pastoralism?

Pastoralism is a subsistence pattern in which people make their living by tending herds of large animals. The species of animals vary with the region of the world, but they are all domesticated herbivores that normally live in herds and eat grasses or other abundant plant foods.
Horses are the preferred species by most pastoralists in Mongolia and elsewhere in Central Asia. In East Africa, it is primarily cattle. In the mountainous regions of Southwest Asia, it is mainly sheep and goats. In the more arid lowland areas of the Southwest Asia and North and East Africa it is often camels. Among the Saami people (or Lapps) of northern Scandinavia, it is reindeer.

Forms of pastoralism

There are essentially two forms of pastoralism. They are known as nomadism and transhumance. Pastoral nomads follow a seasonal migratory pattern that can vary from year to year. The timing and destinations of migrations are determined primarily by the needs of the herd animals for water and fodder. These nomadic societies do not create permanent settlements, but rather they live in tents or other relatively easily constructed dwellings the year round. Pastoral nomads are usually self-sufficient in terms of food and most other necessities. Transhumance pastoralists click this icon to hear the preceding term pronounced follow a cyclical pattern of migrations that usually take them to cool highland valleys in the summer and warmer lowland valleys in the winter. This is seasonal migration between the same two locations in which they have regular encampments or stable villages often with permanent houses. Transhumance pastoralists usually depend somewhat less on their animals for food than do nomadic ones. They often do small scale vegetable farming at their summer encampments. They also are more likely to trade their animals in town markets for grain and other things that they do not produce themselves.
Pastoralism is most often an adaptation to semi-arid open country in which farming can not be easily sustained without importing irrigation water from great distances. Pastoralism is usually the optimal subsistence pattern in these areas because it allows considerable independence from any particular local environment. When there is a drought, pastoralists disperse their herds or move them to new areas. Farmers rarely have these options. They suffer crop failure and starvation in the same situation. A pastoral subsistence pattern reduces the risk when there is an irregular climatic pattern. This is especially true of nomadic pastoralism.

Чингис хааны сүлд буюу эргэсэн хасын утга

Homo sapiens хэмээх ухаант хүмүүн нь үүссэн цагаасаа хойш эргэн тойрныхоо юмс, үзэгдлийг дүрсээр илэрхийлж, үл ойлгогдох учир битүүлэг үзэгдлийг тэмдгээр дүрсэлж, учир утгыг тийнхүү дүрсээр тайлах гэж оролдож байжээ гэлтэй. Энэ нь хадны зургаас тод харагдана. Хадны зураг дотроос эрдэмтдийн овог аймгийн тамга гэж нэрлэж байгаа дүрс бүр тодорхой жишээ болно. Тамгануудын утга ихэд балархайшиж, дээр үеийн хүмүүс эдгээрээр юу бэлгэдэж байж вэ гэдгийг өдгөө бид зөвхөн таах гэж оролдож байна. Эдгээрээс ихээхэн нууцлаг нь хас, түүний бэлгэдэл юм.


Улаан зосон ХАС буюу Монгол нутгаас олдсон хамгийн эртний хас
“Шинэ чулуун зэвсгийн үед, одоогоос 4500 жилийн өмнө Өвөрмонголын зүүн хэсэгт оршин амьдарч байсан балар эртний өвөг дээдэсчүүдийн ...хээтэй вааран сав олдсон... Энэ хээтэй вааран савыг манай орны Улаанхад хотын Аухан хошууны Ши Пин шан уулнаас уудлан гаргасан...” гэж өвөр монгол судлаач Солонгууд Б.Буян /Эртний зоосон дээрх наран шүтлэгэт зургийн тухай/ бичсэнийг хальт уншихдаа Монгол нутгаас олдсон хамгийн эртний хасын тухай мэдээлэл байна гэж ихэд олзуурахсан сан.

Судлаач маань тэр нь ямар овог аймаг болохыг мэдсэнгүй ч, хятад маягаар цөөн тоот үндэстэн гэсэн нь ч, тэр ваар хаанаас гаралтайг дурдаагүй нь ч хамаагүй л дээ. Гагцхүү судлаачийнхаар бол хүн төрөлхтөн чулуугаар оролдон эхэлж байсан тэр үед Монгол нутагт ваар шатаадаг хөгжлийн нэлээн дээд шатанд гарсан овог аймаг байсан болж таарч байгаа нь үнэндээ хачирхалтай болж ирэв. Шинэ чулуун зэвсгийн үе гээд байдаг, тэгсэн мөртлөө 4500 жил гээд байдаг. Цаг хугацааны хувьд бүр олигоо алдав.

Чулуун зэвсгийн үе нь хоёр сая жилийн өмнөөс 6000 жил хүртэл үргэлжилсэн. Шинэ чулуун зэвсэг гэхээр хоёр сая жилийн өмнөх юм болох гээд байдаг. 4500 жил гэхээр Хүрэлийн үе рүү давхиад орчих гээд байдаг. Гэвч нэг тийм ваар олдох нь олдож. Нийтлүүлсэн зургаас үзвэл энэ нь нар буруу эргэсэн, чингэхдээ үзүүрийг давхар эргүүлсэн хас байна.

Тэгтэл хас судлаач М. Энхпүрэвийн “Монгол хасын эх орон” номноос . .Доктор Д.Цэвээндорж Увс аймгийн Зүүн хангай сумын нутаг Зураагийн хошууны өвөр талын таван том улаан хадны дундаас эртний хүмүүсийн 7000 жилийн өмнө улаан зоcoop зурж үлдээсэн хас тэмдгийг нээн илрүүлжээ" гэж бичсэнийг олж үзэв. 7000 жилийн өмнө... Энэ нь харин Монгол нутгаас олдсон хамгийн эртний хасын тухай мэдээлэл байлаа. Дархан хотын орчмоос морин толгойг нар буруу эргүүлэн сийлсэн хас бүхий буган хөшөө олдож.

Буган чулуун хөшөөг хуучин чулуун зэвсгийн төгсгөл, Хүрэлийн үе рүү эрдэмтэд хамааруулж байгаа. Чингэхлээр энэ буган чулуун хөшөөн дээр байгаа хас нь 6000-аас 5000 жилийн өмнөхийн юм болж таарч байх шиг.


“СВАСТИКА” буюу Энэтхэгчүүдээс хас үүссэн гэнэ
Эртний энэтхэгчүүд хоёр гараа энгэртээ зөрүүлэн мэнд усаа мэдэлцдэг аж. Энэ мэндлэх заншлаас хас үүссэн гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, энэтхэгчүүдийн свастика/svastika/ гэж нэрлэдэг хас нь зөрүүлсэн хоёр гарын дүрс юм байна. Хас нь тэрхүү свастика гэдэг нэрээр дэлхийд тархжээ.

Гэтэл Монголд түүнийг хас гэнэ. Свастика нэрийг монголчууд зээлдсэнгүй. 7000 жилийн өмнө хас дүрслэж байсан Монголын дээдэс үлийгээ хийж гаднын үгийг авах билээ. Харин 7000 жилийн тэртээд энэтхэгчүүд гараа цээжиндээ зөрүүлж мэндэлдэг байсан болов уу.
Свастика гэдэг нь самигардиар “сайн сайхан, оршихуй” гэсэн хоёр язгуураас бүтжээ. Иймээс сайн сайхан байдал, элбэг дэлбэг байдал гэсэн утга илтгэдэг аж.


“Хаос бол хас мөн” буюу манай мэргэд хасын тухай юу айлддаг вэ?
Хасын судалгааны салхийг хагалсан хүн бол Ч. Эрдэнэ гэж бодож байна. Тэрвээр “Их гурвалжин" номдоо “Хас нь угтаа ертөнцийн томъёо, тэр тусмаа орчлонг үүтгэгч хосмол, нэгдмэл ерөнхий/универсиум/ язгуур зарчмын загвар юм...Орчин цагийн шинжлэх ухааны гол объектын нэг нь хаос төлөв бөгөөд учир нь энэ хуйларсан
замбараагүй төлөв хэрхэн хар аяндаа зохион байгуулагдах процесс, зүй тогтол нь нэн сонин байгаа юм. Тиймээс Хас маань материйн өөрөө эмхлэгдэн зохион байгуулагдах зүй тогтлын томъёолол эцэстээ мөн” гээд Хаос бол Хас мөн гэсэн гаргалгаа хийжээ.
Гэхдээ чухам яагаад гэдэг үндэслэлийг үнэмшилтэй гаргасангүй юу даа гэж бодмоор. Хасын судалгаа руу ханцуй шамлан орсон хоёрдох хүн бол М.Энхпүрэв юм. Тэрвээр “Мөнх тэнгэрийн хасбуу”, “Монгол хасны эх орон” гэсэн хоёр ч ном бичжээ. Түүний “Монгол хасны эх орон” номдоо бичсэн нь: “Миний бие ...хаадын итгэл үнэмшил, шүтлэг бишрэлийн дээд идеал болсон мөнх тэнгэр нь Монгол угсаатны гүн ухаан, онол сэтгэлгээний цогц мэдлэгт үндэслэсэн гэдгийг товчоолон гаргахыг зорьсон болно.

...Энэхүү идеалист гүн ухааны мөнх тэнгэрийн санаа зориг хэмээх ойлголтыг нар зөв эргэлттэй хас, мөнх тэнгэрийн ивээлийг нарны эсрэг хөдөлгөөнтэй хас дүрсээр төлөөлүүлэн бэлгэдэж байсныг хэдэн жилийн харьцуулсан судалгаагаараа гаргаж тавьсан болно” гэжээ. Гэтэл энэ санаагаа ягштал баталсангүй юу даа гэмээр. Гэхдээ өөр бичсэн өгүүллүүддээ гаргасан, түүнийг нь молхи би уншаагүй байж болно л доо.

Бас Өвөрмонголын судлаач Буян дээр дурдсан өгүүлэлдээ бичихдээ: “Шинэ чулуун зэвсгийн үед, одоогоос 4500 жилийн өмнө Өвөрмонголын зүүн хэсэгт оршин амьдарч байсан балар эртний өвөг дээдэсчүүдийн хас хээтэй вааран сав олдсон нь тухайн үе дэх нарыг шүтэж байсан гэдгийн тусгал байжээ” гэж шув шулуухан дүгнээд “Нарны гэрлийг эрт дээр үед хас хээ зургаар илтгэж байсан гэдэг маань найдвартай болно” гэж их л итгэл төгс өгүүлээд, харин яагаад гэдгийг баталсангүй.


Зүрхний тамга буюу хасын тухай гадныг мэргэдийн айлдсан нь
Үнэндээ гадаадын мэргэний бичсэн бие даасан өгүүлэл олж үзэж чадсангүй. Гэхдээ хоёр гурван нэвтэрхий толь шүүрдсэнээс хамгийн сонин тайлбартай нь орос В.Андреева, В.Куклев, А.Ровнер нарын найруулсан “Энциклопедия символов, знаков, эмблем” байлаа. Энд нэлээд хэдэн тайлбар оруулжээ. Эдгээрээс онц сонирхолтой ганц хоёр тайлбарыг орчуулан сийрүүлсү.

“Эртний нарны тэмдэг хамгийн балар үеийн тэмдэг бөгөөд нүдээр харахад Дэлхийг Нар тойрон эргэж байгаа хийгээд жил дөрвөн улиралд хуваагдаж байгааг зааж байгаа юм. Нарны жилийн хөдөлгөөн ба өвөл зуны хоёр тэнцэтгэл өдрийг тэмдэглэж байгаа юм. Мөн ертөнцийн дөрвөн зүгийн утгыг илэрхийлж байгаа болно.. .Нар зөв эргэлттэй хас нь материйг эрхшээх, материйг жолоодох/ёогт биеэ хөдөлгөөнгүй барьдаг шиг/-ын тэмдэг юм. Нар буруу эргэлттэй хас нь биеийн болон зөн билгийн хүч суларч, дээд хүч нэвтрэхэд саад учирч байгааг илтгэдэг. Энэ чиглэлийн хөдөлгөөний үед механик, газрын талыг эрхэм болгодог гэжээ."

Энэ нь бас эзотерик буддизмын тэмдэг бөгөөд энэ үүднээс “Зүрхний тамга” гэж нэрлэгддэг аж. Бурхан багшийн зүрхэн дээр хасыг дарсан учраас тэгж нэрлэдэг гэж домогт өгүүлжээ.


Түмэн наст хээ буюу Мөнх тэнгэрийнхээ бэлгэдэл дээр Монголчууд гишгэлээ гэж үү?
Мэргэдийн айлдаад байгаа шиг хас нь Мөнх тэнгэрийн бэлгэдэл, нарны бэлгэдэл юм бол Монголчууд дээр нь гишгэх үү. Монголчуудын хувьд тэнгэр, эзэн Чингисийн үеэс мөнх тэнгэр нь орой дээрээ тахиж байсан шүтээн нь байлаа. Монголчууд, Хөх түрэгүүд Нарыг Мөнх тэнгэрийн хөвгүүн гэж шүтэж байсан. Энэ нь Чингис хаан Гурван мэргэдэд хөөгдөж, Бурхан халдунд бүгээд, буухдаа “гараа өвчүүндээн мөөлдөж, наран зүг есөнтөө сөгдөж сацал, өчүүл өргөсөн”-өөр нутлагдана.

Чингис хааны маань мөнх тэнгэрийн үзэлт (тэнгэр-эрхэт тэнгэр-мөнх тэнгэр-мөнх тэнгэрийн хүч) өөрийнх нь ач Хувилайн дэлгэрүүлж эхэлсэн (бурханы сургаалд дийлдтэлээ 174 жил буюу Тогоонтөмөр хааныг дуустал оршсоор байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, монгол хаадын зарлиг “Мөнх тэнгэрийн хүчинд, Их суу залийн ивээлд" гэдэг үгээр эхэлж байсан юм. Хамгийн сүүлд Тогоонтөмөр хаан зарлигаа ингэж титэмлэсэн байдаг.

Үүнээс хойш энэ агуу үгс хаадын зарлигаас арчигдсан байдаг. Гүег хааны тамганы бичээст “Мөнх тэнгэрийн хүчин дүр. Аюутугай, биширтүгэй" гэжээ. Мөн Монголчууд наран тайлга хийж байсан. Энэ нь мөн Бурханы шашины зан үйлд түрэгдэн баларсан боловч баярлууштай нь Баянхонгор аймгийн Баруун Богд уулын тайлгад нэр нь үлдсэн байна. Наран тайлга гээд бурханы шашны ном уншиж байгаа боловч энэ нь Монголд наран тайлга байсны гэрч болж байгаагаараа гайхамшигтай. Ийнхүү мөнх тэнгэр нь ийм олон жил монголчуудыг эзэмдэж байсан шүтээн гэдгийг нутлаад байхын хэрэггүй.

Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд, Монголчууд ширдгээ түмэн наст хээгээр ширж гоёдог. Хас бол түмэн наст хээний нэг махбод гэдэгт эргэлзэх хүн үгүй. Гэтэл бид ширдэгэн дээрээ гишгэнэ биз дээ. Ингэхлээр хас дээрээ гишгэж байна. Мөн хас дөрөө байна. Бид хас дөрөөгөө дөрөөлж мориндоо морддог. Ингэхээр  /Таамнал/ бас л хас дээрээ гишгэж байна гэсэн үг юм.

Монголчууд нарыг бэлгэдэж хийсэн тоонон дээгүүрээ харайдаггүй. Нарны сацрагийг бэлгэдсэн унин дээгүүр алхдаггүй. Чингис хаан маань “Миний дээр малгай л байна” гэж нэг айлдсан нь бий. Монголчууд малгай дээр гишгэх нь байтугай газар тавьдаггүй. Сүүлд бид бурханы шашинд орсны дараагаар Оройн дээд Очирдар гэх юм уу Бурхан багшийг орой дээрээ залах гэх зэргээр ярьдаг болсон.
Орой дээрээ залдаг Бурхан багшийн хөрөг, дүр дээр монголчууд хэзээ ч гишгэхгүй, гишгэвээс алдас болно гэж үзнэ. Бид төрийнхөө сүлдэн дээр бас гишгэнэ гэж байхгүй. Яагаад гэвэл төр бидний дээр байгаа. Хэрэв хас Мөнх тэнгэрийн бэлгэдэл юм бол яагаад бид түүн дээр гишгээд байгаа юм бэ.


Мөнх тэнгэрийн хөвгүүд буюу тэнгэрийн бэлгэдэл юу вэ?
Нарны дүрс гэдгийг эрдэмтэн мэргэд нэгэнт тогтоожээ. Бүүр балар цагт босгосон буган чулуун хөшөөний оройд сийлсэн нарны зураг үүний баталгаа мөн. Буган чулуун хөшөө гурван янз буйгаас нэг нь цулгуй, хоёр нь сийлбэртэй. Шувуун хошуутай буган хөшөөний оройд ч монголчуудын бүх шүтлэгтэй холбоотой бухтай хөшөө, зэр зэвсэгтэй /нум сум, чинжаал хутаг/ хөшөөний оройн аль алинд нь нар дүрсэлсэн байна.

Эртний монгол, хөх түрэг угсаатан нарыг мөнх тэнгэрийн хөвгүүн гэж үздэг байсан Безертинов/. Мөн буган хөшөөн дээр нар дүрсэлснийг хүний тэргүүн гэж үзэх археологчид бий. Алтан ордны улсын Тогтох хааны зэс зоосны ард наран дотор хүний нүүр дүрсэлсэн нь түүнийг баталж байж магадгүй. Энэ нь нарны хүнчилсэн дүрс байж болно.



“Хөдөлгөөнгүй мөртлөө хөдлөж байгаа дүрс” буюу хас эргэлдэж байгаа зүйлийг бэлгэддэг
Хас мөнхийн хөдөлгөөнийг зааж байгаа талаар судлаачид санал нэг байна. “Хас тэмдгийг ямар ч хувилбараар зурсан, хөдөлгөөн, орчил эргэлтийг хүний санаанд буулгах увидастай. Хөдөлгөөнгүй мөртлөө хөдөлж байгаа дүрс” гэж Ч. Эрдэнэ бичсэн нь үнэхээрийн оносон дүгнэлт юм. Хас үнэхээр мөнхийн хөдөлгөөнийг илтгэж байдаг. Чингэхээр хас эргэлдэж байгаа нэгэн зүйлийг бэлгэдэж байгаа нь тодорхой юм.

Тэр эргэлдэж байгаа юм нь юу вэ. Дэлхий буюу эртний монголчуудын нэр томъёогоор бол Этүгэн эх гэж молхи би мунхаглаж байна. Хэдийгээр харьцангуй ойлголт гэж болох боловч Дэлхий тэнхлэгээ мөнх эргэж байдаг гэж хэлж болно. Иймд молхи би Хас бол Этүгэн эхийн бэлгэдэл гэж таамнаж байна.


Чингис хааны сүлд буюу “тэнгэр газраа хүч нэмэгдэж...”
“Монголын нууц товчоон”-д Тэмүжин Гурван мэргэдийг ялсны дараа Тоорил, Жамуха хоёрт “Эрхт тэнгэр нэрийдэж, Эх этүгэнээ хүргэж..гэж хэлж байдаг. Мөн Хамаг Монголын хан болоод нөхдөдөө “Тэнгэр газарт хүч нэмэгдэж игээгдвээс...” хэмээн бас өгүүлж байдаг. Ингэхээр Чингис хаан Тэнгэр, Этүгэн эх гэсэн хос шүтээнтэй/ dualism/ байсан нь тодорхой байна.

Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд, өнгөрсөн зун Монголын хаадын зоос цуглуулагч, судлаач Б. Нямаагийн “Монгол Улсын гүйлгээний мөнгөн тэмдэгт” гэсэн гайхамшигтай номыг олж үзсэн юм. 1227 онд Самаркандад дэлдсэн, ар талдаа Чингис хаан, Чингисийн мөнгө гэсэн араб бичээстэй, нүүрэн талдаа оройн хэсэгтээ, нуман тамганы дээд талд одоо бидний ширээтэй онги гэж нэрлэдэг тамга бүхий зоосны зургийг уг номонд тавьсан байлаа.

Тэр ширээтэй онгийг Чингис хааны сүлд нь энэ биш үү хэмээн дуу алдав. Тийм ээ, энэ нь Чингис хааны буюу Их Монгол Улсын сүлд яах аргагүй мөн байх учиртай. Тэгээд бэлгэдлийг нь тайлах ухааны юм болов. Бидний “онги” гэж нэрлээд байгаа дугуй цагираг бол, мэдээж, нарны дүрс юм. Х.Пэрлээ гуай “Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь” бүтээлдээ онгин тамгыг наран тамга гэж нэрлэсэн нь түүнийг батална.

Энэ талаар маргах хүн ховор биз. Гэтэл бидний "ширээ” гэж нэрлээд байгаа тэр хайрлага, түүний чанх голд перпендикуляр буусан босоо хайрлага юу вэ, юуг бэлгэдэнэ вэ. Муугаа мэдэхгүй толгойгоо гашилгаж эхпэв. Их хааны дуализм л сэтгэлд буугаад байлаа. Тэр хайрлага Этүгэн эхийг бэлгэдэж байгаа юм биш биз. Гэхдээ яагаад хайрлага /зураас/ гэж Нямаагийн номыг цааш нь ухлаа.

Хариугаа олох шиг болов. Тэр хайрлага бол Хасын, чингэхдээ битүү хасын/+/ махбод/элемент/ байна гэж тархи руу харвав. Алтан ордны улсын эрт үеийн мөнгөн зоосон дээр Бат хааны хөлтэй ширээ бүхий онгин тамга байна. Мөнхтөмөр, Тодтөмөр, Тольбуга, Тогтох зэрэг хаадын тамганд ч Батын сүлд төдий л өөрчлөгдсөнгүй буюу баруун хөл, зүүн хөлний үзүүрт зэтэр нэмэгдсэнээс өөр онцын өөрчлөлтгүй явж байснаа Бэрхэ хааны тамга буюу сүлд нь цувгаа дөрвөлжинтэй онги болжээ.

Чингэтэл Сарай хотод дэлдсэн гэх нэгэн зэс зоосон дээр тэрхүү цувгаа дөрвөлжин голтой нар буруу эргэсэн өлзий хэлбэртэй хас урлажээ. Чингэхээр Алтан ордны улсын сүлд нь нар буруу эргэсэн буюу билиг хас байжээ. Хэрэв Хас Этүгэн эхийн бэлгэдэл гэдэг миний таамаг үнэн бол нар буруу эргэлттэй буюу эм байх учиртай. Манай дэлхий ч тэнхлэгээ нар буруу эргэдэг шүү дээ.

Ялдар дурдахад, Кашгарт дэлдүүлсэн, он нь үл мэдэгдэх зэс зоосны ар талд нар зөв эргэсэн хас дүрсэлсэн нь бий. Өвөрмонголын нэрт эрдэмтэн Сайшаал агсан “Чингис хааны товчоон” номдоо Говийн умардыг захирагч Гүнжийн тамганы дардасыг нийтэлжээ. Энэ тамганы голд Хас ина гэсэн үгийг монгол бичгээр сийлсэн байна. Энэхүү “ина” нь инь, янь буюу арга билиг гэсэн үгийн инь буюу арга биш байгаа.

Өөрөөр хэлбэл, “арга хас” гэсэн үг биш биз. Яагаад ингэж бодов гэвэл нэгд, ина. инь хоёр үгийн бичлэг төстэйгээс хоёрт. Чингис хаан Уйгарын Идагудад Алалтун бэхи охиноо өгөхдөө хэлсэн үгнээс ургуулсан болой. Чингис хаан охиндоо захихдаа: “Хатагтай хүн гурван эрт болой. Аль гурван эр хэмээвээс тэргүүн, төр эр буй. Түүний хойно нэр эр буй. Түүний хойно авсан эр буй. Гурван эр хэмээгдэх энэ.

Төр эрийг хатуужваас нэр эр бэлэн эсхүү буй. Бэлэн нэр эрийг бэхлэвсээс авсан эр хол ангид, алс хэтэс хаана одох” /Лувсанданзан. Алтан товч/ гэжээ. Иймд төрийг арга гэж сэтгэж байсан юм биш үү. Тийм бол төрийг бэлгэдсэн тамга арга байх, төрийн тамгыг баригч нь билиг байх учиртай. Богд хааны зааны ясан хайрцагт нандигнан хадгалж байсан Чингисийн бөлзөгний хас хаашаа эргэлттэй байсныг Осендовский бичиж үлдээгээгүй нь юутай харамсалтай.

Дашрамд хэлэхэд хааны сүлдний нарны доорхи одоо бидний ширээ гэж байгаа зураасыг зураас, ширээ гэж нэрлэж байгаагүй нь тодорхой. Нэг нэр томъёо байсан байж таарна. Магадгүй, эртний монгол үгсийг хадгалж үлдсэн буриад, урианхай, дөрвөд аялгуунд байж ч байж мэднэ дээ. Ямартай ч, монголчууд бид хааныхаа сүлдийг морин эрдэнийнхээ гуяан дээр авч үлдсэн баяртай.


Хас дөрөө буюу хас дээр гишгэдгийн учир юу вэ?
Түмэн наст хээ нь Этүгэн эхийн мөнх оршихын бэлгэдэл юм. Ер нь бол түмэн наст хээ нь хязгааргүй үргэлжилдэг хээ. Өөрөөр хэлбэл, энэ хээг үргэлжлүүлэн зураад байвал дэлхийг ч бүтэн бүрж болно. Түмэн наст хээгээр ширдгээ ширдгээрээ тэр айл гэр хотлоороо урт наслаж, удаан жаргах, айл гэрийн эв зангиа бөх бат байхыг бэлгэддэг. Энэ хээн дээр гишгэж байгаа нь Этүгэн эх дээр бат гишгэхийн бэлгэдэл юм гэж молхи би мунхаглаж байгаа юм. Дөрөөний улыг хасаар чимэглэдэг нь монгол хүн дөрөөгөө бат жийж, эмээл дээрээ бат суухын бэлгэдэл мөн. Яваандаа хас нь бат бөхийн бэлгэдэл болон хувирсан байна. Үүнийг Хар-хүрэм хотын туурьнаас гарч буй тоосгон дээр нар буруу эргэсэн хас товойлгосон байгаа нь нутална. Өөрөөр хэлбэл, тэр ордон, харш, сүм нурахгүй, бөх бат байхын бэлгэдэл баих нь л дээ.


Сүлд нь овоо буюу хас арвангурванын тоотой холбогдох нь
Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сумын нутагт Сүлд нь хөх овоо гэж бий. Чингисийн цагаан сүлдийг тахиж байсан дагшин газар. Сүлд нь хөх овоо 13 овоотой. Голдоо сүмбэр овоо нь, дөрвөн талдаа дөрвөн тийшээ цацарсан дөрөв дөрвөн овоо. Өөрөөр хэлбэл битүү хасын хэлбэртэй. Ийм хэлбэртэй овоо гэвэл миний үзсэнээс Хэрлэн баян улаан уулын арван гурвын овоо юм. Энэ овоог Чингис богдын 27-ны сүүдэрт зориулж босгосон гэж домоглодог. Овоон хас дэлхийтэйгээ хамт нар буруу эргэж байдаг. Бид овоондоо мөргөхдөө нар зөв тойрдог. Энд арга билгийн нэгдэл болж байж мэднэ. Хас ийнхүү овоогоор дамжин арвангурвын тоотой холбогдож байж болзошгүй.


Хасбууд өөрөө тодорсон хас гэсэн утга байгаа юм биш биз
Нэгэнт хасын тухай өгүүлсэн болохоор хасбуу тамганы талаар бодлоо хэлмээр санагдав. Гэхдээ урьд нь нэг сонин домог сийрүүлсү. Чингис хаан хасбуу тамгаа Цагаадайд өгөхөд Өүлэн эх далдуур харамсч, хасбуу тамгыг хөхөндөө дарж, дардсыг нь авч үлдэн, тэр дардсаар хийсэн тамгыг Өгээдэйд өгсөн гэнэ.

Миний бие 2011 онд Өвөрмонголын Ордост явж байхдаа өвөрлөгч эрдэмтдээс хасбуу тамгыг сураглавал тэд “Лигдэн хааныг Хөх нуурын орчимд таалал барьсны дараагаар түүний хүү Эрххонгор Манжид Толийн цайдамд бууж өгөхдөө хасбуу тамгыг Манжийн хаанд өгсөн гэдэг яриа бий гэж тэд хариулсан. Тэгээд намайг Толийн цайдамд аваачиж уг газрыг үзүүлсэн.

Үүнийг өгүүлэлгүйгээр домгийг үргэлжпүүлбэл, хасбуу тамгыг авсны учир Манжийн хаан хүчирхэг болсон гэнэ. Цагаадайд өгсөн тамга яаж яваад ч юм Оросын хааны гарт орж улмаар Оросын цагаан хаан хэндч дийлдэхээ байсан гэнэ. Ийм нэгэн хачин нууцлаг домгийг урианхай нарын дунд ярьдагийг сэтгүүлч Ш.Адьшаа түмэнд ил болгосон байсан. Үүнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд, “МНТ”-д хас гэсэн үг ганц ч байдаггүй.

Харин “Чингис хааны алтан товч нэртийн цэдиг” гэсэн сурвалж бичигт “Хас ордон”, “Хас их зарлиг”, “Эрдэнэт хас аяга” гэж гурав гарч байна. Хасбуу тамганы тухайд анх дурдаж байгаа нь, “Эрт төрөхүйд минь баруун гарт минь лусын орноос хасбуу тамга бурханы зарлигаар учирвай". Энэ зохиолыг судлаачид 1330 оноос өмнө зохиосон байх гэж таамагладаг аж. Ямартай ч, Монголд бурханы шашин хүчтэй болж ирж байсан үед зохиогдсныг “хасбуу тамга бурханы зарлигаар учирвай” гэдэг өгүүлбэрээс мэдэж болно. Мөн хас гэдэг үг энд хийсвэр утгаар хоёр, бодот утгаар нэг гарч байна.

Үүний дараагаар хасбуу тамганы тухай дурдсан хүн бол Саган сэцэн юм. Чингис хааны 22 дугаар үеийн удам Саган цэцэн хунтайж “Эрдэнийн товч” бүтээлдээ хасбуу тамга бүтсэн тухай сонин домог оруулжээ. Сийрүүлсү. . Тэмүжин хан хөвгүүн хорин найман насандаа шарагчин тахиа жилээ Хэрлэн мөрний хөвөөнөө Хөдөө аралаа хаан орноо суухуйд тэр өдрөөс урьд гурван өглөөд, гэрийн өмнө нэгэн дөрвөлжин цагаан чулууны дээр таван өнгөт болжмор мэт шувуу сууж, Чингис, Чингис хэмээн донгодсоноор дунд бүр дуурьсах нэр нь Суут богд Чингис хаан хэмээн хотол зүгүүдэд алдаршжээ.


Тэнд тэр чулуун гэнэт бөгөөд өөсөөн хагарсан дотроос хасбуу нэрт хас тамга уртуулин ба өргөн нь нэг төө, ард нь яст мэлхийн дээр хоёр луу ороолдон агсан, жидэр нь сийлсэн мэт горвилон бүхий гарвай" гэжээ. Цагаан чулуун дээр таван өнгийн болжмор мэт шувуу донгодож байгаа нь энэтхэг домгийг санагдуулам. Яст мэлхийн дээр хоёр луу ороолдсон, үсэг нь сийлсэн мэт гэж байгаа нь Хятадын ханз үсгийг яст мэлхийний хуягны хээг дууриалган зохиосон гэдэг хятад домгийг санагдуулам.

Гэвч эдгээрээс миний хамгийн сонирхсон нь цагаан чулуу өөрөө хагараад хасбуу тамга бүтэж байгаа явдал юм. Энэ нь соёмбу үсгийн үүссэн домгийг санагдуулаад байгаа юм. Соёмбу буюу Svayinbhy-г өөрөө тодорсон үсэг гэдэг. Самгарид хэлний бу(соёмбу, замбу) нь оршин буй, орон, дэлхий гэсэн утга заадаг аж. Бурханы шашины түүхийг бичсэн Саган сэцэн өөрөө тодорсон үсэг буюу соёмбу-г мэдэхгүй байх гэж үгүй. Учир иймд хасбуу-г өөрөө бүтсэн хас гэсэн утгатай болгох гэж эрмэлзсэн байж магадгүй юм аа. Ялдар сонирхуулахад, хасбуу тамга гарч ирсэн гэх домогт хад Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт байдаг. Нутгийн ард тийш гаднын хүн авч очих дургүй юм билээ.

Чингис хааны сүлд буюу эргэсэн хасын утгыг тайлах гэсэн мөхөс оролдлого, таамнал ийм болой. Гэхдээ энэ нь монголчуудын сэтгэлгээний үүднээс тайлах гэж оролдоход шүү гэдгийг хэлэх хэрэгтэй байх аа. Сүлдийг мөнгө зоосон дээр тавьдаг уламжлал монголчуудаас эхтэй байж мэдэх юм шүү.

Хатагин Го.Аким

The Mongolian ger

The Mongolian Ger, the large, white felt tent, is the traditional dwelling of the Mongols and, in general, that of nomadic people in Central Asia.

The Ger, perfected to meet the demands of a nomad’s life, is a circular felt covered dwelling with lattice walls that can be erected and dismantled within an hour. The materials of the ger are lightweight. That makes it easy for herders to transport the gers either on the back of a camel or yak or on a horse-pulled cart. But nowadays, trucks are more common.

The average weight of a ger is about 250kg without furniture. Usually, nomadic families move their gers four times a year. Maybe you can see nomadic families taking their gers and all their animals for ten kilometers to the several hundred kilometers in the end of spring, mid summer, beginning and end of autumn.

Gers are easy to assemble.  The lattice work forms the wall and supports the long roof poles, which come together at the top. Toono, the small opening at the top, allows smoke to exit and air to enter. A herder can easily tell you what time of the day it is according to how the light comes through the roof.

Layers of felt are draped over the frame and covered with white cotton. Several ropes hold everything together.  In winter, more layers of felt are added for warmth, while in summer, the bottom of the covers may be turned up for extra ventilation. They make their felt cover by themselves. Due to winds mostly from North and Northwest, the doors of the gers always face south.

Gers can be surprisingly comfortable. Some have a windmill generator or a satellite dish to beam TV directly into their ger in the distant areas.

The furniture inside a ger is arranged according to the years of the Lunar calendar in clockwise direction. For example, the khoimor is the most honoured place, and it is occupied by elders or other respected guests. The Western side is the male side, and thus it constitutes the sitting place for men and storage place for men’s tools, saddles, bows, and guns. The left side is the sitting place for the women, and it comprehends the storage area for cooking utensils, cradleboards and other women’s objects.

The center of the ger is the most sacred place of all, the gal golomt, the place of the fire. It is the dwelling place of the daughter of Father Heaven and it has to be treated with utmost respect.