МОНГОЛЫН ЭЗЭНТ ГҮРНИЙ ТҮҮХ ДЭЛХИЙН ТҮҮХИЙГ ҮГҮҮЛДЭГ

МОНГОЛЫН ЭЗЭНТ ГҮРНИЙ ТҮҮХ ДЭЛХИЙН ТҮҮХИЙГ ҮГҮҮЛДЭГ

“Монгол гэдэг нэр дэлхийн түүхэнд содон сонсогддог. Учир нь юу вэ гэдгийг бид энэ хичээлээс мэдэх болно. Монголчууд цөөхүүлээ атлаа хамгийн олон хүн амтай хүчирхэг хөршүүдтэй зэрэгцэн оршиж, түүхэн сорилтод нэрээ мөнхлөн, намтраа үлдээж ирсэн. Тэд яаж ингэж чадсан бэ гэдгийг бид судална”. Энэ бол АНУ-ын Колумбын Их сургуулийн “Kent Hall” байрны танхимд миний сонссон “Дэлхийн түүхэн дэх монголчууд” хичээлийн эхний лекцийн хэсэг. Профессор хичээлдээ өрнө, дорнын сурвалжуу дыг өргөнөөр ашиглан, Монголын түүхийг дэлхийн түүхийн тавцан дээр тавьж, бусад улс орнуудын түүхтэй зэрэгцүүлэн, хоорондын харилцаа, бие биедээ үзүүлсэн нөлөө, хамаарал, ялгааг гаргах замаар монголчууд бол зөвхөн байлдан дагуулагчид байсангүй, бүхэл бүтэн нүүдлийн соёл иргэншлийг хөгжүүлж, хадгалж, дэлхийн түүхэнд асар их нөлөө үзүүлсэн хүмүүс гэдгийг товойлгон харуулах замаар хичээлээ явуулж байж билээ. Ийнхүү АНУ-ын нэр хүндтэй тэргүүлэх их сургуульд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн оюутнуудад Монголын түүхийг эрт үеэс эдүгээ хүртэлх бүрэн агуулгаар нь зааж, монголчуудыг хэлэх түүхтэй, хийсэн гавьяатай, өнөө цагийн хөгжилтэй хөл нийлүүлж яваа ард түмэн хэмээн өгүүлэх эрхэм бол профессор Моррис Россаби. Хятад, монгол судлаач, АНУ дахь Монгол судлалын гал голомтыг бадрааж яваа нэрт эрдэмтэн доктор, профессор Моррис Россабиг мон голчууд бид “Хубилай хаан”, “Орчин үеийн Монгол” зэрэг номоор нь эчнээ мэддэг ч хувь хүнийх нь тухайд тэр бүр мэддэггүй учир энэ тухай товч танилцуулахыг зорилоо.

ПРОФЕССОР МОРРИС РОССАБИГИЙН ТУХАЙ ТОВЧХОН

АНУ-ын Колумбын их сургууль болон Нью-Йорк хотын их сургуу лийн профессор Моррис Россаби Египетийн Александриа хотод төр сөн. Аав нь египет, ээж нь франц. Түүнийг бага байхад гэр бүл нь Франц руу нүүсэн бөгөөд есөн настайд нь Америк руу шилжиж тэндээ бүрмөсөн суурьшжээ. Тэрбээр Хятадын уламжлалт түүхийг судалж мэргэжлийн карьерээ эхэлсэн хятад судлаач хүн. Хятадын эрт, дундад үеийн түүхийг судалж, 1970 онд Колумбын их сургуульд докторын зэрэг хамгаалсан. Тэрчлэн өнөөгийн БНХАУ үндэстний цөөнхөд хэрхэн хандаж, харилцаж байгааг судалдаг. “Хятадын түүх”, “1368 оноос өнөө үе хүртэлх Хятад болон Өвөр Ази”, “Юань болон Мин улс дахь зүрчидүүд”, “Ази дахь лалын шашинтнууд” зэрэг гол бүтээлүүдийг хэвлүүлжээ. Мөн Стэнфордын их сургуулийн Ази, Номхон далайн судалгааны төв, Харвардын их сургуулийн Зүүн Азийн судалгааны төв, Смитсоны институт болон Япон, Тайваний судалгааны хөтөлбөрүүд дээр ажиллаж байв. Тэрбээр Америкийн их сур гуулиудад олон жил багшилжээ. Өдгөө Колумбын их сургууль болон Нью-Йоркийн их сургуульд багшлан, Зүүн Азийн болон Хятад, Монголын түүхийн хичээл зааж байна. Араб, англи, франц, герман, хятад, япон хэлтэй. Мөн судалгааны итали, латин, манж, монгол, перс, орос, уйгар хэлтэй. Ойрхи Дорнод, Төв Ази, Зүүн Ази, Европын орнууд, АНУ-д ажиллаж, амьдарч түүхийн судалгаа хийж ирсэн. Монгол судлалд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж, МУИС 2009 онд түүнд хүндэт доктор цол хүртээжээ.

МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ЗАМ РУУ

Хятад судлаач хүн хэрхэн Монголын түүхийг судлах болсон юм бол хэмээн бодож байсан асуултаа нэгэн удаа би Моррис Россаби багшид тавихад дараах хариултыг өгсөн билээ. -Би багаасаа улс орнуудын түүхийг унших дуртай байлаа. Анх Хятадын түүхийг сонирхон судалж, тэр дундаа Мин улсын Төв Азийн улсуудтай харилцаж байсан түүхийг голлон судлах болсон юм. Хятад сурвалжуудтай ажиллаж байх явцад тааралддаг байсан Монголын түүхийн мэдээ баримтууд миний анхаарлыг ихэд татдаг байлаа. Ялангуяа Хубилай хааны түүх. Түүнийг нухацтай судлахаар шийдэж, Хятадын сурвалжууд дахь мэдээ баримтаас гадна бусад хэл дээр бичигдсэн баримт мэдээллүүдийг цуглуулж эхэлсэн үеэс Монгол судлал руу орсон гэж хэлж болно. “Хубилай хаан” номоо бичихийн зэрэгцээ Монголын Эзэнт гүрний үеийн түүхийн судалгаагаа эхэлсэн. Моррис Россаби профессорын Монголын түүхээс судлах дуртай сэдэв нь Монголын Эзэнт гүрний түүх юм. Тэрбээр энэ үеийн их хаадын бодлого, Монгол гүрний зүгээс бусад улс үндэстнүүдэд үзүүлсэн улс төр, эдийн засаг, соёлын нөлөө, Чингис хаан болон Хубилай хааны төр засах ур ухаан, монгол цэргийн урлаг, монгол эмэгтэйчүүдийн түү хэн байр суурь, дэлхийн түүхэн дэх монголчуудын өв зэрэг олон асууд лаар судалгаа хийж, “Чингис хаан ба Монголын Эзэнт гүрэн”, “Хуби лай хаан”, “Занадугийн аялагч”, “Мон голчууд ба дэлхийн түүх” зэрэг номыг хэвлүүлжээ. Сонирхуулах үүднээс “Занадугийн аялагч” номын тухайд товч өгүүлбэл “Европт очсон анхны хятад хүн” хэмээн түүхэнд тэмдэглэгдсэн Раббан Саума 1287 оны зургадугаар сарын 23-нд Бээжингээс Европыг зорьсон аяллаа эхэлсэн аж. Перст удаан амьдарсан, олон хэлээр ярьдаг, несториан шашинтан тэрбээр Монголын Эл Хаант улсын хаан Аргуны анхааралд өртөж, Ойрхи Дорнод, Европын улсуудад элчээр томилоход хамгийн тохиромжтой хүнд тооцогджээ. Тийнхүү олон улсад элчээр зорчиж, Ромын пап, Францын ван, Английн хаан зэрэг нөлөө бүхий зүтгэлтнүүдтэй уулзаж явсан тухайг нь энэ номд өгүүлэх агаад түүний намтраар дамжуулан Монголын Эл хаадын зүгээс улс төрийн ээдрээтэй асуудлыг шийдвэрлэж, байр сууриа бэхжүүлэхийн төлөө явуулж байсан дипломат арга бодлогыг гар гаж тавьсан сонирхолтой бүтээл юм. Раббан Саума өөрийн амьдрал, аяллыг бичсэн нь олдоогүй ч азаар тэр нь сири хэлээр товч орчуулагдсан нь судлаачдын гар дээр ирсэн байна. Харин Ватикан, Франц, Английн хаадууд хятад лам элчээр ирэхэд ихэд гайхан сонирхож байснаа тэмдэглэн үлдээсэн нь Сири эхийг нөхвөрлөх чухал сурвалжууд болж чаджээ. Монголын эзэнт гүрний түүхийн судалгааныхаа тухайд “Түүх судлах сайхан. Монголын түүхийн хувьд бол Эзэнт гүрний түүх онцгой байдаг. Монголчууд тухайн үед өрнө, дорно дахинд ноёрхлоо тогтоож, Күнз, Ислам, Христийн ертөнцөд нэвтэрсэн үе. Тиймээс Монголын эзэнт гүрний түүх дэлхийн түүхийг бүхэлд нь өгүүлдэг юм. Улс төрийн үйл явц болоод соёлын харилцан хамаарлын хувьд үнэхээр сонирхол татахгүй байхын аргагүй үе шүү. Ийм түүхийг судалж байгаадаа би сэтгэл их хангалуун байдаг” гэж ярьж байв. Профессор Моррис Россабигийн эрдэм судлалын ажлын нэг хэсэг нь Монголын өнөө үеийн түүх юм. Тэрбээр 1994 онд Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн тавьсан саналын дагуу “Соросын сан”-гийн салбарыг Монголд байгуулах шаардлагатай эсэх, хэрэв байгуулбал аль чиглэлд илүү анхаарч ажиллах талаар судалгаа хийж, олон хүмүүстэй уулзжээ. Социализмын үед нэг удаа Монголд болсон олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд оролцсон байна. 1994 оноос хойш жилд 2-3 удаа Монголд ирдэг болсноор Монголын орчин үеийн түүхийг судлах болжээ. Тэрбээр орчин үеийн Монголын түүхийн чиглэлээр анх “Орчин үеийн Монгол” номыг бичиж гаргаснаасаа хойш хэд хэдэн ном хэвлүүлжээ. Тухайлбал, “Малчнаас төрийн зүтгэлтэн хүртэл” бүтээлдээ монгол төрийн нэрт зүтгэлтэн, АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга агсан Ж.Самбуугийн намтар, туулсан замнал, улс төрийн үйл хэргийг нь харуулсан бол “Хоньчны алдар” номдоо хөдөлмөрийн баатар, хоньчин Ц.Намхайнямбуугийн тухай өгүүлсэн юм. Сүүлийн үед Монголын ойрхи түүхийн гэрч болох хувь хүмүүсийн намтрыг сонирхон судалж бичих болсон бөгөөд энэ талаар түүнээс лавлахад “Барууны орнуудад Мон голын түүхийг ердөө Чингис хааны түүх, XIII зууны Монголоор л голчлон төсөөлдөг. Нүүдэлчдийг бүдүүлэг хүмүүс хэмээдэг ойлголт баруунд одоо ч хэвээрээ. Тиймээс тэдэнд Мон голын тухай боди той мэдээлэл, түүхийн үнэн зөв ойл голтыг өгөхийн тулд Монголын ний гэмд тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн хүмүүсийн намтрыг бичиж хэвлүү лэх болсон” хэмээсэн юм. Тэрбээр “Монголын урлаг” гэсэн ном бичихээр ажиллаж байна. Эрт үеэс эхлээд өнөө гийн урлагийн түүхийг бүхэлд нь багтаах энэ ном нүүдэлчин ард түмэнд ямар гайхамшигтай өв соёл, өвөрмөц сэтгэлгээ, гүн ухаан, гоо зүйн нарийн мэдрэмж байдгийг дэлхий дахинд таниулах зорилготой аж.

МАРИ РОССАБИ

Профессор Моррис Россабигийн зарим номын нүүрэнд Мари Россаби гэдэг нэр хамт явдаг. Тэр бол про фессор Моррис Россабигийн хоёр хүүхдийн эх, халамжит хань, мон голчуудын түүхийг барууны ер төнцөд түгээн таниулахад сэтгэл зүр хээ зориулж яваа америк эмэгтэй. Тэр орос хэлтэй, хүйтэн дайны үеийн түүхээр мэргэшсэн, түүхч хүн. Өдгөө гавьяаны амралтаа эдлэн гэр тээ суудаг ч долоо хоног бүр эмнэлэгт очиж өвчтөнүүдэд хөгжим тоглож өгч, сэтгэл санааны дэмжлэг, амьдрах урам зориг бэлэглэх сайн дурын ажлыг идэвхтэй хийдэг эрч хүчтэй эмэгтэй. Мари Россаби Ж.Самбуу, Ц.Намхайнямбуу нарын намтрыг англи хэлэнд хөрвүүлсний дээр Японы Осакагийн Угсаатны зүйн үндэсний музейгээс эрхлэн хэвлүүлсэн “Социализмын төлөө зүтгэгчид ба намын эсрэг үзэлтнүүд” (Т.Лоохууз, Б.Нямбуу, П.Дамдин нарын тухай), “Малчин, худалдаачин, хуульч” (Р.Минжүүр, Ю.Аюуш, С.Жалан-Аажав нарын тухай) зэрэг номуудыг англи хэл рүү орчуулсан юм. Сайхан зантай, хөгжилтэй, гав шав хөдөлгөөнтэй энэ эмэгтэйн тухай анх би профессор Моррис Россабигийн “Хубилай хаан” номын өмнөх үгээс уншиж байснаа тод санадаг. Профессор гэргийнхээ хайр, халамжийг Хубилай хааны ухаант хатан Чимбайтай зүйрл үүлэн бичсэн байсан бөгөөд хожим бусад номыг нь уншихад “Миний хань Маригийн халамж, дэмжлэггүйгээр эл бүтээл төрөх боломжгүй байлаа” гэсэн халуун дулаан үгсийг үргэлж бичсэн байдгийг олонтаа харж билээ. Тэрбээр нөхрийнхөө хамт Монголд ирсээр монголчуудыг сайн мэддэг болсон бөгөөд Монголын талаарх сайхан мэдээ бүрт догдлон баярлаж, тааруухан мэдээ сонсвол гуниглан, удахгүй сайхан болноо гэсэн өөдрөг үгээр монголчуудыг дэмжиж суудаг. Монгол орон, Монголын түүхэнд хайртай ийм нэгэн гэр бүлийн Монгол судлалд зориулж буй хичээл зүтгэл, хувь нэмрийг нь элдэв хачир чимэггүй цөөн үгээр илэрхийлэхэд ийм байна. Колумбын их сургуульд гурвантаа очиж сурч, судалгаа хийхэд миний зөвлөх багшаар ажилласан Моррис Россаби багш маань дундаршгүй арвин түүхийн өлгий нутаг-агуу Египет орны хүн атлаа цуут Клеопатрагаас илүү Монголын Хубилай хаанд татагдаж, олон мянганыг элээсэн Арабын түүхээс илүү талын нүүдэлчдийн цадиг түүхийг сонирхож, Нью-Йоркийн Манхаттэн дахь гэртээ шөнийн уртад ч нойрсохыг умартан, ширээнийхээ ард түүхийн шаргал хуудсууд эргүүлэн суудаг цуцашгүй хөдөлмөрч, дэлхийн түүхч гэдгийг нь хэлэхэд бахархалтай байна.