tag:blogger.com,1999:blog-77756473199359762882024-03-13T22:09:24.708-07:00NOMADIC PASTORALISM AROUND THE WORLD LET"S LOVE NOMADIC PASTORALISM LIFE AND CULTURALAmaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.comBlogger71125tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-38710887498131297142013-08-30T05:12:00.000-07:002013-08-30T05:12:08.645-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h1>
Монгол генетикч Солонгос, Монгол өөр угсаатай гэдгийг баталлаа</h1>
<div class="photo-show">
<img border="0" src="http://www.sonin.mn/uploads/news/201308/29/527-1377760778untitled.JPG" />
<br />
<div id="photo-desc">
<span class="decs-right"></span><span class="decs-left"></span></div>
</div>
<div>
Өмнөд солонгосчууд Монголд хөл тавьж, “сайн уу, өвөг дээдсийнхээ нутагт
ирлээ” хэмээн мэндчилснээс хойш хэдийнээ хорь гаруй жил өнгөрчээ. Эхэн
үедээ тэд найрсаг байлаа. Гэвч одоо өөрчлөгджээ. Тэд эзэн мэт дээрэнгүй
болсон ажээ. Тэдний энэ авир сүүлийн үед ердөө л хэвлэлийн өдөр тутмын
мэдээ болов.</div>
<div>
</div>
<div>
Тэд монгол эмэгтэй ажилчдаа дарамтлах, зодох нь ердийн мэт болсон
төдийгүй хүн амины хэрэгт холбогдсон ч үл тоон тохуурхах ажээ. Гэвч
энэ бол санамсаргүй үйл явц бус, харин хорин жилийн турш аажим хэрэгжсэн
үзэл суртлын үр дагавар байсан юм.</div>
<div>
</div>
<div>
Солонгос хүмүүс Монголд анх хөл тавих үеэс “монгол, солонгосчууд угсаа
нэгтэй, Монгол нь эртний солонгос өвөг дээдсийн газар нутаг юм шүү” гэх
тэдний үзэл монгол хөрсөнд соёолжээ. Өөрөөр хэлбэл, тэдний хувьд Монголд
ирэх нь өвөг дээдсийнхээ шороонд дахин хөл тавьж буй хэрэг байв. </div>
<div>
</div>
<div>
Энэ суртал ухуулга юуны өмнө их хэмжээний санхүүжилт бүхий төсөл,
хөтөлбөрөөр дамжин Монголын шинжлэх ухааны байгууллагуудад гайхалтай
гэмээр амжилттай хэрэгжсэн ажээ.</div>
<div>
</div>
<div>
Одоо энэ үзлийг ШУА-ийн Хэлний хүрээлэн, Түүхийн хүрээлэн, Археологийн
хүрээлэн, МУИС-ийн Монгол, хэл соёлын сургууль, Алтай судлалын төв,
Археологи-антропологийн тэнхим, Үндэсний түүхийн музей зэрэг шинжлэх
ухааны гол байгууллагууд нь хүлээн зөвшөөрсөн төдийгүй өөрсдөө гадаад,
дотоодод түгээх болсон ажээ. </div>
<div>
</div>
<div>
Тухайлбал, МУИС-ийн доктор С.Дулам тэргүүтэй хэлнийхэн монгол,
солонгосчууд домог ба хэлээр холбогдсон ард түмэн гэж лекц, илтгэл
тавдаг бол МУИС-ийн Археологийн тэнхимийн доктор Д.Түмэн дорнод монгол
ба солонгосчууд антропологийн хувьд нийтлэг гэж бичжээ (Д.Түмэн
Солонгосоос шагнал хүртсэн).</div>
<div>
</div>
<div>
Тэгвэл 2011 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн захирал Д.Цэвээндорж
гэгч “ОУ-ын монголч эрдэмтдийн их хурал” дээр генийн хувьд хүннүтэй
хамгийн ойр ах дүү ард түмэн бол монгол-солонгос гэж албан ёсоор зарлав.
</div>
<div>
</div>
<div>
Хувийн их, дээд сургуулиуд үүнээс хоцорсонгүй. Ялангуяа Өмнөд
Солонгосын хөрөнгө оруулалттай Улаанбаатарын их сургууль энэ үзлийг
тараагч нэг голомт болжээ. Тухайлбал, тус сургуулийн солонгос судлаач,
доктор Б.Сумъяабаатар дээрх үзлийн анхны монгол номлогчдын нэг ажээ.</div>
<div>
</div>
<div>
Мөн 2012 онд Чингис хаан дээд сургуулийн багш, доктор Б.Балжинням дээрх
үзэлд үйлчилсэн агуулгатай “Дэлхийн монголчуудын түүх” гэх олон боть
хэвлүүлж, сүр дуулиантайгаар нээлт хийж байв. </div>
<div>
</div>
<div>
Солонгос ах дүүгийн үзэл зохиолч-нийтлэлчдийн хувьд тун мөлжүүртэй
сэдэв болжээ. Арван жилийн өмнө нийтлэлч Б.Батбаяр “Солонгос ахтай
болъё” нэртэй өгүүлэл хэвлүүлж, үүндээ ах нь сургаж дүү нь сонсдог тийм
харьцаа солонгос-монголд хэрэгтэй гэж бичсэн байдаг.</div>
<div>
</div>
<div>
Харин тухайн үед тэр монгол, солонгос гарал нэгтэй гэдэгт эргэлзэж
буйгаа онцолсон бол 2009 онд Солонгост хуралд очихдоо бодлоо өөрчилсөн
байв. Одоо тэр монгол, солонгос нэг язгууртай ард түмэн гэж сурталчилж
явна. </div>
<div>
</div>
<div>
Авлигад идэгдсэн Монголд ерөнхийлөгч, ерөнхий сайдууд нь ч дээрх үзлийг
дуртай нь аргагүй хүлээн авчээ. Монголын аахилсан бүдүүн дарга нар хоёр
орны албан уулзалтын үеэр ч, болор жүнз бүхий зоогийн тансаг ширээний
ард ч “ах дүүс минь” гэх долигносон үгийг нөгөө талд сүүлийн хорин
жилийн турш хэлж иржээ.</div>
<div>
</div>
<div>
Харин солонгосчууд айхтар хүмүүс тул тэдний үг бүрийг бүртгэн
баримтжуулж боть ном болгожээ. Ийнхүү “үнэн”-ийг мөнгө ба өнгөөр хэмжих
хорвоод Монголын ард түмэн манкурт боол лугаа адил ой санамжаа арчуулан
хөөрхийлөлтэйгээр мэхлэгдэн тэнэх ажээ.</div>
<div>
</div>
<div>
Тэднийг дээрлэхэж, оюуныг нь зэрэмдэглэж ханах биш. Одоо өнөөх цол,
зэрэгтнүүд Монгол Улсын Засгийн газрын ивээл дор дэлхийн монголчуудын
гарал үүслийн түүхийг бичиж, дунд сургуулийн хичээлийн агуулгад оруулах
гэж байгаа ажээ. Тэд Монгол орны ирээдүй-хүүхэд бүрийг онилжээ. </div>
<div>
</div>
<div>
Гэвч үнэнийг мөнгөөр хэмжиж болдоггүй, үргэлж нууж чаддаггүй ажээ. Үнэн
хэзээ нэгэн цагт илэрдэг. Тэгвэл тэр цагийг монгол залуус зөвхөн өөрийн
хүч хөдөлмөр, оюунаар урин дуудаж эхэлжээ. Тэдний нэг нь судлаач
Батбаярын Хэрлэн юм. </div>
<div>
</div>
<div>
Б.Хэрлэн АНУ-д био-анагаах инженерийн мэргэжлээр суралцахын сацуу
“Фамили Трий ДНХ” компанид судлаачаар ажилладаг юм. Түүний хэлснээр тэр
өөрийн үндэстний гарал үүслийг танин мэдэж, үүнд хувь нэмрээ оруулахыг
чин сэтгэлээс хүссэн тул 2008 оноос монголчуудыг генетик талаас нь бие
даан судалж эхэлжээ (<b><a href="http://www.tsahimurtuu.mn/">http://www.tsahimurtuu.mn</a></b>).</div>
<div>
</div>
<div>
Б.Хэрлэн судалгаагаа илүү нарийн мэдээлэл өгч чадах эрэгтэй хүний Y
хромсомын ДНХ дээр явуулж байгаа бөгөөд үр дүнг нь олон улсын судалгааны
сэтгүүлд хэвлүүлээд байна (<a href="http://rjgg.org/index.php/RJGGRE/article/view/123"><b>http://rjgg.org/index.php/RJGGRE/article/view/123</b></a>). </div>
<div>
</div>
<div>
Монголчуудын Ү-ДНХ-ийн гапло бүлгүүд (генийн кодууд)-ийг бусад
үндэстнүүдтэй харьцуулсан түүний судалгаа “монголчууд нь солонгосчуудаас
(мөн хятад, түвд, япончуудаас) удамшлын хувьд хол зөрүүтэй” гэдгийг
баталжээ.</div>
<div>
</div>
<div>
Монголчуудын давамгайлагч гапло бүлэг нь C3 ажээ. Харин солонгосчуудад O
гапло бүлэг давамгай ба солонгосчуудад түгээмэл гапло бүлгүүд
монголчуудад бараг байсангүй (Зарим харьцуулалтыг хүснэгтээс харна уу.
Эх сурвалж: <a href="http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-44-52/2123-2012-03-06-11-08-42"><b>http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-44-52/2123-2012-03-06-11-08-42</b></a>).</div>
<div>
</div>
<div>
Б.Хэрлэн бас нэг сонирхолтой дүгнэлт хийжээ. Бид алтай, киргиз,
якутуудыг өөрт хамгийн ойр хүмүүс гэж боддог боловч энэ нь эндүүрэл
ажээ. Тэд монголчуудтай ойр холбоогүй байв. Харин казахууд монголчуудад
илүү ойр байжээ. Гэхдээ тэрээр нэг ташаа ойлголтыг няцааж байна.</div>
<div>
</div>
<div>
Юуны өмнө, Чингис хааны үед монгол түрэмгийлэгчид ирж хүчирхийлэл
үйлдсэнээс өнөөгийн казахууд хавтгай нүүр, онигор нүдтэй болоогүй, харин
казах хүмүүс хамаагүй урт удаан үйл явцын үр дүнд үүсчээ. Үүнээс үүдэн
казахууд өөрсдийгөө монгол, эсвэл Чингис хаан казах гэж маргах
шаардлагагүй болсон ажээ. </div>
<div>
</div>
<div>
Гэвч энэ бүхнээс Б.Хэрлэнгийн судалгаа нэг зүйлээрээ хамгийн их ач
холбогдолтой байсан юм. Түүний судалгаа Монголын шинжлэх ухааны
байгууллага, их сургуулиуд болон өндөр цол, зэрэгтнүүдийн өнөөгийн үнэн
дүр төрхийг илчиллээ. Тэр үүгээрээ Монголд мэдлэг, эрдмийн цол, зэргүүд
ямар хуурамч вэ гэдгийг харуулав. </div>
<div>
</div>
Сүүлийн хорин жилийн хугацаанд Монголд монголчуудын гарал үүслийн
талаар ийнхүү олон тооны ном, судалгааны өгүүлэл, нийтлэл, тайлан хэвлэн
гаргажээ. Тэгвэл одоо тэдгээр ном, өгүүлэл хэнд, юунд хэрэгтэй вэ? Тэд
хүчинтэй юу? Гэхдээ хичнээн худал хуурмаг байсан ч тэд нэг зүйлд
хэрэгтэй байж магадгүй. Тэд мөнгөөр хэмжигддэг үнэн, хүчингүй мэдлэг
ямар байдгийг, энэ нь ард түмнийг хэрхэн хохироож буйг харуулах жишээ
матриал болж болох юм. </div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-44404586219754735982013-08-30T05:11:00.001-07:002013-08-30T05:11:34.222-07:00Монголын Их Хатдын түүхийг яагаад нууцлав...?<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: 'Arial','sans-serif';"><a href="http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-48-56/1761-archive-story-1580"><span lang="MN" style="color: #222222; font-size: 18pt; line-height: 115%;">Монголын Их Хатдын түүхийг яагаад нууцлав...?</span></a></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; line-height: normal; margin: 11.25pt 0in; text-align: justify;">
<b><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Arial','sans-serif'; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: MN; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><img alt="" border="0" height="283" src="http://www.tsahimurtuu.mn/images/nominchimed.jpg" width="223" /> Б.Номинчимэд</span></b><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Arial','sans-serif'; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: MN; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"> - </span><span style="font-family: 'Arial','sans-serif';"><a href="http://www.greathistory.blogspot.com/"><span lang="MN" style="color: #666666; font-size: 9pt;">www.greathistory.blogspot.com </span></a></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; line-height: normal; margin: 11.25pt 0in; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Arial','sans-serif'; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: MN; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">XIII зуунд, “Нууц товчоо” бичигдсэнийхээ дараахан халдлагад өртөн, нэгэн </span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Arial','sans-serif'; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: MN; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">этгээд
дундаас нь хэдэн хуудсыг урж тасдан хаясан гэнэ. Чухам энэ гээгдсэн
хэсэгт Чингис хаан охин урагтаа соёрхол өргөн, эзэмшил газруудыг
хуваариласан хэсэг байсан бололтой. Өөрөөр хэлбэл Их Монгол гүрний засаг
засаглалд Чингис хааны охид, хатдын эзлэх хувь, үүрэг роль маш тодорхой
туссан хэсэг байж.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; line-height: normal; margin: 11.25pt 0in; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Arial','sans-serif'; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: MN; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Чингис
хаан охин Алага Бэхиэр Цагаан хэрмийн хойт хаяагаар нутаглах Онгууд
аймгийг захируулжээ. Удалгүй Умард Хятадыг эзлэхэд Алага бэхи тэндхийг
хавсарсан Их захирагч болсон байна. Бас нэг охин Алалтун Бэхиг Уйгурт,
бас нэг охиноо (Толай) Харлагт, ууган охиноо Хонгирадад, Чэчэйхэн
Бэхигээ Ойрад иргэнд бэр болгон өгсөн нь мөн чанартаа тэдгээр аймаг
улсуудыг захирсан ЭЗЭН ХАТАД болон суужээ. Ийнхүү Чингис хааны охид хаан
эцгийн байгуулсан гүр их улсыг харь дайснаас халхлах халх бамбай мэт
зүүн өмнөдөд Хонгирадаас эхлээд өмнөдөд Онгууд, Умард Хятад, баруун талд
Харлаг, Уйгур, баруун хойт талд Ойрад гэх мэтээр эзэнт гүрний эргэн
тойронд агч улс орнуудад эзэн болж, эртний их Торгоны замыг эзэмшиж,
эзэнт гүрний бүхий л худалдаа арилжааг зохицуулан, дотооддоо төдийгүй
гадаад ертөнцөд нэр, нөлөө бүхий эрхэмсэг Их хатад болжээ. Тэд хаан
эцгийгээ харийн дайнд явахад хүнс, эр цэрэг, зэр зэвсгийн найдвартай ар
тал нь болон үлдэж байсан төдийгүй эх монгол орноо тал бүрээс нь довтлох
аюул заналаас сэргийлж байсан байна.<br /> Тэдгээр бүсгүйчүүд гүрэн улсыг
шинээр цогцлоож, худалдаа арилжаа, өртөө улааны шинэ шинэ сүлжээг бий
болгон, эрдэм мэдлэгийг ихэд тэтгэн дэлгэрүүлжээ.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="background-position: initial initial; background-repeat: initial initial; line-height: normal; margin-top: 11.25pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Arial','sans-serif'; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: MN; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Чингис
хаан хөвүүдээсээ илүүгээр охиддоо итгэж, тэдэнд илүү их үүрэг
хариуцлага үүрүүлж байжээ. Ингэх үндэслэл байв. Хөвгүүдээс нэг нь ч
түүний сэтгэлд хүрсэнгүй. Тэдэнд Их улсыг амжилттай удирдан авч явах
ухаан билэг бүү хэл ядахдаа эцэг шигээ гарамгай жанжин ч байсангүй.
Цагадай цочмог, бодолгүй түргэн зантай байсан бол Өгэдэй архинд хэт орж,
санхүү, эдийн засгийн харалган бодлого явуулж, улс орноо бэхжүүлж,
хөгжүүлэхээсээ илүү хэт үрэлгэн загнаж байв. Толуй хэдийгээр эцэг шигээ
баатар зоригт, сайн жанжин байсан ч ах Өгэдэйгээс ч илүүгээр архинд орж,
сүүлдээ архиндаа түлэгдэж үхжээ. (Ахмад хүү Зүчи эцгийгээ амь ахуйд бие
барсан) Нөгөөтэйгүүр Чингис хааныг гүр их улсаа байгуулахад нь хатад
эмэгтэйчүүдийн хувь оролцоо үлэмж их байлаа. Өэлүн эхийн оюун билэг, ер
бусын хатан тэвчээр, зүтгэлгүйгээр Чингис хааны амжилтыг төсөөлөх
боломжгүйн адилаар Бөртэ үжин чухам Чингис хааны хажууд өмөг түшиг нь
болж, Их гүрнийг босголцсон билээ.<br /> <br /> Чингис хаан насан өндөр
болох хэрээр хичээн байгуулсан их улсаа хэрхэн төгс төгөлдөр болгон
бэхжүүлэх талаар байнга санаашран байсан. Ингээд найдвар муутай
хөвүүдтэйгээ эн тэнцүү, магадгүй зарим талаар илүү их итгэл, хариуцлагыг
охид, бүсгүйчүүддээ үлдээсэн байна. Энэ нь эрхт эцэг болсон тэнгэр,
этүгэн эх болсон газар дэлхийн хүч энергийн харилцаа, хамаарлыг
харгалзан үзсэн, арга бэлгийг тэнцүүлсэн хэрэг байж. Гэвч харамсалтай нь
хөвгүүд эцгийнхээ бодлогыг үл ойшоов.<br /> <br /> Чингис хааныг тэнгэр
болсны дараахан, тэр 1227 оны сүүлээр Алалтун Бэхи ах Өгэдэйн хүмүүст
алуулав. Хоёр жилийн дараа Алага бэхийн өв залгамжлагч Нэгүдэй амь
үрэгдэв. Түүнээс удалгүй Чэчэйхэн бэхи гэнэтхэн амь эрсдэж, дараа жилийн
зун Өгэдэйн тушаалаар Ойрад түмний охид бүсгүйчүүлийг бүгдийг нь
хэрцгийлэн, хүчирхийлээд, эрхэндээ оруулжээ. Бүр бүсгүйчүүдийн эсрэг аян
дайн шахуу юм болсон байна. Чингис хааныг хальснаас хойш арав хүрэхгүй
жилийн дотор түүний охин ургийнхан ийнхүү хамаг эрх мэдлээ ах, дүү
нартаа алдав, амь эрсдэв. Чухам энэ үеэр л “Нууц товчоо”-нд халдсан тэр
бүдүүлэг хэрэг явдал гарсан юм болов уу даа.<br /> <br /> Ийнхүү Чингис
хааны охид, Их хатад, монголын төрд зүтгэж асан их эмэгтэйчүүдийн түүх
“нууцлагджээ”. Жак Уэтерфорд ингэж үзэж байна. Тэр “Монголын Их Хатдын
НУУЦ ТОВЧОО” номондоо энэ ээдрээтэй үйл явдлыг хайр найргүй уудлан
дэлгэж, бас сэтгэл шимшрэн бичжээ.<br /> <br /> Жак уг нь анторпологич хүн.
Эрт галвын амьтдын ясыг хэлтэрхий хэлтэрхийгээр нь цуглуулан судалдаг
энэ хүн манай түүхийн тун бүдэгхэн нэгэн улбааг мөшгин, энд тэндээс
баримт материалыг яг нь ясны хэлтэрхий лугаа адил цуглуулан цуглуулсаар
бидний алдагдсан түүхийн нэгэн зурвас үеийг та бидний өмнө дүрслэн
гаргаж ирсэн байна.<br /> <br /> Чингис хааны охид, монгол хатад хэдийгээр
нэр алдар, эрх мэдэлд дуртай, өөр зуураа эв түнжингүй, эцгийн бүтээсэн
их улсыг бэхжүүлэхээс илүүгээр сульдааж, Их засаг хуулийг нь уландаа
гишгэсэн ах, дүү нартаа алуулах нь алуулж, шахагдан гадуурхагдах нь
гадуурхагдсан ч чухам чин үнэндээ монголын охид, бүсгүйчүүд л Их Монгол
улсын голомтийг бүрмөсөн тасалчихалгүй авран хамгаалж, уламжлан авч
чадсаныг тэрээр барин тавим баримттайгаар өгүүлжээ.<br /> <br /> Монгол
гүрэн задран, буурахад “самуурал завхрал, ялагдал доройтлыг сөрөн боссон
нэгэн эмэгтэй өөрийн байр сууриа хатуу хамгаалж, салж бутарсан Монгол
овог аймгуудаа нэгтгэж, туг сүлдээ босгон мандуулж, Алтан урагт дахин
сэргэх хувь тавиланг эргүүлэн авчирсан бөлгөө”. Энэ бол Элбэг хааны охин
Самар гүнж байв.<br /> <br /> Элбэг хаан Баруун Монголын тэргүүнийг хилсээр
хороожээ. Тэгээд эцгийг нь хилсээр хороосныхоо цагаатгал, төлбөр болгон
хүүд нь охин Самараа гэргий болгон өгч, хүргэнээ эцгийнх нь ор суурийг
залгамжлуулсан байна. Самар гүнжийн хүү нь Ойрдын Тогоон тайш, ач хүү нь
Эсэн тайш хаан юм. Энэ үед Монголын язгуур алтан ургийнхны хооронд
байнгын атаа, жөтөө, далд явуулга, хэрүүл самуун тасарсангүй. Эцэст нь
Эсэн хаан хүчээр баруун, зүүн монголыг нэгтгэн нэгэн тугийн дор захирав.
Ингэхдээ тэрээр охиноо Алтан ургын нэгэн хан хүүтэй гэрлүүлжээ. Удалгүй
Алтан ургийнхны найдваргүй байдалд дургүйцсэн Эсэн хаан тэднийг уг
үндсээр нь таслахаар шийдэж, алтан ургийнхны эсрэг их аллага хийжээ.
1452 онд боржигон овгийн 44 язгууртан, 33 хэргэмтэн, тэдэнд үнэнч байсан
61 цэргийн жанжин амь насаа алдсан байна. Энэ үед Эсэн хааны эмэг эх
Боржигон Алтан ургийн Самар хатан хэдий насан өндөр болсон ч Эсэн хааны
энэ аллагыг сөрөн зогссон төдийгүй, алтан ургийн сүүлчийн судсыг
тасалчихалгүй авч үлдэж чаджээ. Эсэн хааны охин, Самар хатны гуч охин
болох өнөөх алтан ургийн хан хүүтэй суусан бүсгүй алуулсан нөхрөөсөө хөл
хүндтэй үлджээ. Үүнийг мэдсэн Эсэн охиноо төрөнгүүт шинэ хүнийг алаад,
өөрийг нь өөр хүнд өгөхөөр шийдэн байна. Гэвч Самар хатан ач хүүгээсээ
өрсөв. Тэр гуч охиноо зугтаалгаад зогсохгүй, төртөл нь нууж чаджээ. Хүү
төрсөнд Баянмөнх гэж нэрлэсэн байна. Эсэн хаан эрлээ зогсоосонгүй.
Түүний хүмүүс “Охин төрсөн бол үсийг нь самна, хүү төрсөн бол голыг нь
самна” гэсэн тушаалтайгаар эх, хүү хоёрыг хайсаар олов. Учрыг мэдсэн эх
ажиггүй царайлж байгаад эрлийн багийн ахлагчийн өөдөөс харуулж хүүгээ
тосон шээлгэжээ. Гэхдээ нялх хүүгийн мөөжгийг нь мэдэгдэхээргүй болтол
нь арагш нь татаж байгаад шээлгэсэн байна. Юутай ч эрлийнхэн хүүг дахин
нягтлах шаардлагагүй гэж үзээд буцаж, Эсэн тайшид “Та зээ охинтой
болжээ” хэмээн дуулгав. Гэвч эцсийн эцэст Эсэн үнэнийг олж мэдээд дахин
эрлийн бүлгийг илгээсэнд Самар хатан хамгаалав. Бас нэг удаа нялх хүүг
хөмөрсөн тогоон дотор нууж авч үлдэв.<br /> <br /> Гэвч нас хэт өндөр болсон
Самар хатан цаашид хүүг аварч хамгаалах боломж шавхарч буйг мэдээд
Чингис хааны урагт үнэнч хүмүүсийг олж, тэдэнд өгч нууцаар асруулахаар
алс хол, Монголын нутгийн гүн рүү илгээсэн байна. Зам зуураас нь Эсэний
хүмүүс хөөж, өлгийтэй хүү морины давхиад дунд нэгээс нөгөөд бөмбөг мэт
шидүүлэн дамжиж, газарт ч ойчиж, харин азаар Самар хатанд үнэнч нэгэн эр
цэрэг давхиан дундаа хүүгийн өлгийнөөс нумын хөвчөөр гогдон аваад
зугтан гарч чадсан байна.<br /> <br /> Эсэн хаан хорлогдож, удалгүй Мандуул
хаан ор суув. Гэвч түүнд ор залгах хүү төрсөнгүй. Иймд Алтан ургийн хүү,
өнөөх амь өрссөн өрсөлдөөн дундаас Самар хатны гавьяагаар амьд үлдсэн
Баянмөнх хүүг олж, угсаа залгамжлах Болох Жонон цол өгч, дэргэдээ
байлгажээ. Гэтэл төдий удсангүй, хаан хийгээд угсаа залгамжлагч
жононгийн дундуур хар хэл орж, Самар хатны амь тавин хамгаалсан алтан
ургийн сүүлийн судас Болох Жонон Баянмөнх өмнийн говьд орь ганцаар тэнэж
яваад гавьяа ч үгүй, золгүйгээр амь эрсдэв. Мандуул хаан ч үхэв.<br /> <br />
Баруун өмнөдөд уйгур, лал шашинтнууд идэвхжиж, Торгоны замыг эрхшээн,
баруун талд Ойрадууд бие даасан байдлаа улам батжуулж байв. Өмнө зүгт
Хятадууд энэ сиймхийг отон хүлээж, харин Хасарын удмын ноёд хаан ор одоо
хүссэн, эс хүссэн ч биднийх болов хэмээн омтгойдох болов. Олон овог
аймаг өөр өөрийн дураар үйлдэх болов.<br /> <br /> Ийнхүү Монголын төр угсаа
залгамжлах алтан ургийн хүнгүй, хаан суудал хоосорсон цөвүүн цагт бас
нэгэн монгол бүсгүй тасарч байсан алтан ургийн судсыг халуун элгээрээ
тэвэрч, хатан зориг, сэцэн ухааныхаа хүчээр Монголын төрийг дахин
сэргээж чаджээ. Энэ бол Мандухай сэцэн хатан байв.<br /> <br /> Мандуул
хааны бага хатан тэрээр эр нөхрөө өнгөрсний дараа өнөөх Баянмөнх Болох
Жононгийн хааны ордонд ирэхээсээ өмнө асарч байсан урианхай малчин
айлынхаа охин Шихэртэй учир ургуулан нэгэн нуган үртэй болсон байсныг
олжээ. Гэвч тэр даанчиг арчаагүй, өвчинд баригдсан, өрөөл татанхай, хүн
болох эсэх нь тодорхойгүй нэгэн байж. Гэвч тэр бол Алтан ургийн сүүлчийн
аргамж, сүүлчийн амь байсан юм. Сайтар асарч тойлсны эцэст 7 настай
Батмөнх хүүг хаанд өргөмжлөв. Энэ үед Мандухай өөрөө 21 настай байж,
бяцхан хүүгийн өмнөөс төр барив. Тийн Мандухай садарсан үсээ шууж,
саадаг нум үүрч, бяцхан хүүг үхэг тэргэнд суулган цэрэг дайчдыг
тэргүүлэн дайтаж, улс төрөө эмхлэн хураажээ. Батмөнх хүү эрийн цээнд
хүртэл 10 гаруй жилийн турш Мандухай тулааны талбарт эр цэрэг, жанжин
баатар, энгийн цагт сэцэн сайд, ар гэртээ асралт эх болж байв. Батмөнх
Даян хаан, Мандухай Сэцэн хатан хоёроос Чингис их дээдсийнх нь ерөөл
бэлгийн дагуу 7 нуган үр төрсөн нь хатаж байсан Алтан ургийн мод дахин
цэцэглэн дэлбээлсэн хэрэг байлаа. Тэд хожмийн монголын бүхий л аймаг,
хошууны ихэс дээдэс болжээ.<br /> <br /> Мандухай хатны Монгол Улсын төлөө, Эзэн Чингис хааны алтан ургийн төлөөх гавьяа зүтгэл үлэмж их.<br /> <br />
Чухам ийм л түүхүүдийг Жак Уэтерфорд бичжээ. Уг нь энэ бүхэн бидний
мэддэг түүх, гэвч мэддэг хэдий ч ийм ээдрээтэй нөхцөл байдлын дундаас
үйл явдлын нарийн учиг, уялдаа холбоог чухам фокус нь таарсан дурангаар
татан үзүүлэх мэт тийм тов тодорхой харуулж, мэдрүүлж буйд Жакийн түүх
бичлэгийн давуу тал нь байна.<br /> <br /> Түүний бичсэнээр “Монголын аугаа
хатад амьдралынхаа турш гэр бүл, үндэс угсаагаа хамгаалж иржээ. Чингис
хаан төр улсыг үндэслэн байгуулсан бол хатад эмэгтэйчүүд түүнийг нь
амьдруулсан юм. Тэр хатад цаг хугацаа, сэтгэл оюунаа хөшөө дурсгал, хот
балгад барихад бус, Хаан эцгийнхээ адилаар гүрэн улсаа байгуулахад
зориулсан юм. Тэдний амьдрал тэмцлийг гэрчлэх зүйлс эрт галавын амьтдын
ул мөр мэт байсаар байна. Гагцхүү бид түүнийг хайж олохыг, олсныхоо
дараа олж харахыг л хүсэх хэрэгтэй” болж байна.<br /> <br /> Энэхүү “Монголын Их Хатдын Нууц Товчоо” ном бол Монголын хатад бүсгүйчүүдэд босгосон үгэн хөшөө болжээ.<br /> <br />
Номынхоо өмнө зохиогч “Мөнх Хөх Тэнгэрийн Алтан Наран Их Монгол
Үндэстний эхчүүд, охидыг Үүрд мөнхөд ивээх болтугай” гэсэн нь Жакийн
монголын эхчүүд эмэгтэйчүүдэд хандаж буй сэтгэл, хүндлэл нь юм. Харин
ямар ч монгол зохиогч номынхоо өмнө ийм үг бичиж чадсан бил үү, үгүй бил
үү?<br /> <br /> ***<br /> <br /> 2004 онд Вашингтон хотноо Жак Уэтерфордын
“Өнөөгийн Ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан” номын нээлт болж, төд
удалгүй Нью-Йоркийн хамгийн гүйлгээтэй номоор шалгарч, дуулиан тарьж
байлаа.<br /> <br /> Тэр цагаас хойш юутай ч монголын түүхэнд хандах
америкчуудын хандлагад багагүй өөрчлөлт орсон гэдэгт би итгэлтэй байна.
2004 онд Үндэсний газар зүйн нийгэмлэг (National Geographic)-ийн
нэвтрүүлгээр гарсан Монголын эзэнт гүрний тухай нэвтрүүлэгт Монголчуудыг
зөвхөн байлдан дагуулах, алж хядахын донтой хүмүүс, иргэншээгүй, зэрлэг
омгийнхон гэсэн санаа нэвт шингэсэн байсан.<br /> <br /> Харин Жак-ийн
дээрх ном гарсны дараа 2006 оны нэг сард Үндэсний газар зүйн
нийгэмлэгийн нэвтрүүлэгт хоёр жилийн өмнө монголчуудын талаар ярьж
байснаасаа огт өөр зүйлийг өгүүлж байсан юм. Тухайлбал Чингис хаан бол<br /> <br /> - Шашны эрх, эрх чөлөөг хүн төрөхтний түүхэнд хэзээ ч байгаагүйгээр хангасан<br /> - Улс үндэстнүүдийн хооронд дипломат харилцаа системийг анх бий болгосон<br /> - Худалдаа зах зээлийн бараг өнөөгийнх шиг үр ашигтай орчин, харилцааг бий болгосон<br /> - Цэргийн шинжлэх ухаанд олон зүйлийг цоо шинээр хэрэгжүүлсэн<br /> - Улс түмнүүдийн соёлын харилцааг урьд байгаагүйгээр идэвхжүүлснээр дэлхий нийтийн соёлын хөгжилд маш хүчтэй түлхэц болсон<br /> - Эцсийн эцэст Чингис хаан өнөөгийн шинэ дэлхий ертөнцийг бий болгосон гэсэн байлаа.<br /> <br /> Энэ бүх дүгнэлт бол Жак Уэтерфордын “Өнөөгийн Ертөнцийг үндэслэгч Эзэн Чингис хаан” номын үндсэн агуулга нь.<br /> <br />
Үнэхээр ч Монголчуудын байлдан дагуулал бүхэл бүтэн найман зууны турш
нойрмоглосон дэлхий дахиныг чоцроосон юм. Эртний их соёлт хүчирхэг Ром
гүрэн Содоом, Гомоорын араас “тэнгэрийн хилэгнэл” хүртсэнээс хойш Европ
дахин урьдын хөгжлийн эрчмээ алдан, XII зууныг хүртэл үндсэндээ унтаа
байдалд байсан. Олигтой ахиц дэвшил гарсангүй. Ромчуудын үлдээсэн олон
зүйлс, түүний дотроос эрх зүйт хууль цаазат төрийн ёсон, соёл урлаг,
шинжлэх ухаан боловсролыг мартаж, Ромын цэцэглэн мандаж байх үетэй
харьцуулахад хөгжил дэвшлээс хол ухарсан мэт бүхэлдээ хэдэн зууны турш
харанхуйлан байлаа. Европ дахин шашны мухар сохор хүлээсэнд улам улам
боомилуулсаар байв. Арабуудын оргилсон эрчимтэй довтолгоон ч тэднийг
энэхүү гүн нойрноос нь гүйцэд сэрээсэнгүй. Тэнгэрийн хаяанаас цааш
газаргүй хэмээн сэтгэхтэй агаар нэгэн адилаар нам гүм, ажин түжин сууж
байв. Хүнд жад чирсэн төмөр дуулгат баатар эрс нь ойр зуураа хөлхөлдөж,
нүсэр чулуун хана хэрмээ хөгжлийн дээд мэтээр бодож байж. Загалмайтны
цөхрөхийг мартсан улайрсан номлогчид нүх сүв бүрийг нэгжиж байлаа.
Загалмайтнууд удаа дараалан цэрэглэн хөдөлсөн ч тэд Сириэс цааш хэтэрч
байсангүй. Ираны толгодын цаанаас, Дундад Азийн элсэн цөлийн гүнээс
ирдэг эртний их торгон зам хаанаас юу тээж авчирдгыг мартсан байв. Төв
Азийн өндөрлөгт ямар их эрч хүчтэй хуй салхи нижигнэн хөдөлж буйг огтхон
ч тааварлаж чадахгүй байв.<br /> <br /> Үйл явдлуудыг анхааралтай харвал
Чингис хааны довтолгооноос хойш Европт олон зүйл хувиран өөрчлөгдсөн.
Үйл явдлын хэмжээ далайц өргөсөж, хүмүүс нууцлаг агаад хүчирхэг дорныг
сонирхож эхэлсэн.<br /> <br /> Гэнэтийн довтолгоон хүмүүст айдас хүйдсийг
өөрийн эрхгүй төрүүлдэг. Аливаа юм нууцлаг, үл мэдэгдэм байхийн хэрээр
түүнээс үүдэх айдас түгшүүр их байдаг. Чингис хааны довтолгоон гэнэтийн
байсан. Европ дахин чухам юу болсны учрыг нь ч олж чадаагүй байтал
тэрхүү гэнэтийн зочид ирсэн шигээ гэнэт алга болчихсон. Энэ ялагдашгүй
хүчирхэг хүмүүс гэнэт хаанаас гараад ирэв. Яах гэж ирээд яагаад алга
болчихов. Энэ нь сониуч хүмүүсийн сонийг хөдөлгөж, баатар эрсийн цөсийг
цалгиав. Наран мандах тэнгэрийн хаяанаас цааш газар байж, тэнд хүчирхэг,
өвөрмөц сонин ард түмнүүд амьдардгийг Европ дахин анх тийнхүү мэдрэв.<br /> <br />
Чингис хааны өрлөг жанжин Сүбээдэй, ач Батхаан нарын довтолгоон
/1236-42 он/ энэхүү хариуг улам чанга нэхсэн юм. Дараа дараачийн
үеийнхэн, Алтан ордны болон Ил хаадын хүчирхэг, эрхэмсэг байдал нь
тэднийг олон зууны гүн нойрноос нь бүрэн сэрээсэн билээ. Дэлхий дахины
улс төр, соёл, эдийн засгийн харилцаа эрс өөрчлөгдөж, тэд талынхны
дайтах урлаг, төмөр мэт хатуу сахилга бат, хууль ёсноос суралцаж, өртөө
улааг хэрэглэх болж, дарь хэмээх хөгжлийн ер бусын эрчим хүчийг ашиглах
болов. Наад зах нь ор хөнжлийн даавуу байдгыг мэдэж, гар нүүрээ угааж,
дарь хийж, ном бичиг барлах анхны ойлголттой болж, цаасан мөнгөний тухай
сураг дуулж, улс хоорондын дипломат харилцааны олон зүйлсийг шинээр
нээжээ. Дорныг сонирхох, тийш тэмүүлэх эрмэлзэл нь явсаар газар зүйн их
нээлтүүд, улмаар сэргэн мандлыг урин дууджээ.<br /> <br /> Эцсийн эцэст
дэлхийн олон улс орнууд, үндэстэн угсаатнууд цоо шинээр бүрэлдэн,
өнөөгийн ертөнцийн суурь зөвхөн үндэстний төдийгүй эдийн засаг, олон
улсын харилцааны хүрээнд бүхий л талаар тавигджээ.<br /> <br /> Жак Уэтерфордын “Өнөөгийн Ертөнцийг үндэслэгч Эзэн Чингис хаан” номонд ийм л санааг олон талаас нь нутлан өгүүлжээ.<br /> <br />
Ганц америкчуудыг төдийгүй дэлхий дахиныг ч энэ ном дэлдийлгэж чадсан.
Энэ 4-5-хан жилийн дотор уг ном дэлхийн 22 орны хэлээр орчуулагдаж,
хэдэн сая хувиар хэвлэгджээ. Энэхүү хэдэн сая хувь нэг бүрийн цаана
Монголын маань л сурталчилгаа байгаа. Тэр хэмжээгээр монголыг
сонирхогчид, судлаачид, жуулчдын тоо ч үлэмж нэмэгдэнэ. Сайн ном гэдэг
ийм л үр нөлөөтэй байдаг аж. Энэ бол манай үндэстний түүх судлалд,
бидний хөгжилд, дэлхийн тавцан дахь Монгол Улсын нэр хүндэд оруулж буй
хувь нэмэр ч гэж хэлж болох байх.<br /> <br /> Сүүлийн тавхан жилийн дотор
бидний өвөг дээдсийн түүхээр маш олон ном шинээр хэвлэгдэн гарлаа. Кон
Иггулдний Чингис хааны амьдралыг өгүүлсэн гурамсан роман, Том Шаньлэйн
“Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Чингис хааны мандал бадрал”, Жон Манний
“Чингис хаан: амьдрал, үхэл ба сэхээрэл”, “Чингис хааны удирдахуйн
нууц”, А.Гоүлдбергийн “13 зууны Монголчуудын дарангуйлал”, Моррис
Россаби нарийн “Чингис хаан ба Монголын эзэнт гүрэн”, Томас Стрэйсгутын
“Алдагдсан соёл иргэншил-Чингис хааны Монгол”, “Чингис хааны аугаа их
жанжин Сүбээдэй баатар” гэх мэт маш олон номыг дурдаж болохоор байна.
Хамгийн сүүлд л гэхэд “Khubilai Khans Lost Fleet Legendary” гэдэг ном
гарсан байна. Мөн Япончууд “Бөртэ Чоно”, Оросууд “Монгол”, саяхан
Якутууд ч бас нэг кино бүтээлээ. Өөрөөр хэлбэл дэлхий нийт Монголын
түүхээр амьсгалж байна. Монголын түүхийг огт өөрөөр харж, үнэлдэг болж
байна.<br /> <br /> ***<br /> Жак Уэтерфордын монголын түүхийн сэдвээр бичсэн
хоёр дахь ном “Монголын Их хатдын Нууц Товчоо” нь өмнөхөөсөө ч илүү
амжилт олох болов уу гэж бодож байна. Түүний номын амжилтанд нөлөөлж буй
зарим нэг “нууц” бий. Жак чухам зохиолч хүнд л байгууштай гайхалтай
уран сэтгэлгээтэй, сэтгэлзүйн чадварлаг задлан шинжээч хүн. Түүхэн
хүмүүсийн санамсаргүй унагасан нэг үг, хийсэн нэг үйлдлээс нь ургуулан
мөшгишөөр бүхэл бүтэн түүхэн явцыг зургийг босгож ирнэ. Түүхэн
баримтууд, уран нийтлэл, сэтгэл зүйн анализ, задлан шинжлэлийг амжилттай
хослуулсан нь түүний бүтээлийг түүхийн номнуудаас эрс ялгаруулдаг.
Тиймээс түүний номыг уншиж байхад адал явдалт, уран зөгнөлт, уянгын
драмт зохиол уншиж байх шиг болдогт гайхах юмгүй. Наргиа болгон түүнд
“Та хэрвээ зохиолч бол мундаг зохиолч байх байж ээ” хэмээн хэлж билээ.<br /> <br />
Жак Уэтерфорд монголын ард түмэнд, бидэнд, бидний соёл, түүхэнд үнэнхүү
халуун дотно сэтгэлээр хандаж чаддаг нь түүний амжилтын бас нэг нууц
юм.<br /> <br /> Та бидний тэр бүр анзаараагүй, ухаж төнхөөгүй маш нарийн үл
ялиг сэжмийг хөөсөөр бүхэл бүтэн нууц түүхийг босгож чадсан энэ ном
бидэнд олон нууцийг нээж өгөх болно. </span></div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-30118806497037928862013-08-30T05:11:00.000-07:002013-08-30T05:11:00.088-07:00Монгол хүний заавал үзэх ёстой 24 газар<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="read-hd">
<div class="title">
Монгол хүний заавал үзэх ёстой 24 газар</div>
</div>
<ol>
<li style="text-align: justify;">
<strong>Хөвсгөл нуур: </strong> Монгол Улсын хамгийн гүн, цэнгэг уст
нуур. Нийт усны эзлэхүүн 381 мянган шоо метр бөгөөд дэлхийн нийт цэнгэг
усны 1 хувь болно. Хөвсгөл нууранд нийт 46 гол горхи цутгах бөгөөд
ганцхан Эгийн гол эх авч урсан Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг билээ.</li>
<li style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/7a0cc6bafed65080b189a5402018a2c2/%D0%A5%D3%A9%D0%B2%D1%81%D0%B3%D3%A9%D0%BB%20%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></li>
</ol>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="2">
<strong>Алтай таван богд уул:</strong> Алтай таван богд уул нь
Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутагт байрладаг ба түүний биологийн
тогтоц төрөл зүйл нь Монголд байхгүй өвөрмөц. Энэ нь таван ноён оргилоос
бүрддэг юм. </li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/196df39e5bd2c5aa9e7ccf2a42ad90e/Altai%20tavan%20bogd.JPG" style="height: 316px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<div style="text-align: justify;">
</div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="3">
<strong>Ээж хайрхан:</strong> Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутаг
Захуй зарманы говьд байдаг. Уулын хажууд тогтсон тогооны ус хальж, доод
талын тогоо руу урсана. Цөлийн нар салхи энэ уулын хажуу хормойн чулууг
элдэв дүрстэй болгон элээж, нүх сүв гаргасан нь уран хүн хийсэн гэлтэй
байдаг. Уулын баруун хэсэгт чулуулгын лав судал дагаж цувран тогтсон 9
тогоо байх ба тэдгээр нь ногоон хүрээтэй, эхний тогоо усаар дүүрэхэд
40-50 см жижиг хүрхрээ үүсч дараагийн тогоонд юүлэгддэг онцлогтой.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/d4fcedd776119307caf9fc113553d631/%D0%AD%D1%8D%D0%B6%20%D1%85%D0%B0%D0%B9%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="4">
<strong>Тэрхийн цагаан нуур, хорго:</strong> Хоргын тогоо нь Архангай
аймгийн Тариат сумын нутагт оршдог. Гарал үүслийн хувьд девоны үеийн
боржин чулуу, дөрөвдөгч галавын галт уулын чулуулгаас тогтоно. Унтарсан
галт уулын гүнзгийн өрх, хүрмэн хад, цохио, ангал, агуй хоргодох газар
ихтэй тул Хорго гэж нэрийджээ. Амсар нь 300-400 метр бол гүн нь 70-80
метр. Харин гадна талын налуу нь 35-40 хэм бол тогооны дотор талын налуу
нь 45-50 хэм аж. Тэрхийн цагаан нуур нь далайн төвшнөөс дээш 2060 метр
өндөрт байдаг. Энэ нуурт 10 гол цутгадаг, цэвэр устай, урт нь 16 км,
өргөн нь 5-6 км, гүн нь 6-20 метр. Ганц гол эх авч урсдаг бөгөөд энэ нь
Суман гол юм. Энэхүү нуур голдоо жижиг аралтай ажээ.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/642cfb6a4e6ea4f5ae18bad5da22c6d7/%D0%A2%D1%8D%D1%80%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D1%86%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%BD%D1%83%D1%83%D1%80.JPG" style="height: 316px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/bbec82fb68c22a0eddb25be255468208/%D0%A5%D0%BE%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%BD%20%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%BE.jpg" style="height: 240px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="5">
<strong>Увс нуур, Их нууруудын хотгор:</strong> Увч нуур нь далайн
төвшнөөс дээш 753 метр өндөрт орших, 3350 ам дөрвөлжин километр нутагтай
Монгол Улсын хамгийн том нуур юм. Увс нуур нь олон сая жилийн өмнөх
аварга том тэнгисийн үлдэгдэл бөгөөд давсархаг, гүехэн устай. Увс нуур
нь Их нууруудын хотгорын хойд хагаст оршдог. Увс нууранд Тэс, Нарийн,
Хархираа, Түргэн, Сагил, Боршоо, Хөндлөн, Торхилог зэрэг том, жижиг 38
гол, горхи цутгадаг. Хан хөхийн нуруу нь Их нууруудын хотгор руу түрэн
орж, Увс болон Хяргас нууруудын хотгорыг зааглана. Увс нуурын орчимд
байгалийн бүх бүслүүр нэг дор байдаг учир ЮНЕСКО-гийн байгалийн өвд
бүртгэгдсэн байдаг.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/fdf8d3bd9f1869ad08a565b73183842d/%D1%83%D0%B2%D1%81%D1%8B%D0%BD%20%D0%BD%D1%83%D1%83%D1%80.jpg" style="height: 400px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/6f6c5b3667f70c2a9883daa6b8acde45/%D0%A3%D0%B2%D1%81%20%D0%BD%D1%83%D1%83%D1%80.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="6">
<strong>Гурван цэнхэрийн агуйн хадны сүг зураг: </strong>Ховд аймгийн
Манхан сумын нутаг Монгол Улсын нутгаас палеолитийн үеийн урлагийн
бүтээл болох зосон зураг энэ агуйгаас олдсон бөгөөд энэ нь Монголд
төдийгүй Төв Азийн хүй нэгдлийн урлагийн голомтод зүй ёсоор тооцогддог.
Агуйн хананд ан амьтан, мод зэргийг дүрслэхдээ нэг хэсгийг улаан
хүрэндүү, нөгөө хэсгийг арай цайвар ягаан өнгөтэй улаан зосоор зуржээ.
Мөн заан, хирс, анааш зэрэг амьтдыг дүрсэлсэн байдаг бөгөөд зарим
амьтныг чухам ямар амьтан болохыг одоогоор тогтоогоогүй байна. Агуйн
хананы өндөр 2.5 метр аж.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/8852184c0f862f715bf5f1db61f79bcd/Picture8.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="7">
<strong>Алтан ташуур цогцолбор: </strong>Төв аймгийн Эрдэнэ суманд
орших Алтан ташуур цогцолбор. Гурван мэргэдэд эхнэр, хүүхдээ алдсан
Тэмүүжин тэднийг дайлахаар явах замдаа Цонжинболдог буюу одоогийн Алтан
ташуур цогцолбор баригдсан газраас нэгэн ташуур олсон гэдэг. Энд морь
унасан Чингис хааны 40 метр өндөр хөшөө байрладаг. 13 дугаар зууны
цогцолбор нь Улаанбаатар хотоос зүүн тийш 96 км-т оршдог.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/afc66a7458cda0756d780072cba18299/6464813739_e80fcf446a_z.jpg" style="height: 398px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="8">
<strong>Хөшөө цайдам, Культегин жанжны хөшөө:</strong> Түрэгийн эзэнт
гүрний дурсгал Хөшөө цайдам дахь Түрэгийн дурсгалууд Архангай аймгийн
Хашаат сумын нутагт байдаг. Энэ нь зүүн Түрэг улсын төрийн нэрт
зүтгэлтэн Билгэ хаан /683-734/ болон Культегин /Түрэгийн цэргийн жанжин,
Билгэ хааны дүү 684-731/ нарын дурсгалд зориулан босгосон хоёр
цогцолбороос бүрдэнэ. Эдгээр дурсгалууд Төв Азид манай эриний 6-8 дугаар
зуунд ноёрхож байсан Түрэгийн эзэнт гүрний хамгийн чухалд тооцогддог
дурсгал юм. Энэ дурсгал дээр бичигдсэн түрэгийн рүни бичээс Төв азийн
түүх, соёлын судалгаанд хосгүй үнэтэй мэдээллийг хадгалж байдаг.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/4cc71684ed7aa77670ac01ddc783a6dc/%D1%85%D3%A9%D1%88%D3%A9%D3%A9%20%D1%86%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B0%D0%BC.jpg" style="height: 400px; margin: 10px; width: 265px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="9">
<strong>Амарбаясгалант хийд:</strong> Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн
сум, Манжийн төрийн бодлогоор буддын шашны нэгэн дурсгал болох шарын
шашныг хүчтэй дэлгэрүүлэх үүднээс Манжийн хаан Энх-Амгалангийн зарлигаар
Монголын төр шашны нэрт зүтгэлтэн анхдугаар Богд өндөр гэгээн
Занабазарын дурсгалд зориулан 1727-1736 онд барьжээ.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/7cd18549ac3bea229a49fb3ce13ddb9b/%D0%90%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%82.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="10">
<strong>Дуугардаг элс:</strong> Марко Поло Төв азийн нутгаар
жуулчилсан тухайгаа “Тэр цөлөөр шөнө аялах үед хэн нэг хүний яриа
сонсогдох, олон хөгжмөөр зэрэг тоглох мэт авиа сонсогддог” хэмээн бичсэн
байдаг. Дорноговь аймгийн өмнөд захын Дуут элс харахад ердийн нэг
манхан, оройд нь гараад хярыг нь барьж явахуйд хөлд өртөн нурах элс
нисэх онгоц мэт хүнгэнэн дуугардаг.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/830b894f3f16d6c3e321e98e5efc4d6b/%D0%94%D1%83%D1%83%20%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%B3%20%D1%8D%D0%BB%D1%81.jpg" style="height: 399px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="11">
<strong>Толь хад:</strong> Архангай аймгийн Жаргалант сумын Хоолтын
бригадын нутагт өндөр нь 100 орчим, өргөн нь 80 гаруй метр засаж
өнгөлсөн юм шиг гөлгөр хад бий. Өмнөговь аймгийн нутагт Дүгнэн уулын ард
10 метр гаруй урт, 3 метр орчим өндөр Толь хад гэдэг том цохио бий. Хүн
амьтны дүрс тод харагдам гялгар өнгөтэй. Эрт галавт уул цогцлон тогтох
хөдөлгөөнөөр том цохио чулуу, өнхөрч гулсан бусад чулуулагтай хавирч
үрэлдсэнээс ийнхүү гялалзсан толь шиг болсон гэж судлаачид үзсэн байдаг.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/e8de31c28329810b0d78559fe66985bb/%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%8C%20%D1%85%D0%B0%D0%B4.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="12">
<strong>Гүйдэг чулуу:</strong> Хөвсгөл аймгийн Улаантайгад борооны
дараа нар гарч өвсний толгойн ус хатаж эхлэх үед чулуу гүйхийг үзэж
болно. Энэ нь тэндэхийн мөнх цэвдэгтэй холбоотой аж. Мөнх цэвдэгт
бөөргийн хөрс халуун хүйтний нөлөөнөөс овойж, хотойж дээрээ байгаа
чулууг өнхрүүлдэг байна.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/11041cb63daa1db341dd534a1744b32d/%D0%93%D2%AF%D0%B9%D0%B4%D1%8D%D0%B3%20%D1%87%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="13">
<strong>Дэлхийд ховорхон тал:</strong> Дорнод аймгийн Матад, Халх гол
сумын нутгийн ширээ мэт хавтгай тэгш талд хааш хаашаа 100 км аялахад нэг
ч толгод гүвээ, хунх нугачаа үл тааралддаг. Баагалиас заяасан унаган
төрхөөрөө атар онгон ийм тал газар дэлхийд ховор.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/8beb08b393104c3ba77095f3173053e5/%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B4%20%D1%82%D0%B0%D0%BB.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="14">
<strong>Цагаан гол:</strong> Алтайн таван богдоос эх авсан олон мөсөн
голын нэгийг өвөл зунгүй мөс хэвээр цав цагаан байдгаар нь Цагаан гол
хэмээн энэ нутгийнхан нэрлэсээр иржээ. Голын урт нь хагас өртөө гаруй 20
км юм.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/f5a9c6492d0fe848c199a0c24eab7f9f/%D0%A6%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D0%B3%D0%BE%D0%BB%20%D0%BE%D0%BE%20.jpg" style="height: 350px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="15">
<strong>Чулуун ой:</strong> Чулуужсан мод говьд элбэг. Харин ой
тааралдах нь ховор. Дорноговь аймгийн Мандах сумын Сүйхэнтийн уул
чулуужсан ойтой. Ой уртаараа 50 метр, өргөөшөө 80 метр талбайд тархжээ.
Тэнд 20, 30 метр өндөр, бүслүүрээрээ 1,5 метр голчтой бүтэн мод,
ёзоороороо булгарч унасан ч тааралдана. Салбарласан мөчрүүдтэй ч байна.
Сүйхэнтийн чулуужсан ой бол дэлхийд ховор тохиолдох үнэт олдворын нэг
юм.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/15d14b5f9e9922a381bd79783f46374f/%D1%87%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83%D0%BD%20%D0%BE%D0%B9.jpg" style="height: 399px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="16">
<strong>Болор толгой:</strong> Дундговь аймгийн Амтат хоршооллын нутаг
Баянхошууны худгаас хойш 1 км орчим газарт нэгэн бор толгой бий. Энэ
толгой бүхлээрээ усан болон утаат болороос тогтдог. Энэ толгойн энгэрт
буусан айлын хүүхдүүд болороор тоглоом барьдаг байсан учраас Болор
толгой гэж нэрлэжээ.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/7edefd9e06b9838e7fc427fdba5e9f3c/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%BE%D0%B4.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="17">
<strong>Соронзот хад:</strong> Загасчид хадны сүүдэрт амарч, нэг нь
бугуйн цагаа авч газарт тавьжээ. Гэтэл тэрээр цаг нисээд явчихлаа гэж
сандрав. Харваас бугуйн цаг хэдийнэ хадны завсарт хавчуулагджээ. Ийм
нэгэн соронзот хад Сэлэнгэ аймгийн Ерөөгийн голын нэгэн гүүрийн ойролцоо
бий.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/b67f7c9c88defdd6ca0e81b9c296b404/%D0%A1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B7%D0%BE%D0%BD%20%D1%85%D0%B0%D0%B4%20.jpg" style="height: 330px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="18">
<strong>Янцгаадаг нуур: </strong>Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын нутаг Архан гэдэг газрын Аяганбулаг гэдэг нуураас адууны зөөлөн янцгаалт мэт дуу сонсогддог.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/1c576894246c131efa4c29137a30b302/%D0%AF%D0%BD%D1%86%D0%B3%D0%B0%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%B3%20%D0%BD%D1%83%D1%83%D1%80.jpg" style="height: 400px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="19">
<strong>Гурван нуурын дөрвөн рашаан:</strong> Хэнтий аймгийн Дадал
сумын нутагт байдаг Гурван нуурын рашааны баруун нуурыг мэдрэлд, зүүн
нуурыг ходоодонд, дунд нуурыг хуян, шар усанд сайн гэлцдэг. Дунд нуурын
өмнөх жижиг нуурыг нүдний нуур гэх бөгөөд нуурын ус нүд улайх, хорсоход
тустай гэдэг юм байна.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/9734fab0311bd64e690045cc58f3503a/%D0%B3%D1%83%D1%80%D0%B2%D0%B0%D0%BD%20%D0%BD%D1%83%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%BD%20%D1%80%D0%B0%D1%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD.jpg" style="height: 420px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="20">
<strong>Жаран тогоот:</strong> Баянхонгор аймгийн нутагт Их богд уулын
үргэлжлэл Жаран хэмээх жаран тогоо хонхортой хүрмэн чулуун уул бий.
Бороотой үед тэдгээр нуур усаар дүүрч жаран нуур цөөрөм тогтдог.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/2d48ecc47750332236535f0175e84ad5/%D0%96%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%20%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BE%D0%BE%D0%BE%D0%BE.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="21">
<strong>Цэвэр булаг:</strong> Хөвсгөл аймгийн Чандмань-Өндөр сумын
төвөөс холгүй Сагдайн булаг гэж бий. Сумын жолооч нар эндэхийн уснаас
машин, тракторынхаа зай хураагуурт нэрмэл усны оронд авч хэрэглэдэг
байна.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/719f906e36329546e134e7f6f12e4d6f/%D0%A6%D1%8D%D0%B2%D1%8D%D1%80%20%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B3.jpg" style="height: 350px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="22">
<strong>Уурт:</strong> Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын нутаг Сэрх уулын
Устын голын амны нүх маягийн хонгилоос ямагт уур манаран баагиж,
байдгаас Уурт хэмээн нэрлэгджээ.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/92d662b46502fc1f08629a3de25945b4/DSC_0948-1.jpg" style="height: 402px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="23">
<strong>Арсайн хүрхрээ:</strong> Манай орны хамгийн өндрөөс буудаг
хүрхрээ бол Хөвсгөл аймгийн Хорьдол сарьдагийн нуруунд 70 гаруй метр
өндрөөс буудаг Арсайн хүрхрээ юм.</li>
</ol>
<div style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/6a09e10ec77789aad61c1de084fafa1c/%D0%90%D1%80%D1%81%D0%B0%D0%B9%D0%BD%20%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%85%D1%80%D1%8D%D1%8D.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></div>
<ol>
<li style="text-align: justify;" value="24">
<strong>Юндэн Нансалмаа хоёр:</strong> Төв аймгийн Зоргол хайрханы
Морь хад, Горхийн Мэлхий хад, Ховд аймгийн Бодончийн голын Тэмээн чулуу,
Нохой чулуу, Завхан аймгийн Ургамал сумын Арслан чулуу, Түдэвтэй сумын
Сум хад, Увс аймгийн Байшинтын Арслан заан хад зэрэг хачин сонин дүрс
бүхий хад чулуу манай оронд олон бий. Дундговь аймгийн Их газрын чулууны
янз бүрийн гайхалтай хэлбэр дүрстэй хад чулуудын дунд хоёр босоо хүн
шиг харагдах хадыг нутгийнхан урьд нь Хаан хатан хоёр гэж нэрлэдэг
байгаад одоо Юндэн Нансалмаа хоёр гэх болжээ. Баруун талын босоо хүн
арай өндөр, баруун гарын тохойд аяны богцоо тохож, зүүн гараа нөгөө
хүний мөрөн дээр тавьсан, намхан нь эхнэр хүний өмсгөлтэй агаад
тэргүүнээ яльгүй гудайлгасан салж ядсан хоёр мэт дүр тэндээс харагдана.
Хадны зүүн урдаас хоёр зуун метр орчим зайнаас энэхүү дүрсийг ажиглаж
болох аж.</li>
<li style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/30735e9a1656d4584d323aa055b2a47c/04.jpg" style="height: 399px; margin: 10px; width: 600px;" /></li>
<li style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/846f4efd3190a820e5d033ec6326150f/chingvnjav.jpg" style="height: 304px; margin: 10px; width: 600px;" /></li>
<li style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/1d88bc2968d4f5296400ae758b5595b1/DSCF1011.jpg" style="height: 450px; margin: 10px; width: 600px;" /></li>
<li style="text-align: center;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/8/362b03a229a1ec48a4beaa339b3fc1db/%D0%9C%D1%8D%D0%BB%D1%85%D0%B8%D0%B9%20%D1%85%D0%B0%D0%B4.jpg" style="height: 400px; margin: 10px; width: 600px;" /></li>
</ol>
<div align="right">
<strong>Эх сурвалж: </strong><a href="http://www.aravt.mn/"><strong>www.aravt.mn</strong></a></div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-64985033783601753352013-08-30T04:45:00.003-07:002013-08-30T04:45:46.799-07:00XIII зууны үед Монголчууд хүний мах идэж байв уу? <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h2 class="itemTitle">
XIII зууны үед Монголчууд хүний мах идэж байв уу?
</h2>
<span class="itemAuthor">
</span><div class="itemFullText">
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><img alt="" border="0" height="378" src="http://www.tsahimurtuu.mn/images/Cannibalism.jpg" width="329" /></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><img alt="" border="0" height="177" src="http://www.tsahimurtuu.mn/images/Cannibalism-in-Thailand29.jpg" width="329" /></span></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Д-р Лувсанжавын Чулуунбаатар </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">XIII
зууны үед Монголчууд хүний мах идэж байв уу? Дэлхий ертөнцөд олон
төрлийн амьтан байх боловч хүн амьтанд тооцогдох нь бараг үгүй бөгөөд
төрөлхи чанараараа бол хүн мах иддэг амьтан билээ. Дэлхийн хүн амын
дөрөвний гурван хувь нь мах иддэг байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Монголчууд
бид таван хошуу малынхаа махыг идэхээс гадна гахай, тахиа, галуу нугас,
загас жараахай тэгээд зэрлэг амьтадаас буга, хандгай, гөрөөс, баавгай,
хүдэр, зэрлэг гахай, тарвага зурам, зээр, аргаль, янгирын мах идэх
хийгээд сүүлийн үед эмчилгээний журмаар чоно нохойн мах хүртэл иддэг
болсон байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Бусад
улс оронд бидний мэдэхгүй, идэж чадахгүй далай тэнгис, ой тайга, тал
хээрт орших махтай хэмээн тооцогдох олон төрөл зүйлийн амьтадыг иддэг
байна. Могой, гүрвэл, сармагчин, арслан, заан, бар ирвэсээс өгсүүлээд өт
хорхой, шавьж авгалдайг хүртэл иддэг байна. 2009 оны зун Д-р С.Дулам
багш БНХАУ-ын Кумминьд болсон олон улсын хуралд оролцох далимдаа XIII
зууны үед очсон монголчуудын удам болох Юнаны монголчуудад зочлон очиход
хамгийн хүндтэй хоолны нэг нь <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">хуурсан өт</span> байсан хэмээн хуучилж байсан билээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Монгол
хэлэнд “махчин”гэдэг үг бий. Үүнийг Я.Цэвэл авгайн “Монгол хэлний товч
тайлбар толь”-д 1.бусад амьтныг барьж идэгч, 2. хүний мах иддэг зэрлэг
хүн, 3. хүнийг тарчлаан зовоогч (Я.Цэвэл, х 335) хэмээн тайлбарлажээ.
Биний ярих сэдэв бол энэ тайлбарын хоёрт заасан хүн хүний мах иддэгтэй
холбоотой юм. <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">Хүн хүний мах иддэг ёсыг</span> дэлхий дахинаа <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">“Cannibalism”</span>
гэдэг нэр томъёогоор оноосон байдаг. Энэ үг нь баруун Индианчууд болох
Карибийн Индианчуудын нэрнээс үүссэн үг хийгээд эртний сурвалжуудад
“Caribales”, “Canibales” хэмээн тэмдэглэгдсэн байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Эрт балар цагт хүн төр</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Arial','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">ө</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">лхтөн
бусад амьтдын хажуугаар хүний махаар хооллодог байсан байж болох
талтай. Учир нь эрт балар цагийн агуйнуудаас амьтны ястай хамт хүний
яснууд олддог байна. Эрт цагийн анхны хүний нэг хэмээн тооцогддог
Sinanthropus pekinensis</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">(Бээжингийн
хүн)–ийн яс Бээжингийн ойролцоох Чоукоутиэн (Choukoutien) агуйгаас
олдсон бөгөөд энд бүлэг хүний толгойг нь авч дагз хэсгийг цөм цохисныг
үзвэл мэдээж тархий нь гаргаж авах гэсэн хэрэг юм. Мөн Ауригнайшин</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">(Aurignacian)-ий
үе буюу хожмын мөстлөгийн үед төв Европт болон Шведийн эртний неолетик
хүмүүсийн дунд хүн хүнээ идэх явдал байсан байжээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Бүр
МЭӨ 2000 жилийн өмнөх Хүрэлийн үед Богамийн арлын оршин суугчид хүний
чөмөгний ясыг хутгаар мөлжиж, чөмгий нь ташиж иддэг байсан байна. Тийм
болохоор эрт баларын хүмүүс бие биенээ иддэггүй байсан гэж үзэх шалтгаан
байхгүй. Колумбын аялалын үед ч хүн идэгч хүмүүстэй тааралдаж байжээ.
Мөн хуучин нэр томьёо болох <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">“anthropophagy”</span>
хэмээх нь сонгодог грек хэлний “anthrōpos” (хүн), “phagein” (идэх)
хэмээх үгнээс гарсан гэж үзэхэд хаа сайгүй л эртний хүмүүс хүн хүний мах
идэхийг мэддэг, ингэж хийсэн хүнийг цээрлүүлдэг байсныг мэддэг байсан
гэж үзэж болох юм. Эртний зохиолч Херодотус (Herodotus) (МЭӨ V зуун),
Страбо (Strabo) (МЭӨ 63- МЭ 24) нарын тэмдэглэлд Ирландын Келтууд (Irish
Celts), Сятанчууд (Scythians) болон бас бус улсууд хүний мах идэгч
байсан байна. Орчин үед элсэн цөл, эзэнгүй далайд төөрөгсөд, цасанд
боогдогсод гээд хүний бараагүй хүнс хоолгүй олон хоног болохоороо
үрэгдэсдийнхээ махыг идэх явдал хаяа гардаг байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Гэвч
саяхны зуун болтол байнга хийгээд нийгмийг хамарсан хүн хүний мах идэх
явдал халуун бүсийн нутгуудад байсаар байсан бөгөөд бүр XX зууны дунд үе
гэхэд ч номхруулагчид болон цагдаагийн хяналт тавьдаг соёл иргэншил
нэвтрээгүй хүн ам олноор сууршсан олонх газруудад ийм явдал байсаар
байсан байна. Магадгүй одоо ч гэсэн Шинэ Гвинейн арлуудын алс холын
дүүрэг болон Хойт Америкийн Амазоны хүн хүршгүй аглаг зэлүүд газруудад
энэ ёс үргэлжилсээр байж мэдэх юм.</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">(Britanica, p 356) </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">XIII
зууны үед Монголчууд Ази, Европ тивийг дамнасан өргөн уудам нутагт дайн
хийж олон улс орныг эрхэндээ оруулж байсан болохоор тэдгээр улсуудын
түүхэнд сөрөг талаас нь бичих явдал давамгайлдаг билээ. Үүний нэг илрэл
нь Монголчууд дайн хийхдээ харгисаар алж устгадаг бөгөөд олзолсон
хүмүүсээ иддэг байсан хэмээх үзэл өрнө дахинд одоо хүртэл байсаар байна.
Англи улсын Кембрижийн Их Сургуулийн номын санд хадгалагдаж байгаа XVI
зууны үеийн нэг номд нэр үл мэдэгдэх зураачийн хүний мах гал дээр шараад
идэж байгаа хоёр хүний зураг байдаг байна. Илбэчний мэт шовгор оройтой
малгайг эс тооцвол монгол хүн гэж хэлэхэд бэрхтэй юм. Юунд ч торохгүй
дорно зүгээс довтлон ирж байгаа монголчуудаас айсан айдас энэ зургийг
бүтээсэн байж болох юм. Учир нь тэр довтлон ирж буй хүмүүс бол ингэж
хүний мах иддэг бөгөөд олзлогдвол хэн хүнгүй ингэж идэгдэх тул үхэн
үхтлээ тэмцэх хэрэгтэй хэмээн ард түмнээ уриалахад ашиглаж байсан байж
болох талтай. Нөгөө талаар дэлхий нийтэд түгээмэл байдаг нэн ялангуяа
өрнөдөд түгээмэл байдаг <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">канибализмийн үзлийг</span> монголчуудад байж л таараа хэмээн таамгаар нялзаан бодсоны илрэл байж болох юм. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Хэрвээ
иймэрхүү зүйл XIII зууны үед түгээмэл байсан бол тэр үеийн түүхийг
харуулсан сурвалж бичгүүдэд ямар нэг хэмжээгээр туссан байх ёстой.
Иймийн тул хамгийн түрүүнд тэр үеийн гадаадын жуулчдын тэмдэглэл,
монголчуудын үлдээсэн сурвалж бичгийг үзэх хэрэгтэй. XIII зууны үеийн
жуулчин <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">Марко Полагийн</span>
тэмдэглэлд түүний сонссоноор Төвдөөс Суматра болон Андаманийн арлууд
хүртэлх газарт хүн хүний мах идэх явдал байсан хэмээжээ. 17 жил монгол
хаадын дэргэд алба хааж байсан тэрээр хэрвээ монголчуудыг хүний мах
иддэг тухай үзсэн юмуу дуулсан бол номондоо заавал оруулах ёстой
байхсан. Италийн жуулчин <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">Плано Карпинийн</span>
номд “Зажилж болох юм болгоныг хоол гэж ойлгодог. Тэд нохой, чоно,
үнэг, морь хэрэгцээ гарвал хүний махыг ч иднэ. Жишээлбэл, Хятадын эзэн
хааныг нэгэн хотод орогнож байхад тэр хотыг эзлэн авахаар олон хоног
бүсэлж, эцэстээ Татаруудын хоол хүнс барагдаж эхэлсэн тул арван хүн
тутмын нэгийг идэхээр шийдэж байжээ. Дөнгөж төрсөн унаганы эхсийг хүртэл
иднэ. Тэд нарыг бөөсөө идэж байхыг хүртэл би харсан юм. Бас тэгээд
“миний хүүгийн махыг идэж, цусыг сорж байхад би яагаад идэж болохгүй
гэж” хэмээн хэлэх юм. Бүр хулгана идэж байхыг ч харж билээ”(Плано
Карпини, х 26) </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">“Монголын
нууц товчоо”-г шүүрдэж үзэв. Зэрвэс харсан хүнд хүний мах иддэг гэсэн
мэт мэдээлэл 7-р бүлгийн 195 –р зүйл, 11-р бүлгийн 251-р зүйл хоёрт
байна. Эхний 7-р бүлгийн 195-р зүйлд Найманы цэрэгтэй цуг морилж явсан
Жамухаас “олон хонийг хотонд ортол хөөж ирэх мэт эд юун хүмүүс айсуй”
хэмээн Таян хаан асуухад “Тэмүжин анд минь дөрвөн нохдыг хүний махаар
тэжээж, гинжилж уяж байх бүлгээ”, “Алалдах өдөр амьтны мах иднэ,
хүрэлцэх өдөр хүний мах иднэ” хэмээн хариулж байна. Мөн дараа нь Хасарын
тухай асууваас “Өгэлүн эх нэг хүүгээ хүний махаар тэжээж бүлгээ” гээд
тэр хүн нь “Хоромсогот хүнийг хотлоор нь залгиваас хоолойд нь үл торъюу,
хөвчин эрийг үмхвээс өл үл залгъюу” хэмээн хариулаад Найманаас хагацан
бултаж гарч Чингис хаанд Даян хааныг “амаар алагдан, айж мэгдэж байна,
хатууж”(Монголын нууц товчоо, х 89-90) хэмээн хэл өгүүлжээ. Энэ нь үлгэр
домгийн хэтрүүлгийн дүрслэлийг зохиогч оруулж өгсөн эсвэл Жамух есөн
өрлөг жанжин болон Хасар баатрын хүч чадлыг аугаа их болгож үзүүлэхийн
тулд ийнхүү үлгэр домгийн хэтрүүлгийн дүрслэлийг ашиглан хэлсэн нь энэ
юм. Ер нь тэгсэн гэдэг нь эндээс аяндаа харагдах бөгөөд монгол хүний
хувьд бол маш тодорхой ойлгомжтой зүйл юм. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Харин
энэ зохиолыг англи орчуулгаар уншсан өрнөдийн хүн хүний мах идэж байсан
хэмээн ойлгож болох талтай байна. Учир нь “Монголын нууц товчоо”-г
англи хэлэнд орчуулсан И.Д.Рахэвилц (Igor de Rachewiltz, p 53-55),
Ф.В.Клиавез (F.W.Cleaves, p 125-127) болон Онон Өргөнгөө (Urgunge Onon, p
173-175) нарын орчуулгад яг тэр хэвээр нь ямар ч тайлбаргүйгээр хүний
мах иддэг хэмээн орчуулсан байна. Тэгэхээр үүнийг уншсан өрнөдийн уншигч
монголчууд XIII зууны үед хүний мах идэж байжээ хэмээн ойлгохоор байна.
Тэр ч бүү хэл монголч эрдэмтэн, монгол хүн Онон Өргөнгөө гуай ямар нэг
тайлбаргүй тэр чигээр нь орчуулсан байна. Тэгэхээр өрнөдийнхөнд ийм
ойлголт төрүүлсэн бас нэг буруутан бол орчуулга байна. Нөгөө 11-р
бүлгийн 251-р зүйлд байгаа мэдээ бол <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">хятан цэргүүдээ</span>
хядаж барагдсаныг мэдсэн Алтан хааныг Жүндүгээс зугтаахад “үлдсэн
цэргүүд нь турж үхэхдээ, өөр зуураа алалдаж, хүний мах иджээ”(Монголын
нууц товчоо, х 131) хэмээсэн мөр юм. Энэ нь монголчууд биш бөгөөд
Зүрчидийн Алтан улсын бүслэгдсэн цэргүүд болой. Энэ мэдээг өрнөдийн тэр
үеийн жуулчид мушгиж нөгөө талаас нь тэмдэглэн үлдээсэн болох нь дээр
дурдсан Плано Карпинийн номоос илт байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Энэ
тухай эрдэмтэн А.Г.Юрченко “Хэрвээ 1245 оны Францисканы номлогчдын
мэдээг үндэс болгох юм бол Хятадын нийслэл ямар ч хүнгүй цөл газар оршиж
байсан болж таарч байна. Тийм биш байсан бол 500 км-ийн тойрогт ямар
нэг аргаар хүнс залгуулж болох байсан. Хятадын нутаг цөлжсөн,
монголчуудын хоол хүнс нь дууссан тохиолдолд монголчууд сэлгээ морьдоо
хүнсэндээ хэрэглэх байсан. Гэхдээ хамгийн сүүлийнхээ морийг идэх тэр
өдрийг хүлээхгүй байсан нь мэдээж хэрэг юм. Учир нь хэрхэн тэр олон
цэрэг эх нутагтаа буцах билээ? Монголын нууц товчоонд тэмдэглэлснээр бол
хот руу дайрч байгаа цэргүүд өршөөл эрж, бэлэг өгөх явдлыг юуны түрүүнд
сайшаадаг байсан. Хэрвээ бүх адуугаа хүнсэндээ хэрэглээд, арван хүн
тутмын нэгий нь идэх тушаал гаргасан байлаа гэхэд үлдсэн цэргүүд булааж
авсан эд баялгаа юунд ачиж явах байсан юм бэ? Тэгээд ч цэргээрээ дэнчин
тавьж олсон эд баялаг хэрэгтэй гэж үү? Нүүдэлчид ямар ч тохиолдолд
өөрийн цэрэгт хохирол учруулах удаан хугацаагаар хотууд руу дайрдаггүй
байсан. Тэгээд ч яаж өлсгөлөн хүч чадалгүй болсон хүмүүс хотын төв хэсэг
хүртэл газар доогуур зам малтаж довтолгооноо үргэлжлүүлэх билээ.
Ингэхлээр францисканы номлогчдын мэдээ нь бодит үнэнтэй нийцмээргүй
байна” гэсэн нь туйлын зөв дүгнэлт юм.(А.Г.Юрченко, с 282-294) </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Ер
нь “Монголын нууц товчоо”-г бүхэлд нь шүүрдэж үзэхэд тэр цагт
монголчууд малын болон ангийн мах, малын сүү шимээр хийсэн цагаан идээ,
байгалийн жимс ургамал, тариа будаа өргөн хэрэглэж байсан байна. Зэрлэг
ан амьтадыг авлахдаа хүртэл хэтэрхий их хядахгүй зүй зохисоор нь
хэрэгцээндээ авлаж байсны баримт ч байна. 1205 онд Сүбээдэйг төмөр
тэрэгтэй Тогтоагийн Худу, Гал, Чулуун тэргүүтэн хөвүүдийг нэхүүлэхдээ
Чингис хаан “Газрын холыг бодож, цэргийн улаа морьдыг тураагүйд нь
хайрлагтун! Хүнсээ дуусаагүйд нь гамнагтун! Агт нэгэнт турж барваас
хайрлаад ашиг үл болюу. Хүнсээ баран дуусгаваас гамнаж үл болюу. Мөрт
чинь ан гөрөөс олон буй за. Алсыг бодож явахуйд, цэргийн хүмүүнийг
гөрөөс бүү хөөлгөгтүн. Хэмгүй ихээр бүү авлагтун. Цэргийн хүний хүнсэнд
нэмэрлэж өгөх болтугай хэмээн авлаваас, хямгадаж авлагтун”(Монголын нууц
товчоо, х 96) хэмээн зах</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><span style="font-family: Calibri;">и</span></span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">ж
сургаснаас тодорхой харагдаж байна. Чингис хааны гол зарчим бол цэргийн
хүнийг машид эрхэмлэн хайрлах бөгөөд “Миний цэрэг эрс ойн мод мэт олон
бөгөөд эхнэр хүүхнүүд нь ч миний цэргийн хүчний том хэсэг бөгөөд би
тэднийгээ шүүс махаар элбэг дэлбэг, тансаг гэрт амьдарч, өвстэй газар
өтгөн сүргээ маллаж байхы нь хүсдэг юм” (Urgunge Onon, p 98) хэмээсэн
үгэнд ил тод илрэх бөлгөө. Ер нь Чингис хаан хүүхдүүддээ, сайд, жанжин
нартаа сургахдаа жинхэнэ жанжин хүн гэдэг бол өөрийн бие дээр өлсөх
ундаасахыг мэдэрч чаддаг байх нь зайлшгүй бөгөөд зөвхөн тийм л хүн их
цэргийг удирдаж ялалтад хүргэж чаддаг” хэмээн сургадаг байжээ. Аян дайнд
явахын өмнө туршуул цэргийг заавал илгээж их цэрэг явах газар орны
байршил, онцлог зэргийг заавал тогтоосны дараагаар аянаа эхэлдэг байсан.
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Нөгөө нэг анхаарал хандуулах зүйл нь Европ дахины зарим түүхэн зохиол, тэмдэглэлд байгаа <span style="background: aqua; mso-highlight: aqua;">алдаатай мэдээнүүд</span>ээс
шалтгаалж байгаа явдал юм. Рашид ад-Диний “Судрын чуулган”-д Өгээдэй
хаан Төвдөөр дайрч Хятад руу довтолсон хоёр дахь жилдээ “цэрэг дайчдын
хоол хүнсний нөөц дуусч өлсөж харангадахын зовлонг амсаж, өвс ургамал,
араатан жигүүртэн, хүний мах идэхдээ тулсан” хэмээжээ (Рашид ад-Дин, х
21). Оросын эрдэмтэн А.Г.Юрченко</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">”Эзэнт
гүрэн болон сансар огторгуй” номондоо “Хэдийгээр энэ аян дайн бодит
болсон зүйл боловч мэдээ нь санаанаасаа зохиосон зүйл юм” (А.Г.Юрченко, с
293) хэмээн бодит үнэнийг олж харсанд нь гүнээ талархнам. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Өөр
нэг мэдээ нь Персийн хаан Камбис эфиопчуудын газар нутгийг эзлэх аян
дайны үед цөл газар их цэрэг нь хоол хүнсгүй болж арван хүн тутмын
нэгийг сугалаагаар идэж байсан тухай Геродотын тэмдэглэл байдгийг
эрдэмтэн А.Г.Юрченко “13-р зууны үеийн монголчуудтай холбож үзэх нь
үндэслэлгүй юм” хэмээсний</span><span lang="MN" style="color: #666666; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';"><span style="font-family: Calibri;">г</span></span><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">
би бас гүнээ сайшааж байна. (А.Г.Юрченко, с 294) Бенедикт ламын
орчуулгад Чингис хааны цэргүүд өлсгөлөнд нэрвэгдэж байсан хэмээх хоёр
зүйлийн мэдээ байдаг. Үүний нэг дэх нь дээр дурдсан мэдээ. Удаах нь
зөвхөн энэ Бенедикт ламын тэмдэглэлд дурдагдсан байдаг нь Каспийн нуруу
хийгээд Нараиргений нутагт болж өнгөрсөн гэж тэмдэглэгдсэн ажээ. Энэ
аялалын чиглэл ямар байсан бэ гэвэл Каспийн нуруу нь дэлхийн төвд байдаг
бол “нарны улс” нь зүүн зүгт буюу дэлхийн захад оршдог. Энэхүү дэлхийн
төвөөс нарны улс хүртэлх алс хол аян замыг зөвхөн алдарт Искандер л
туулж чадсан байдаг. Чингис хаан энэ аялалыг давтсан боловч уг мэдээгээр
бол их цэрэг цөл газар өлсгөлөнд нэрвэгдсэнээс болж Чингис хаан арван
хүн болгоны нэгийг идэх тушаалыг гаргасан гэжээ. Гэвч энэ алдарт зохиолд
тэмдэглэгдсэн мэдээ нь үнэнтэй нийцэхгүй гэдэг нь ойлгомжтой. Ингэхээр
дээрх баримтуудаас харахад XIII зуунд монголчууд хүний мах иддэг байсан
гэсэн ойлголт нь орчуулгаас үүдсэн гол алдаатай ойлголт хийгээд дундад
зууны үеийн европийн номлогчдын мушгин гуйвуулсан таамаг ойлголтын
харгай болох нь харагдаж байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Дэлхийн
талыг эзэлж байсан хүчирхэг, асар их туршлагатай нүүдэлчин армийн
цэргүүд хүлгийн сайныг унаж, хүүхний сайхныг эдэлж, архины дээдийг ууж,
амтатны дээдийг идэж явсан байж таараа шүү дээ. Англи улсын Кентенберийн
Их Сургуулийн түүхийн тэнхимийн профессор Ж.Ж.Саундерс “Монголчуудын
ялалт нь Шар тэнгэс болон Оросын талын хоорондох нутаг дэвсгэрт
хүчирхэг, төвлөрсөн, соёл иргэншил бүхий, дэвшил хөгжилтэй байж чадахаар
тийм улсыг байгуулсан гэж хэлж болмоор байдаг” хэмээн онцлон үнэлсэн
байдаг.(Ж.Ж.Саундерс, х 50)</span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin: 11.25pt 0cm 10pt;">
<strong><em><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">Ном зүй</span></em></strong><em><span lang="MN" style="color: #666666; font-family: 'Helvetica','sans-serif'; font-size: 9pt; mso-ansi-language: MN; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-fareast-font-family: 'Times New Roman';">
1. Britanica, London, 1949 2. Монголын нууц товчоо, сонгомол эх,
Улаанбаатар, 2005 3. Плано Карпини, Монголчуудын түүх, Улаанбаатар хот,
2006 4. Рашид ад-Дин, Сборник летописей, Т. II. М.,Л., 1952 5.
Ж.Ж.Саундерс, Монголын байлдан дагуулалын түүх, Улаанбаатар, 1992 5.
“The Secret History of the Mongols”, translated, annoted and with an
introduction by Urgunge Onon, London and New York, 2001 6. “The Secret
History of the Mongols” by Francis Woodman Cleaves, London, 1982 7. “The
Secret History of the Mongols” by Igor de Rachewlthz, The Australian
National University, 1978 8. А.Г.Юрченко, Империя и Космос,
Санкт-Петербург, 2002 9. Я.Цэвэл, Монгол хэлний товч тайлбар толь,
Улаанбаатар, 1966</span></em></div>
</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-1955417258108598502013-08-30T04:43:00.003-07:002013-08-30T04:43:35.715-07:00Удам судар, ураг төрлийн нэршил <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h2 class="itemTitle">
Удам судар, ураг төрлийн нэршил
</h2>
<span class="itemAuthor">
</span><br /><div class="itemFullText">
<img alt="" border="0" src="http://www.tsahimurtuu.mn/images/2013/08/big-family280x500.jpg" /><br />
Эцгийн үеийг дээрээс нь нэрлэвэл: <span style="text-decoration: underline;">Буданцар, дутахун, юрхи, өндөр, хуланц, элэнц, өвөг, эцэг, бие</span>
гээд есөн үе юм. Хүмүүсийн огт мэдэхгүй болсон нь буданцар, дутахун,
юрхи юм. Буданцар нь будан шиг сарниж бутарсан санаагаар илэрхийлсэн нь
илт байна. Дутахун нь өнөөгийн утгаар холдох гэсэн утгатай үйлт нэр
байна. Монгол бичгээр ном уншдаг бол утга нь ойлгомжтой. Юрхи нь эртнээс
эртний гэсэн утгатай. Иймд биеэс өгсүүлээд нэрлэвэл: бие, эцэг (аав),
өвөг, элэнц, хуланц, өндөр, юрхи, дутахун, буданцар болно. Өвөг гэдэг
үгийг элэнц, хуланц, өндөр гэсний ард хэрэглэж байна. Энэ байдлыг
баримтлаад хэлбэл элэнц өвөг, хуланц өвөг, өндөр өвөг, юрхи
[+өвөг?-Нийтлэгч], дутахун өвөг, буданцар өвөг болно. Эмэг эхийг өвөг
адилаар нэрлэсэн байна билээ.<br />
Авга аав, авга ээж гэж аавын аав, ээж, нагац аав, нагац ээж гэж ээжийн аав, ээжийг нэрлэх ёстой ажээ.<br />
Буданцараас улбаатай биеэс ёсон үе гарч байна. Үүнийг нэрлэвэл: бие,
хүү, ач, жич, гуч, дөч, тач, жилигч, талигч гэсэн байна. Зарим хүн жич
гучийн байрлалыг сольж хэлэх нь байна. Жи нь хоёрын, гуч нь гурвын
язгуур юм. Тийм учраас гурван настай эр, охин малыг гунь, гунж гэдэг.
Жи-гийн хоёр гэсэн утгыг хадгалж жидгэр гэж нэрлэдэг. Энд жи-гийн хоёр
гэсэн язгуур ойлгомжтой байна.<br />
Цаашид бидний зарим нь төөрч буй төрлийн нэр <span style="text-decoration: underline;">үеэл</span>
юм. Үеэлийг хэрэглэх нь мартагдаад ах дүүгийн хүүхдүүд гэсэн нь олонтаа
сонсогдож байдаг. Гэвч орчуулгаар дамжиж үеэлийг сэргээн хэрэглэж
эхэлжээ. Олон үг хэлснээс тогтсон нэг үг хэрэглэх нь хялбар бизээ.
Төрсөн ах дүүгийн хүүхдүүд хоорондоо үеэл юм. Тэгээд энэ төрлийн
хүмүүсийг <span style="text-decoration: underline;">үеэлид</span> гэдэг. Үеэлид ах, үеэлид охин, үеэлид хүү, үеэлид бэргэн, үеэлид бэр, үеэлид охин, үеэлид хүү гэнэ.<br />
Үеэлидийн дараахь төрлийн үе нь <span style="text-decoration: underline;">үеэнцэр</span> болно. Үеэнцэрийн хүйсийг үеэлтэй адилхан хэлдэг байна. Үеэлтэй ижилхэн утгатай <span style="text-decoration: underline;">бүл</span>
гэж үг байна. Бүл бол нэг айлын охидоос гарсан хүүхдүүд буюу хүү,
охиноос гарсан хүүхдүүд хоорондоо бүл юм. Өөрөөр хэлбэл нэг айлын
хүүхдүүдийн хүйсийн ялгааг заасан, хүйс нь эм буюу холимог болчихвол бүл
гэдэг ажээ.<br />
Үеэл бол дээр нэг эцгийн үр үргэлжилж, бүл нь эм хүйсийг голлон зааж
байгаа нь тодорхой утга илэрхийлж байна даа. Үеэлийн дараа ордог чухал
төрөл бол авга өвөг, авга нагацын үр хүүхдүүдийн төрлийн холбоо байна.
Ялангуяа авга, авгын хөвгүүд, ач хөвгүүд үеэлид болдог байна. Авга,
нагацын хүүхдүүд бие биедээ <span style="text-decoration: underline;">хаялид</span>
болж, нэг айлын хүүхдүүдийн хүүхдүүд хоорондоо үеэлд буюу бүлүүд болох
нь байна. Хаялид бол маш ойрхон төрөл байна шүү. Хаялид ах, хаялид дүү,
хаялид ач, хаялид зээ гэх мэтээр нэрлэдэг байна. Хүүгийн хүү ач хүү,
хүүгийн охин зээ охин юм /хүүгийн охиныг зээ биш, ач охин гэнэ ш
дээ-Нийтлэгч/. Охиноос гарсан хүү бол зээ хүү, охин бол зээ охин. Ачаас
жич гарна. Зарим нутагт ачийг омбул гэдэг. Ачийн хүүхдүүдийг жич хүү,
жич охин, жич бэр, жич хүргэн, зээгээс гарсан охин зээ охин, хүү нь зээ
хүү, зээ бэр, зээ хүргэн болно. Бүсгүй дүүгийн хүүхэд зээ болдог байна.
Жичээс гуч гарна. Гучид төрсөн хүүхэд биеэс салаалсан дөрөв дэх үе ажээ.<br />
Өнөөдөр аавын төрөл, ээжийн төрөл гэж нэрлэх нь сонсдож байна. Гэтэл
энэ төрлүүдийг хэдэн зуун жилээр нэрлээд хэвшсэн үгс байна. <br />Аавын
талыг авга, ээжийн тал нагац гэдэг. Аавын талыг ярихдаа авга өвөө, авга
элэнц өвөө, авга хуланц өвөө буюу нагац /нагац гэдгийг, миний ойлгож
явдгаар, зөвхөн эхийн талын ах дүүд хэрэглэдэг санагдана, эцгийн талын
ах дүү бол авга - Нийтлэгч/ өвөө, нагац элэнц өвөө, нагац хуланц өвөө
гэх ёстой байна. Мөн аавын ах, аавын дүү гэх нь буруу. Их авга, бага
авга, их авга бэргэн, бага авга бэргэн, их нагац, бага нагац, их нагац
бэргэн, бага нагац бэргэн гэх нь зөв байна. Авга нагацын хүүхдүүдийг
хаялид төрлийн нэрээр авч ярих нь зүйтэй болж байна. Хаялид, үеэлид
төрлийн хооронд ойрхон яс угсаа байгаа нь ойлгомжтой. Үеэлид үеэнцэр,
хаялид хаянцар болон садарч, садан гэсэн төрөл үүсч байна. Садангаас
аглаг, сунжирга төрлүүд болж холдож байна. Гэхдээ авга талыг нагацаас
илүү анхаарч нэрлэсэн нь эцгийн удам хүчтэй салбарладгийг өгүүлж, эцгийн
төрөлд цус ойртох улам хялбархныг сануулсан биш үү. Гэхдээ нагац талаас
цус амархан холдохгүй байх аа.<br />
Бүл ураг нэр дайралдаад байна билээ. Бүл урагийг нарийвчилсныг
харсангүй. Худ ургийн тухайд бол одоохондоо мартагдаагүй байна. Харин
гэргий авснаар нөхөр болно. Анхны нөхөр болон гэргийг авааль нөхөр,
авааль гэргий гэж нэрлэдэг байна. Гэргийг авгай, эхнэр мөн зарим газар
хатан гэж нэрлэх нь бий. Авгай болно гэдэг нь асар нарийн ёслол үйлдэж,
асар үнэ цэнэтэй хувцас өмсгөл бэлдэж бий болдог хүндийн дээд хүндрэлтэй
нэр. Эхнэр нь нэг эрийн олон эмүүдийг хүүхдүүд нь эхнэр гэж дууддаг
байсан нь эхнэр гэж хэлэгдэх болсон баахан шоод утгатай л юм.<br />
Уул нь хүний дайтай яваа эр хүнийг ноёнтон, хүний дайтай яваа эм
хүнийг хатан буюу хатагтай гэхэд их л хүндэлж буйн шинж тэмдэг мөн
болно. Мөн бичигт абугай, ярианд гуай хоёр нь нэг утгатай. Абугай нь
бичгийн, гуай нь ярианы үг болохыг ялгаж сурахсан даа. Энэ нь олны
хүндийг хүлээсэн эр хүнийг хүндлэн хэлдэг юм. Одоо эмэгтэй хүнийг гуайлж
сонсогдох юм. Энэ бол хүний хүйсийг солин хүндлэх бус доромжилж буй
хэрэг. Олны хүндийг хүлээсэн эм хүнийг ахай л гэдэг ёстой. Одоо зөвхөн
орчуулгын жүжигт хэлж байна. Удвал ахай, Ганди ахай буюу одоо бол эмч,
багш, сэтгүүлч мэтийн мэргэжлийн эрдэмд сайн, алба өөд татаж, үр хүүхдээ
зөв төв хүн болгож байгаа эмэгтэйчүүд цөм л ахай гэж хүндлүүлэх бүрэн
дүүрэн эрхтэй, ёстой болсон мэт санагдана.<br />
Харин засаг, захиргааны албаны эрчүүлийг ноён, эмэгтэйчүүдийг хатан
гэж хүндэлбэл зүйд илүү нийцнэ. Ноён гэдэг тушаал алга болоод удаж
байгаа. Ноён буюу хатан гэж хүндлүүлэх эр ч, эм ч хүмүүс үе үед
мэндэлсээр бойжсоор улс орондоо зүтгэсээр байгаа билээ. Нөхрийн дүү
гэргийд, гэргийн дүү нөхөрт хүр дүү болдог. Хүр охин дүү, хүр дүү бэр
гэдэг байна. Энэ үгийг мэдэх хүн их л цөөрсөн мэт. Нэг айлын хоёр бэр
хоорондоо авсин, ажин болно. нэг айлын хоёр хүргэн хоорондоо баз болно.
Нэг айлын хоёр хүүхэд нөгөө айлын хоёр хүүхэдтэй солбин нийлэх явдал
гардаг байна. Ийм болбол андлай худ болно. Нэг эрийн хоёр эм хоорондоо
жидгэр, нэг эмийн хоёр эх хоорондоо гуя баз болно.<br />
Эхийг төрсөн эх, хойт эх, дараа эх, хадам эх, хөхүүлсэн эх гэнэ. Хойт
эх, дараа эх хоёр нэг утгатай байна. Мөн хүй тасалж өлгийдөж авсан
эмэгтэйг авсан ээж гэдэг. Эрэгтэй хүүхдийг нуган, агь, хөвгүүн гэж
хэлдэг. Нуган агь хоёр хүндэтгэлин утгатай. Хөвгүүн нь жирийн утгатай
юм. Хөвгүүнийг ярианд хүү гэдэг байна. Охин хүүхдийг хэүхэн, бяцхан,
нунжи охин гэдэг байна. Хэүхэнг хүүхэн гэж дуудаад охин хүүхэд гэхээсээ
нас гүйцсэн эмэгтэйг ойлгох болжээ. Бусад нутагт хэүхээ гэж дуудаад охин
гэсэн утгаар ойлгосон хэвээр байна.<br />
Ойрдод бяцхан, буриадад бацаан гэж байх шиг. Нунж нь жаахан охин,
тухайлбал цэцэрлэг мөн бага ангид сурч буй охин юм. Эрд гараагүй
залуухан эмэгтэй ойрдод сээвгэр, буриадад басхан гэдэг бол, халхад
хонгор гэдэг байсан нь мартагдаад хайрт хонгор гэж захиад бичихээс
цаашгүй болжээ. Уул нь хонгор нь монгол аав, ээжтэй, удам сайтай бүсгүй,
эрд гараагүй залуухан эмэгтэй хүнийг нэрлэдэг сайхнаас сайхан үг юм.
Ноёны охиныг аби, зангийн охиныг бэхи, сайн удамтай охиныг гэгээ гэдэг
билээ. Харин гүнж бол монгол аавтай, манж эхтэй бүсгүй юм.<br />
Хүнтэй суугаагүй нас ахисан эмэгтэйг бяцган гэдэг байсан нь халхад
мартагджээ. Гэргий аваагүй нас ахисан эрийг гоонь гэдэг. Одоо гоонь,
бяцган хоёр олшрох төлөвтэй байгаа тул энэ хоёр үг сэргэнэ биз ээ. Мөн
европт гоонь, бяцхан хоёр элбэг тал бий. Анх жирэмсэлж буй эмэгтэйг
тулгар гэдэг. Анх амаржиж буй эмэгтэйг томуй гэдэг байна. Хүүхэд
төрөхгүй эмэгтэйг ойс гэдэг ажээ. Би өөрт олдсон ном төлгийг шүүрдэж
байж эдгээр зүйлсийг гаргалаа.<br />
Европынхны сууж болдог үеэл манайхны орчуулсан үеэл хоёрын ялгааг
одоо хэлбэл ойлгогдох байх аа. Европт кузен гэдэг үгийг манайхан
махчилаад орчуулжээ. Европын кузен нь нэгдүгээр үеийн кузен, хоёрдугаар
үеийн кузен гээд цааш нь кузен гээд үеэл, бүлүүдийг нэрлэдэг юм. Мөн
холын саднаа кузен гэнэ. Тэдний хуулиар бол дөрвөн үе өнгөрснөөс хойших
кузенуудыг хоорондоо сууж болно гэсэн нь бий. Энэ нь яг суух дээр хүртэл
нагац талаас суудаг болохоос авга талаас үгүй юм билээ. Сууж болох
кузеныг аглага буюу сунжирга гэдэг холдсон төрөл дээр хэрэглэдэг үгийн
аль нэгээр орчуулбал европ утгаа алдахгүй, монгол цус ойртуулах нүглийг
дуудахгүй.<br />
МУИС-ийн багш<br />Н.ДОРЖГОТОВ.<br />
Мэдээллийн эх үүсвэр: <a href="http://on-toli.com/modules/medleg/unshih.php?item_id=10"><span style="text-decoration: underline;"><span style="color: blue; font-family: Calibri; font-size: small;">http://on-toli.com/modules/medleg/unshih.php?item_id=10</span></span></a><br />
</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-1416409785709361722013-08-13T09:16:00.001-07:002013-08-13T09:16:22.412-07:00Хэрэйдийн ханлиг<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="title">
Хэрэйдийн ханлиг</div>
<div style="text-align: justify;">
<img alt="" src="http://resource2.sodonsolution.org/aravt/photo/2013/4/157f698dee17e0f68049d19960939a55/1008200044.jpg" style="float: right; height: 240px; margin: 5px; width: 240px;" /> Хэрэйд аймаг нь Хятан, Алтан улсын үед монгол нутагт оршиж байсан томоохон хүчирхэг аймаг байсан юм.<br />
XIII зуунаас өмнө хэрэйд, жирхин, конкайд, сакаид, тумауд, албат,
тункайд, хиркун гэдэг хэрэйдийн найман аймаг байжээ. Хэрэйдийн гарал
үүслийн талаар түрэг, монгол гэсэн хоёр ацан судалгаа байдаг. Судалгааны
явцад монголын салбар аймаг байсан нь батлагддаг байна.<br />
Хэрэйдийн хожуухан үеийн нутаг нь Яг Ябган \заг завхан\, Туул, Сэлэнгэ,
Элсэн говийн хооронд байж баруун талаараа наймантай зах нийлж, хойд
талаараа мэргидэй хил залгаж, зүүн талаараа төв монголчуудтай нутаг
савлаж өмнөд талаараа тангуудын Ся улстай хязгаар тулсан байжээ.<br />
Хятаны сүүлч, Алтан улсын эхэн үед Хэрэйдийн хан Тоорилын зуны ордон нь
Далан-даваа гэдэг газар, өвлийн орд нь Ононгийн голд байсан хэмээн
түүхэн сурвалжид тэмдэглэжээ. Эдгээр газрууд нь Орхон голын сав дагуу
байгаа болно. Тоорилын баруун жигүүрийн цэрэг анги нь: Илат, Тарат
\тариат\, Айджиэ, Күтүкэн\Өтүкэн\, Урут, Укрут, Ийлет, Тертит-д
нутагладаг байжээ. Энэ нь хэрэйдийн ханы нутгийн хожуу үеийн мэдээ
боловч тэд өвөг дээдсээсээ тэнд нутагшин суусан нь мэдээж юм.<br />
Хэрэйд аймгууд Хятан улсын \X-XI зууны\ үеийн Зу-Бу гурван аймгийн
дотор багтаж байсан нь газар зүйн талаар гарцаагүй тохирч байна.<br />
XI-XII зууны үеэр хэрэйдийн ханлиг нь хүчтэй болж, бараг бие даасан
жижиг улс мэт болжээ. Хэрэйдийн хан Маркусыг бас буюруг гэж нэрлэдэг
байжээ. Хэрэйдийн түүхэнд нэр нь үлдсэн хамгийн эртний буюруг хан бол
Маркус болно.<br />
XII зууны эхэнд Маркус хаан хэрэйдийн төр барьж байсан, тэр цагт
татарууд хүчирхэг Хэрэйдийн эсрэг хандаж нэлээд эв түнжингүй байжээ.
Чухам ингэж алтан улсад хараат байсан татарууд хэрэйдийн хан буюруг
Маркусыг гэнэдүүлэн барьж,<br />
Алтан улсад хүргүүлэн модон илжигт хадуулан амийг нь хороосон ажээ.<br />
Буюруг хан Маркус хоёр хүүтэй: нэг нь Куржакуз буюруг, нөгөө нь Гүр
хан байжээ. Гэвч Маркусын хоёр хүү нь хэрэйдийн ханлигийн төрийн эрх
мэдлийг тэр даруйд нь залгаж эзлээгүй. Маркусаас хойш Сарык хан гэгч
\12-р зууны эхэн үед\ хэрэйдийг мэдэж явсан ажээ. Сарык ханы үед
хэрэйдий татарууд гурван удаа довтлон түйвээж зугатагсдыг нэхүүлж
мөрдүүлж тусгай баг баг цэргээр үлдэгсдийг тонуулсан хэмээн Рашид-Ад-Дин
бас бичжээ. Түүний дараа Сарык хан Орхон голын эхэнд орж бууж, алчи
татарын 70 овгийг гэнэдүүлэн дарахаар цэрэг сэмхэн зэхэж байгаад Сарыг
ханы нэг цэрэг татарт очин нууцыг задруулан мэдээлснээс болж сэрэмжгүй
байсан Сарык хан татарыбн цэрэгт тэндээ цохигджээ.<br />
Сарык ханы хамт тулалдааны газраас Табай каян хэмээх эмэгтэй зугатан
гараад: “би дээдэс доодсыг хорсгон гомдоож байлаа..” гэж хэлэхэд “энэ
эмэгтэй зөв хэлж байна” гэж Сарык хан хүлээн зөвшөөрч байжээ. Үүнийг
хянаж үзвэл, хэрэйдийн ноёлох хэсгийн захиргаа ширүүсэж ардын хилэн
тэмцэл ихтэй байсан нь илэрхий байна. түүнээс хойш хэрэйдийн ханлиг
үнэндээ татарын мэдэлд түр оржээ.<br />
Сарык хан татаруудад ялагдсаныхаа дараа Хажир хэмээх хантай хамтран
цэрэг хуралдуулж, татарыг довтолж Хэрэйчин ханлигийг татараас
ангижруулан авчээ. Тэр цагт Куржакузийн ахмад хүү Тоорил эх Илма хатны
хамт татарт олзлогдоод байсныг бас авран гаргажээ. Илма хатанд сэтгэлтэй
болсон Элжидайг хэрэйдэд үүрд өгсөн гэнэ. Сарык хан хэрэйдийн ханлигийг
хэдий хүртэл мэдэж явсныг лавлан мэдэх баримт байхгүй. XII зууны эхэн
хагасын эцсээр хэрэйдийн ханлигийг Маркусын ууган хүү Куржакус \ Сарык
ханы хүргэн\ мэдэх болсон байна. Куржакуз буюруг Тоорилоос гадна бас бус
олон хөвгүүнтэй байсан гэдэг.<br />
XII зууны эхэн хагаст хэрэйдийн дотор ноёлог ёс хөгжиж, хан хөвгүүдийн
эрх мэдэл ахиж бие биеээс тэргүүлэн гарахыг оролдох болсон байна.
Куржакуз Буюрук хан өөрөө Орду-Балагасун \Одоогийн хар балгас\-нд
нутаглаж, дүү гүр хан, ахмад хүү Тоорил нарт Яг-Ябган\Заг-Завхан\ гэдэг
газрыг захируулахаар шийдвэрлэж бусад хүү, Юла-Магус, Тай-Тимур тайш
нарт Каргас-Буругас гэдэг газрыг мэдүүлэхээр тушаасан байжээ. Тэгээд
хэлсэн нь: хэрэв тэд цуг байвал эвлэхгүй, миний үхсэн хойно эд өглөөнөөс
шөнө хүртэл, шөнөөс өглөө хүртэл хэрэйдийн улсыг үлдээхгүй гэжээ.
Куржакуз буюруг хан тийм ч шалтгаанаар хөвгүүдээ ангид салангид
байлгасан гэж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Куржакузын нас барсны
дараа тай-тимур, бука-тимур нар эцгийн даатган өгсөн нутгий нь
захируулхаар Тоорилыг явуулж, хэрэйдийн хан ширээг эзлэсэн байна. гэвч
хэрэйдийн ханлигийн эрхийг Куржакузын хөвгүүд жинхэнэ барьж чадаагүй,
харин урьд Илма хатныг дагаж ирсэн Элжидай хэрэг дээрээ хэрэйдийг
захиран мэдэж байх болсон ажээ. Тийм учраас Тоорил: “Одоо яагаад улс
захирах явдлыг элжидайд олгов” гэж Тай-тимур тайш, Юла-Магус хоёроос
асууж байжээ.<br />
Тоорил тийнхүү Хэрэйдийн эрхийг хүлээн авах замд орсон байх бөгөөд
түүнээс хойш тоорил аян шалтаг олж, зарим дүү нараа алж заримыг хөөж,
эцгийн суурийг эзэлжээ. Энэ нь XII зууны дундуур болсон хэрэг явдал
байжээ.<br />
Түүнээс хойш хэрэйдэд хоёр хан сууж, хан ширээг булаалдах ширүүн тэмцэл
тасралтгүй үргэлжилж хэрэйдийг төрийн талаар сулруулж байжээ.<br />
Хоёр наран ургаваас<br />
Худгийг усан-баар хугаюу \ширгэюү\<br />
Хоёр хаан сууваас<br />
Хамаг улсаа баръюу гэж Наймалчин гэгч эмгэн Тоорилд зэмлэн сургаж
байсан мэдээнээс үзэхэд Хэрэйдийн тэр үеийн хан ноёдын хоорондын хямрал
тэмцлийн хөлд ихээхэн нэрвэгдэж байсан нь тодорхой. Тэр тэмцэлд
хэрэйдийн өрнөд дорнод хөршийн хаад, ноёд шууд оролцож эхэлсэн байна.<br />
“миний ахын нулимс нь бас л эгшээгүй, нугас нь хөшөөгүй байхад чи ахаа
алж, дүүгээ сөнөөж байх улс маань хэрхэн үлдэж хоцрох вэ” гэж Гүр хан
Тоорилыг донгодон хэлж, түүнийг талж зугатуулсан гэдэг. Ингэж Тоорилыг
түүний авга Гүр хан эсэргүүцэж эхэлсэн гэдэг. Тоорил дагалдан зуугаад
хүнтэй зугатаж, Монголын Есүхэй баатарт ирэхэд Есүхэй “энэ хүнтэй бид
нөхөрлөвөл зохино” гэж Тоорилтой туулын Хар-Түнэ \шугуй\-д анд бололцож,
Гүр ханыг довтолж зугатуулан, Тоорилд хэрэйдийг эзлүүлсэн байна.<br />
Ер нь Хэрэйд, Монголчуудын анд бололцох үүгээр эхэлсэн бус хэрэйдийн
Сарык хан монголчуудыг “дүүс” маань гэж үзэж, монгол, хэрэйд хоёр
хоорондоо гэрлэхгүй, найрамдан явахыг сануулж байжээ.<br />
Монголчууд, Сарык ханы хүч суларсаныг харгалзан тэдний хүн бүрт арав
арван морь өгч тэнхрүүлж байсан удаа бий ажээ. Түүгээр ч барахгүй Ван
ханы авга Гүр хантай Амбагайн хүү Хадаан тайш сайн харилцаатай байжээ.<br />
Хэрэйдийн ханлиг XII зууны хоёрдугаар хагаст дотооддоо төрийн
тэмцэлтэй, бутархай байсны дээр, түүний хөрш Найманы ханлиг, Тангудын Ся
улс, Хар Хятан улсын уулга довтолгоонд Хэрэйд эрсэдсээр байсан байна.
энэ нь хэрэйд аймгийн холбооны дотоод төрийн тэмцлийг улам гүнзгийрүүлж,
хэрэйдийн ханлигийн эрх мэдэл Тоорил, түүний дүү Эрх хар хоёрын гар
дамжин байсаар хэрэйдийн ханлигийг доройтуулахад хүргэсэн байна. хэрэйд
аймаг христосын шашин шүтдэг байсан гэж XIII зууны Сирийн нэг түүхч
бичсэн байдаг.</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-56676482549716567692013-08-05T07:53:00.001-07:002013-08-05T07:53:15.008-07:00Төрийн ордны суурийг олзлогдсон цэргүүд цутгажээ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h1 class="headline">
Төрийн ордны суурийг олзлогдсон цэргүүд цутгажээ</h1>
<div id="post-info">
<div id="post-info-left">
</div>
</div>
<div class="post-image">
<img alt="Mongolia_Parliament_Building" class="attachment-post-thumb wp-post-image" height="336" src="http://www.yanaa.mn/news/wp-content/uploads/2013/08/Mongolia_Parliament_Building-300x336.jpg" width="300" />
</div>
Одоогийн Төрийн ордныг барих ажил 1947 оны дөрөвдүгээр сард эхэлсэн бөгөөд суурийг нь Японы олзлогдсон 300 цэрэг цутгасан аж.<br />
Тэднийг нутаг буцсаны дараагаар Засан хүмүүжүүлэх газрын дөрвөн мянга
гаруй хоригдол, 400 гаруй хөлсний ажилчны хүчээр дөрвөн жил барьжээ.<br />
Ингээд, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1951 оны зургадугаар сарын
14-ний өдрийн 130 тоот тогтоолоор томилогдсон комисс 1951 оны 12 дугаар
сарын 30-ны өдөр ордныг ашиглалтад хүлээж авсан актанд гарын үсэг зурсан
байна.<br />
Ордны шинэ барилгад мөн ондоо багтаж Улсын Бага хурал, Засгийн газрын
Хэрэг эрхлэх газар, Зохион зааварлах хэлтэс, Хянан шалгах газар, Намын
төв хороо, “Үнэн” сонины газар, Улсын төлөвлөгөөний комисс, Шүүх яам,
Хэвлэл утга зохиолыг хянах газар, Зохиолчдын эвлэлийн хороо нүүж оржээ.<br />
Ордны гуравдугаар давхрын нүүрний төв, одоогийн Соёмбот танхимын
хэсэгт Х.Чойбалсан (Ерөнхий сайд), зүүн урд талд нь Ю.Цэдэнбал (МАХНын
Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга), хоёрдугаар давхрын зүүн урд
хэсэгт Г.Бумцэнд (Улсын бага хурлын дарга), харин баруун урд талд нь
Ч.Сүрэнжав (Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч сайд) нар тус тус суудаг
байжээ.<br />
Үүнээс гурван жилийн дараа буюу 1954 оны долдугаар сарын 8-нд ордны
урд талд байрлаж байсан бунхант индрийг нээсэн юм. Улмаар 1957 онд
БНБАУ-ын архитектор Петров, конструктор Геригоров нарын зураг төслөөр
эхний өргөтгөлийн ажил эхэлж, 1961 оны Ардын хувьсгалын 40 жилийн баяр
наадмын өмнө дуусчээ.<br />
Үүнээс 20 жилийн дараа 1981 онд хоёрдахь өргөтгөл дуусч байв. Харин
2001 онд Ерөнхийлөгч Н.Багабанди Их Эзэн Чингис хааны мэндэлсний 840
жилийн ой, Их Монгол Улсын тулгар төр байгуулагдсаны 800 жилийн ойг орон
даяар төрт ёсны их баяр болгон тэмдэглэх тухай зарлиг гаргахдаа Төрийн
ёслол хүндэтгэлийн шинэ цогцолбор барихыг Засгийн газарт даалгажээ.<br />
Төрийн ёслол хүндэтгэлийн цогцолбор бий болсноор Төрийн ордон өнөөгийн төрхөө олжээ.</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-29292847730229833272013-06-29T07:59:00.001-07:002013-06-29T07:59:11.518-07:00Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="readHeader">
<div class="dateAndCount">
<div class="title">
<h4>
<a href="http://burged.com/x/3371">Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/</a></h4>
</div>
<div class="replyAndTrackback">
</div>
</div>
</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Болзоо зүйлийн эх бичиг</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Их Дундад иргэн улсын Да Жунтан Юань, Их Орос улсын их Хуанди хийгээд Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан дурдая.<br />Дундад
улс хийгээд Орос улсын, Гадаад монгол газар дор аху ашиг шимийн учир
хийгээд тус бүр газрын эдүгээхийн төлвөөр үүсэн гарсан олон сэдэв учрыг
хамт нийлэн зөвдөн тогтсугай хэмээн их Дундад иргэн улсын Да Жунтан
тусгайлан дүтүн зэрэг бигүй ван Мишиг, улс дор суух бүрэн эрхтэй ерийн
сайд Цан Лу-г томилж, Их Орос улсын их Хуанди тусгайлан гадаад явдлын
түшмэл бөгөөд монгол газар дор суух Сүн Линзи, хянан зөвлөгч түшмэл
Милерийг томилж, Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан тусгайлан
Гадаад монголын дотоод явдлын дарга билигт гүн да лам Дашжав, эдийн
явдлын дарга түшээт чин ван Чагдаржавыг томилж төлөө илэрхийлэгч
болгосноо, тус тусын төлөө илэрхийлэгч нар бид бүрэн эрхийн тэмдэг
бичгээ харилцан үзүүлсэн хойно зөвдөн тогтоох олон зүйлийг дорогш
жагсаан бичив.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Нэгдүгээр зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
<img alt="images (14).jpg" height="252" rel="xe_gallery" src="http://burged.com/x/files/attach/images/244/371/003/24aea029fa6e8d1b32c13f7ab6bbc08e.jpg" width="200" />
Гадаад монгол, Дундад иргэн улсын хоёрдугаар он арван нэгэн сарын тавны
өдрийн Дундад, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйл хийгээд
Дундад, Орос хоёр улсын харилцан солилцсон бичгийг мэдрэн хүлээх.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Хоёрдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Дундад,
Оросын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйлийн нэгдүгээр зүйл хийгээд
Дундад,Оросын харилцан солилцсон бичгийн нэгдүгээр зүйлийн ёсоор Гадаад
монгол гагцаар байгуулснаа устгаад, Дундад иргэн улсын эрхлэн захирах
эрхийн доор байж, бас ч Дундад иргэн улсын хязгаарын доторх газар
шорооны нэг анги газар болох, Дундад улс, Дундад, Орос хоёр улсын
илэрхийлэн гаргасан бичгийн хоёрдугаар зүйлийн ёсоор Гадаад монголыг
өөртөө засах газар орон хэмээн мэдрэн хүлээмүй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Гуравдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Гэгээнийг нэрийтгэх цолыг Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан хэмээн Да Жунтангаас өргөмжилмүй.<br />Дөрөвдүгээр зүйл<br />Гадаад
монгол төв дүрмийн албан бичиг, болзоо бичиг, тэмдэг бичгийн дээрээ
Дундад иргэн улсын он тоог хэрэглэх, жич өнгө жилтний он тоог хавсруулан
хэрэглэж болмуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Тавдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Гадаад
монголын олон хутагт лам, гадаад монголын ван гүнгүүдийн хэргэм цолыг
басхүү Да Жунтангаас өргөмжилмүй. Нүүр золгон учрах хийгээд шинэлэхийн
жишээний ёслолыг цөм хуучин ёсоор аваачиж пүнлүү мөнгө, шүүсний ам зэрэг
зүйлийг басхүү хуучин ёсоор олгон өгмүй. Гадаад монголын чуулган дарга,
хавсарсан жанжин засгуудыг басхүү Да Жунтангаас тушаан талбимуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Зургадугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Да
хүрээний өөртөө засах засгийг явуулах яамнаа засгийн яам хэмээх нэр
хийгээд алив журган яам хэмээн нэрийдэж болохгүй, захиран шийтгэх олон
тушаалтныг цөм Дундад иргэн улсын түшмэл шууван болгон үзэж Гадаад
монголоос сонгон томилох боловч Дундад газрын засгийн яамнаа өргөн
мэдүүлж тушаан талбиулмуй. Шийтгэх бүхий хэрэг явдлаа тухай тухайдаа
Дундад газрын даамал түшмэлдээ мэдүүлэх.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Долдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Гадаад монголын хүмүүн иргэн зүй нь Дундад газрын улсын хурал дор сонгон өргөхийг эдлэх эрх буй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Наймдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Гадаад
улс лугаа харилцан шийтгэх хэрэг явдлыг зүй нь Дундад газрын засгийн
яам буюу эсхүл Дундад газрын засгийн яамны томилсон түшмэл шууван мэдэж
шийтгэмүй. Гадаад монголын өөртөө засах эл яам шууд хүлээн шийтгэж
болохгүй, Гэгээн дор гадаад улсын гадаадын явдлын түшмэлийг хүлээн авах
хийгээд гадаадын явдлын түшмэл томилон гадаад улс дор явуулах эрх үл
баймуй. Улсын хоорондох болзоо зүйлийг тогтоон байгуулах бүхүй эрхийг
бүрэн бүхлээр Дундад газрын засгийн яам хамаармуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Есдүгээр зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Гадаад
монгол хэрэв дотроо самуурах учир буй бөгөөс Дундад газрын засгийн яам
цэрэг томилон хамгаалмуй. Гадаад монголын өөртөө бэлтгэсэн цэргийг
Дундад газрын засгийн яам эрхбиш чухал болгон үзэх үед дайчлан зарж
болмуй. Гадаад монголын энгийн үед цэргийн хэргээ бодон тохируулах ба
жич гадаад улсын хүмүүнийг залж хэрэгсээд цэргийн явдлаа туслан
шийтгүүлэх дор урьдан Дундад газрын засгийн яамнаа мэдүүлж хянан
тогтуулах.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Аравдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Да
хүрээнд хэрэг шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж тухай
тухай дор гагцаар Гэгээнд учрах эрх буй. Хамгаалах цэрэг гурван зуун нэр
дагуулж болмуй. Улиастай, Ховд дор тус бүр нэг туслан шийтгэх ихээхэн
тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж хамгаалах цэрэг хоёр зуун нэр дагуулж
болмуй. Хиагт дор нэгэн хэрэг шийтгэгч тушаалтан зохион суулгаж,
хамгаалах цэрэг тавин нэр дагуулж болмуй. Бус газар дор арилжааны явдлыг
үзэж бадрангуй болсон цагт Дундад улс зүй зохисыг үзэж хэрэг шийтгэгч
түшмэл нэмэн томилон суулгаж болмуй. Газар бүрийн хамгаалах цэргийн тоог
мөн тавин хүмүүнээр болгомуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арваннэгдүгээр зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Дундад
улсын Гадаад монгол лугаа ийн үе үеийн судрын дээрх хамаатай хуучин
дүрэм энэ удаагийн болзоо зүйлийг үл мөчөөрхөхийг хуучин ёсоор
шийтгэмүй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арванхоёрдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Нэгэн
мянга есөн зуун арван хоёрдугаар он арван сарын хорин нэгний Орос улсын
Гадаад монгол лугаа хэлэлцэн тогтсон арилжааны явдлын тусгай болзооны
арван долоон зүйлийн эл бүхүй ашиг шимийг Дундад улсын хүмүүн иргэн
нэгэн адилаар эдэлмүй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арван гуравдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Дотоод
газрын арилжааны иргэд басхүү хуучин ёсоор эл ашиг эрхийг эдэлмүй. Ямар
үед боловч Дундад улс, Орос улс, Гадаад монгол хийгээд бус олон улсын
гаралт бодисоор элдэв зүйлийн эд юм үйлдэн хийж зөөж гаргах, зөөж
оруулах дор, хязгаараас гарах орох гааль тушаахыг байлгамуй. Жич өөрийн
дураар худалдаа хийж, ямар зүйлийн гааль гувчуурыг боловч тушаахгүй
болгомуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арван дөрөвдүгээр зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Гадаад
монгол газар дор байх дотоод газрын арилжааны иргэдийг өөрийн дураар
зугаа хийж явах, суух, нүүх эрхтэй болгомуй. Гадаад монголын өөртөө
засах яам, хамгаалах тэмдэг бичиг ба хамгаалах тэмдэг бичиг лугаа нэгэн
төлөвтэй албан бичгийг хүчирхэн хүлээн авахуулж болохгүй. Дотоод газрын
арилжааны ардын суух газар, арилжааны буудал эд барааны пүүс хийгээд
өөрөө суусан айл газрыг ямар үеийн, ямар хэрэг дор боловч Гадаад
монголын түшмэл шуувангууд цөм халдаж болохгүй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арван тавдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Дотоод
газрын арилжааны ард, Гадаад монголын арилжааны хүмүүн лугаа иргэний
хэрэг эрүүгийн хэргээр заргалдах хэргийг алин заалдсан, алин
заалдагдсаныг үл бодон цөм дотоод газрын түшмэл шуувангаас шүүмүй. Жич
эл гэрчийн хүмүүнийг дайчлан зарламуй. Дан гагц Гадаад монголын хүмүүний
заалдах хэргийг болвоос өөртөө засах яамнаас шийтгэмүй. Дундад, Орос
хоёр улсын хүмүүн иргэн Гадаад монгол газар дор иргэний хэрэг, эрүүгийн
хэргээр заалдах хэргийг басхүү Түгээмэл Элбэгтийн наймдугаар оны Дундад,
Орос хоёр улсын болзоо бичгийн долдугаар зүйлийн ёсоор шийтгэмүй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арван зургадугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Дотоод
газрын арилжааны иргэд Гадаад монголын арилжааны иргэд лугаа өөр өөрийн
ба хоршоо хурлын урьд өдөр дор тогтоосон хөрөнгийн хэрэг хийгээд өрийн
явдлын олон зүйлийн хэрэг болзоог басхүү залгамжлан мөрдөн явж явцтай
болгомуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арван долдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Дотоод
газрын арилжааны иргэдийн Гадаад монголын алив газар дор байх угаас
өөрийн дураар түрээслэн авсан таримал тариа бэлчээрлэх талбарыг басхүү
залгамжлан явцтай болгомуй. Жич үрээр тариа авч тарих ба монгол
хүмүүнийг элсэн тариулж болмуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арван наймдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Гадаад
монголын алив газар дор угаас Дундад газрын олон албан яамны ерд бүхүй
эд хөрөнгө хийгээд цогцлон байгуулсан харилцан нэвтрүүлэх албан газар
зэргийн зүйл ба жич дотоод газрын арилжааны иргэдийн өөртөө бүхүй
арилжааны хэрэг үнэн хөрөнгө хийгээд хувьны хүмүүний эд хөрөнгө ба
цогцлон байгуулсан алив юмыг хуучин ёсоор эгүүлэн өгмүй. Хэрэв Гадаад
монголын гагцаар байгуулахын учир тэр үед элдэв чигийн хорогдол
алдагдлыг амссан буй болбол зүйгээр Гадаад монголын өөртөө засах яам зүй
зохисоор төлж олгуулмуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Арван есдүгээр зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Да
хүрээний харьяат Хүйтэн зэргийн газрын алтан зоориноос уг дор Дундад,
Орос хоёр улсын нийлэн шийтгэсэн нь басхүү залгамжлан шийтгэмүй. Гадаад
монгол бас энэ ашиг шимийг хуваан эдэлж болмуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Хорьдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Тус
хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй,
түүний холбогдол учир энэ хязгаар газрын гадна гарч хэрэв гадаад улсын
хүмүүн лугаа гэр болзоо тогтоон байгуулах хэрэг буй болбоос зүйгээр
Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй. Түүний холбогдол учир тус
хязгаар газрын гадна үл гарахыг болбоос тогтоон байгуулах бүхүй гэр
болзоог Дундад газрын засгийн яамнаас хянан тогтоохгүй болбоос явц үгүй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Хорин нэгдүгээр зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Тус
хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй,
түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна гарсан эл бүхүй захиран
шийтгэх эрхийг зүйгээр Дундад газрын засгийн яам баримуй. Тус хязгаар
газрын гадна үл гарахыг нь өөртөө засах яам захирмуй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Хорин хоёрдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Төмөр зам, цахилгааны утас, яу жангийн явдлыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй.</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: center;">
Хорин гуравдугаар зүйл</div>
<div style="background-color: white; border: 0px; color: #333333; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 15px; margin-top: 15px; outline: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Халхын
дөрвөн чуулганы Дотоод монголын олон чуулган лугаа нийлэх хил хязгаар
хийгээд Ховдын артай лугаа нийлэх хил хязгаарыг зүйгээр Дундад газрын
засгийн яамнаас тушаалтан томилон Гадаад монголын томилох түшмэл лугаа
нийлэн байж дахин байцаан тогтоомуй.<br />Их Дундад иргэн улсын гуравдугаар он, даруй Орос улсын нэгэн мянга есөн зуун арван дөрвөн он</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-36520056134528625352013-06-29T07:52:00.003-07:002013-06-29T07:52:33.067-07:00Дэлхий нийт Чингэс хааныг ингэж үнэлж, дүгнэжээ.<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="readHeader">
<div class="dateAndCount">
<div class="title">
<h4>
<a href="http://burged.com/x/2692">Дэлхий нийт Чингэс хааныг ингэж үнэлж, дүгнэжээ.</a></h4>
</div>
<div class="replyAndTrackback">
</div>
</div>
</div>
<br /> <img alt="images.jpg" height="225" rel="xe_gallery" src="http://burged.com/x/files/attach/images/244/692/002/1b67499a88002a9f2ab356ab0992198c.jpg" style="cursor: pointer;" width="225" />
Дайн тулааныг шинжлэх ухааны аргаар явуулж чаддаг их жанжин бол Чингэс
хаан түүний угсааны Төмөр хоёр л байлаа. Наполеон Бонапарт<br />
Чингэс хаан эвдэн сүйтгэгч, соёлыг устгагч байгаагүй. Харин хүчирхэг,
түрэмгий хөршүүдээсээ ард түмнээ хамгаалж байв. Дэлхийг байлдан дагуулъя
гэсэн ч цэрэг нь хүрэлцэхгүй байлаа. Тэр үед Монгол 400 мянган хүн
амтай, үүний 2600 нь цэрэг байсан гээд бод доо. Гэтэл хятад 56 сая, хойд
хятад 30 сая, дундад ази 20 сая, Орос 6 сая хүнтэй байв. Хэрэйдүүд л
гэхэд 30 мянган цэрэгтэй байв. Гэвч Чингэсийн шалгарсан цэргүүд шөнийн
дайралтаар тэднийг номхотгон дарсан. Дарахгүй бол Монгол өөрөө мөхөх
байсан. Чингэс эрэлхэг зориг, чин үнэнч чанарыг эрхэмлэдэг байлаа.
Өөртэй нь зоригтой байлдсан дайсныг Чингэс хаан барьж алах биш харин ч
хүндэтгэн дээдэлдэг байсан. Л.Н.Гумилев<br /> Би Чингэс хаан шиг аугаа их байж чадаагүй билээ. Наполеон Бонапарт<br /> Амьдралд чинь бэрхшээл зовлон тохиолдох бүрт Чингэс хааны үйл амьдралаас суралц. Ким Жон Ре<br />
Чингэс хаан өрнө дорныг соёлын харилцааны түмэн шижмээр хорбож, олон
улсын харилцааны өвөрмөц философийг буй болгосон юм. Н. Энхбаяр<br />
Чингэс хааны хатуу чанга удирдлагын ачаар зах хязгаарын буйдхан нутаг
орнуудад оршсоор ирсэн бүдүүлэг ёс заншлуудыг эвдэн алга болгосон энэ
хуулийг Монгол аймгууд хүлээн авчээ. Жувейни<br />
Бүртэчину Бүр дээд чин тэнгэр эцэг, Гуоай маран Гурван марал
эхээс заяасан Чин-эхэс буюу Чин тэнгэрт заларч ихэс хаадын сүнс бошго
Чингэс хаан мөн. Тэнгэр заяа ертөнцийн эн-түүний бие, гоц ухаан мөн.
Н.Нагаанбуу<br /> Чингэс хааны заяаны бэлгэдэлтэйгээр мэндэлсэн. Тэр
баруун гартаа хатсан элэг шиг хэсэг нөж атган төрсөн. Түүний магнайд нь
ертөнцийг байлдан дагуулж, дэлхийг захирах тэмдэг тод байжээ. Түүний
царайнаас сайн заяатай, хүчирхэг байхын цог бадарч байлаа. Рашид-Ад-Дин<br />
Чингэс хаан эсрэг талынхаа байр байдал, тагнуулын мэдээ сэлтийг
нухацтай судалсныхаа дараа стратеги, тактикынхаа санаа бодлыг
боловсруулдаг байсан байна. М.С.Капица<br /> Чингэс хаан эсэргүүцэл тэмцэл хийгээгүй иргэдэд гар хүрэхгүй байх тушаалыг гаргадаг байв. Паул Рачневский<br /> Чингэс хаан бол дундад зууны үеийн дэлхий дахиныг донсолгож, орчин үеийн ертөнцийг бий болгосон хүн юм. Окада Хидахиро<br />
Чингэсийн хаант төр нь хүчирхэг төр байжээ. Хүчрхэг нь юундаа байсан бэ
гэвэл хууль цаазтай, ардчиллын шинжтэй, эв нэгдэлтэй байсанд оршино.
П.Очирбат<br /> Чингэсийн цэрэг тооны олноороо бус шаламгай, гавшгайгаараа гайхагдаж байсан юм. Е.Д.Филипс<br />
Дэлхийн мянган жилийн шилдэг төрийн зүтгэлтэн гэдэг нь
дэлхийчлэл, даяарчлалын эрин үед Чингэс хааныг дэлхийн хаанд
өргөмжилсөнтэй эн тэнцүү ойлголт юм. Чингэс хаан оюуи санаагаараа, төр
хууль цаазны үзэл санаанд оруулсан үнэт хувь нэмрээрээ энэ мянгэнд
төдийгүй ирээдүйн олон мянгануудад дэлхийн шилдэг төрийн зүтгэлтэн,
дэлхийн хаан гэсэн эрхэм хүндтэй байр сууринд заларсаар байх болно.
Н.Ням-Осор<br /> Тухайн үеийн улс түмнүүдийн хоорондын байнгын өс
хонзон, дайсагнал, үймээн самуун, элдэв ёс бус үйлийг Чингэс хаан илдний
хүчээр тас цохиогүйсэн бол өнөөгий соёл иргэншил бүхий олон улс орон
өдий зэрэгтэй цэцэглэн мандана гэдэг юу л бол... Б.Энх-Өлзий<br /> Тэмүжин бол хүдэр өндөр биетэй, гэрэл гялбаат нүдтэй, үнэнхүү төрөлх нэгэн гайхамшигт эр мөн. Б.Я.Владимерцов<br />
Чингэс хаан өөртөө агуу их хатан зоригийг шингээсэн хүн байлаа. Михаэл де Фердинанди<br />
Чингэс хааны байлдан дагуулалт Хятадыг нэгтгэж, Оросыг байгуулсан юм. Фернан Гренарь<br />
Чингэс хаан бол хүн төрөлхтний түүхийн хамгийн амжилттай, альфа тэргүүн зэргийн эр хүн юм. Брайн Сайкес<br />
Чингэс хаан бол эдүгээ цагийн интернэт сүлжээний эцэг мөн. Мик Эйч </div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-38388480724856692732013-06-29T07:51:00.001-07:002013-06-29T07:51:08.680-07:00МОНГОЛЫН ЭЗЭНТ ГҮРНИЙ ТҮҮХ ДЭЛХИЙН ТҮҮХИЙГ ҮГҮҮЛДЭГ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="readHeader">
<div class="dateAndCount">
<div class="title">
<h4>
<a href="http://burged.com/x/601">МОНГОЛЫН ЭЗЭНТ ГҮРНИЙ ТҮҮХ ДЭЛХИЙН ТҮҮХИЙГ ҮГҮҮЛДЭГ</a></h4>
</div>
<br /><div class="replyAndTrackback">
</div>
</div>
</div>
<img alt="4f83d9c09cfb2b7cabdd825b0a7e6f52_x3.jpg" height="222" rel="xe_gallery" src="http://burged.com/x/files/attach/images/244/601/567f08487a41786bb422718be9ec75c1.jpg" style="cursor: pointer;" width="323" /><span style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 18px; text-align: justify;">“Монгол
гэдэг нэр дэлхийн түүхэнд содон сонсогддог. Учир нь юу вэ гэдгийг бид
энэ хичээлээс мэдэх болно. Монголчууд цөөхүүлээ атлаа хамгийн олон хүн
амтай хүчирхэг хөршүүдтэй зэрэгцэн оршиж, түүхэн сорилтод нэрээ мөнхлөн,
намтраа үлдээж ирсэн. Тэд яаж ингэж чадсан бэ гэдгийг бид судална”. Энэ
бол АНУ-ын Колумбын Их сургуулийн “Kent Hall” байрны танхимд миний
сонссон “Дэлхийн түүхэн дэх монголчууд” хичээлийн эхний лекцийн хэсэг.
Профессор хичээлдээ өрнө, дорнын сурвалжуу дыг өргөнөөр ашиглан,
Монголын түүхийг дэлхийн түүхийн тавцан дээр тавьж, бусад улс орнуудын
түүхтэй зэрэгцүүлэн, хоорондын харилцаа, бие биедээ үзүүлсэн нөлөө,
хамаарал, ялгааг гаргах замаар монголчууд бол зөвхөн байлдан дагуулагчид
байсангүй, бүхэл бүтэн нүүдлийн соёл иргэншлийг хөгжүүлж, хадгалж,
дэлхийн түүхэнд асар их нөлөө үзүүлсэн хүмүүс гэдгийг товойлгон харуулах
замаар хичээлээ явуулж байж билээ. Ийнхүү АНУ-ын нэр хүндтэй тэргүүлэх
их сургуульд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн оюутнуудад Монголын
түүхийг эрт үеэс эдүгээ хүртэлх бүрэн агуулгаар нь зааж, монголчуудыг
хэлэх түүхтэй, хийсэн гавьяатай, өнөө цагийн хөгжилтэй хөл нийлүүлж яваа
ард түмэн хэмээн өгүүлэх эрхэм бол профессор Моррис Россаби. Хятад,
монгол судлаач, АНУ дахь Монгол судлалын гал голомтыг бадрааж яваа нэрт
эрдэмтэн доктор, профессор Моррис Россабиг мон голчууд бид “Хубилай
хаан”, “Орчин үеийн Монгол” зэрэг номоор нь эчнээ мэддэг ч хувь хүнийх
нь тухайд тэр бүр мэддэггүй учир энэ тухай товч танилцуулахыг зорилоо.</span><div style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 18px; margin-bottom: 15px; text-align: justify;">
ПРОФЕССОР МОРРИС РОССАБИГИЙН ТУХАЙ ТОВЧХОН</div>
<div style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 18px; margin-bottom: 15px; text-align: justify;">
АНУ-ын
Колумбын их сургууль болон Нью-Йорк хотын их сургуу лийн профессор
Моррис Россаби Египетийн Александриа хотод төр сөн. Аав нь египет, ээж
нь франц. Түүнийг бага байхад гэр бүл нь Франц руу нүүсэн бөгөөд есөн
настайд нь Америк руу шилжиж тэндээ бүрмөсөн суурьшжээ. Тэрбээр Хятадын
уламжлалт түүхийг судалж мэргэжлийн карьерээ эхэлсэн хятад судлаач хүн.
Хятадын эрт, дундад үеийн түүхийг судалж, 1970 онд Колумбын их сургуульд
докторын зэрэг хамгаалсан. Тэрчлэн өнөөгийн БНХАУ үндэстний цөөнхөд
хэрхэн хандаж, харилцаж байгааг судалдаг. “Хятадын түүх”, “1368 оноос
өнөө үе хүртэлх Хятад болон Өвөр Ази”, “Юань болон Мин улс дахь
зүрчидүүд”, “Ази дахь лалын шашинтнууд” зэрэг гол бүтээлүүдийг
хэвлүүлжээ. Мөн Стэнфордын их сургуулийн Ази, Номхон далайн судалгааны
төв, Харвардын их сургуулийн Зүүн Азийн судалгааны төв, Смитсоны
институт болон Япон, Тайваний судалгааны хөтөлбөрүүд дээр ажиллаж байв.
Тэрбээр Америкийн их сур гуулиудад олон жил багшилжээ. Өдгөө Колумбын их
сургууль болон Нью-Йоркийн их сургуульд багшлан, Зүүн Азийн болон
Хятад, Монголын түүхийн хичээл зааж байна. Араб, англи, франц, герман,
хятад, япон хэлтэй. Мөн судалгааны итали, латин, манж, монгол, перс,
орос, уйгар хэлтэй. Ойрхи Дорнод, Төв Ази, Зүүн Ази, Европын орнууд,
АНУ-д ажиллаж, амьдарч түүхийн судалгаа хийж ирсэн. Монгол судлалд
оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж, МУИС 2009 онд түүнд хүндэт доктор цол
хүртээжээ.</div>
<div style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 18px; margin-bottom: 15px; text-align: justify;">
МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ЗАМ РУУ</div>
<div style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 18px; margin-bottom: 15px; text-align: justify;">
Хятад
судлаач хүн хэрхэн Монголын түүхийг судлах болсон юм бол хэмээн бодож
байсан асуултаа нэгэн удаа би Моррис Россаби багшид тавихад дараах
хариултыг өгсөн билээ. -Би багаасаа улс орнуудын түүхийг унших дуртай
байлаа. Анх Хятадын түүхийг сонирхон судалж, тэр дундаа Мин улсын Төв
Азийн улсуудтай харилцаж байсан түүхийг голлон судлах болсон юм. Хятад
сурвалжуудтай ажиллаж байх явцад тааралддаг байсан Монголын түүхийн
мэдээ баримтууд миний анхаарлыг ихэд татдаг байлаа. Ялангуяа Хубилай
хааны түүх. Түүнийг нухацтай судлахаар шийдэж, Хятадын сурвалжууд дахь
мэдээ баримтаас гадна бусад хэл дээр бичигдсэн баримт мэдээллүүдийг
цуглуулж эхэлсэн үеэс Монгол судлал руу орсон гэж хэлж болно. “Хубилай
хаан” номоо бичихийн зэрэгцээ Монголын Эзэнт гүрний үеийн түүхийн
судалгаагаа эхэлсэн. Моррис Россаби профессорын Монголын түүхээс судлах
дуртай сэдэв нь Монголын Эзэнт гүрний түүх юм. Тэрбээр энэ үеийн их
хаадын бодлого, Монгол гүрний зүгээс бусад улс үндэстнүүдэд үзүүлсэн улс
төр, эдийн засаг, соёлын нөлөө, Чингис хаан болон Хубилай хааны төр
засах ур ухаан, монгол цэргийн урлаг, монгол эмэгтэйчүүдийн түү хэн байр
суурь, дэлхийн түүхэн дэх монголчуудын өв зэрэг олон асууд лаар
судалгаа хийж, “Чингис хаан ба Монголын Эзэнт гүрэн”, “Хуби лай хаан”,
“Занадугийн аялагч”, “Мон голчууд ба дэлхийн түүх” зэрэг номыг
хэвлүүлжээ. Сонирхуулах үүднээс “Занадугийн аялагч” номын тухайд товч
өгүүлбэл “Европт очсон анхны хятад хүн” хэмээн түүхэнд тэмдэглэгдсэн
Раббан Саума 1287 оны зургадугаар сарын 23-нд Бээжингээс Европыг зорьсон
аяллаа эхэлсэн аж. Перст удаан амьдарсан, олон хэлээр ярьдаг, несториан
шашинтан тэрбээр Монголын Эл Хаант улсын хаан Аргуны анхааралд өртөж,
Ойрхи Дорнод, Европын улсуудад элчээр томилоход хамгийн тохиромжтой хүнд
тооцогджээ. Тийнхүү олон улсад элчээр зорчиж, Ромын пап, Францын ван,
Английн хаан зэрэг нөлөө бүхий зүтгэлтнүүдтэй уулзаж явсан тухайг нь энэ
номд өгүүлэх агаад түүний намтраар дамжуулан Монголын Эл хаадын зүгээс
улс төрийн ээдрээтэй асуудлыг шийдвэрлэж, байр сууриа бэхжүүлэхийн төлөө
явуулж байсан дипломат арга бодлогыг гар гаж тавьсан сонирхолтой бүтээл
юм. Раббан Саума өөрийн амьдрал, аяллыг бичсэн нь олдоогүй ч азаар тэр
нь сири хэлээр товч орчуулагдсан нь судлаачдын гар дээр ирсэн байна.
Харин Ватикан, Франц, Английн хаадууд хятад лам элчээр ирэхэд ихэд
гайхан сонирхож байснаа тэмдэглэн үлдээсэн нь Сири эхийг нөхвөрлөх чухал
сурвалжууд болж чаджээ. Монголын эзэнт гүрний түүхийн судалгааныхаа
тухайд “Түүх судлах сайхан. Монголын түүхийн хувьд бол Эзэнт гүрний түүх
онцгой байдаг. Монголчууд тухайн үед өрнө, дорно дахинд ноёрхлоо
тогтоож, Күнз, Ислам, Христийн ертөнцөд нэвтэрсэн үе. Тиймээс Монголын
эзэнт гүрний түүх дэлхийн түүхийг бүхэлд нь өгүүлдэг юм. Улс төрийн үйл
явц болоод соёлын харилцан хамаарлын хувьд үнэхээр сонирхол татахгүй
байхын аргагүй үе шүү. Ийм түүхийг судалж байгаадаа би сэтгэл их
хангалуун байдаг” гэж ярьж байв. Профессор Моррис Россабигийн эрдэм
судлалын ажлын нэг хэсэг нь Монголын өнөө үеийн түүх юм. Тэрбээр 1994
онд Нээлттэй Нийгэм Хүрээлэнгийн тавьсан саналын дагуу “Соросын
сан”-гийн салбарыг Монголд байгуулах шаардлагатай эсэх, хэрэв байгуулбал
аль чиглэлд илүү анхаарч ажиллах талаар судалгаа хийж, олон хүмүүстэй
уулзжээ. Социализмын үед нэг удаа Монголд болсон олон улсын эрдэм
шинжилгээний хуралд оролцсон байна. 1994 оноос хойш жилд 2-3 удаа
Монголд ирдэг болсноор Монголын орчин үеийн түүхийг судлах болжээ.
Тэрбээр орчин үеийн Монголын түүхийн чиглэлээр анх “Орчин үеийн Монгол”
номыг бичиж гаргаснаасаа хойш хэд хэдэн ном хэвлүүлжээ. Тухайлбал,
“Малчнаас төрийн зүтгэлтэн хүртэл” бүтээлдээ монгол төрийн нэрт
зүтгэлтэн, АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга агсан Ж.Самбуугийн намтар,
туулсан замнал, улс төрийн үйл хэргийг нь харуулсан бол “Хоньчны алдар”
номдоо хөдөлмөрийн баатар, хоньчин Ц.Намхайнямбуугийн тухай өгүүлсэн юм.
Сүүлийн үед Монголын ойрхи түүхийн гэрч болох хувь хүмүүсийн намтрыг
сонирхон судалж бичих болсон бөгөөд энэ талаар түүнээс лавлахад “Барууны
орнуудад Мон голын түүхийг ердөө Чингис хааны түүх, XIII зууны
Монголоор л голчлон төсөөлдөг. Нүүдэлчдийг бүдүүлэг хүмүүс хэмээдэг
ойлголт баруунд одоо ч хэвээрээ. Тиймээс тэдэнд Мон голын тухай боди той
мэдээлэл, түүхийн үнэн зөв ойл голтыг өгөхийн тулд Монголын ний гэмд
тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн хүмүүсийн намтрыг бичиж хэвлүү лэх болсон”
хэмээсэн юм. Тэрбээр “Монголын урлаг” гэсэн ном бичихээр ажиллаж байна.
Эрт үеэс эхлээд өнөө гийн урлагийн түүхийг бүхэлд нь багтаах энэ ном
нүүдэлчин ард түмэнд ямар гайхамшигтай өв соёл, өвөрмөц сэтгэлгээ, гүн
ухаан, гоо зүйн нарийн мэдрэмж байдгийг дэлхий дахинд таниулах
зорилготой аж.</div>
<div style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 18px; margin-bottom: 15px; text-align: justify;">
МАРИ РОССАБИ</div>
<div style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 18px; margin-bottom: 15px; text-align: justify;">
Профессор
Моррис Россабигийн зарим номын нүүрэнд Мари Россаби гэдэг нэр хамт
явдаг. Тэр бол про фессор Моррис Россабигийн хоёр хүүхдийн эх, халамжит
хань, мон голчуудын түүхийг барууны ер төнцөд түгээн таниулахад сэтгэл
зүр хээ зориулж яваа америк эмэгтэй. Тэр орос хэлтэй, хүйтэн дайны үеийн
түүхээр мэргэшсэн, түүхч хүн. Өдгөө гавьяаны амралтаа эдлэн гэр тээ
суудаг ч долоо хоног бүр эмнэлэгт очиж өвчтөнүүдэд хөгжим тоглож өгч,
сэтгэл санааны дэмжлэг, амьдрах урам зориг бэлэглэх сайн дурын ажлыг
идэвхтэй хийдэг эрч хүчтэй эмэгтэй. Мари Россаби Ж.Самбуу,
Ц.Намхайнямбуу нарын намтрыг англи хэлэнд хөрвүүлсний дээр Японы
Осакагийн Угсаатны зүйн үндэсний музейгээс эрхлэн хэвлүүлсэн
“Социализмын төлөө зүтгэгчид ба намын эсрэг үзэлтнүүд” (Т.Лоохууз,
Б.Нямбуу, П.Дамдин нарын тухай), “Малчин, худалдаачин, хуульч”
(Р.Минжүүр, Ю.Аюуш, С.Жалан-Аажав нарын тухай) зэрэг номуудыг англи хэл
рүү орчуулсан юм. Сайхан зантай, хөгжилтэй, гав шав хөдөлгөөнтэй энэ
эмэгтэйн тухай анх би профессор Моррис Россабигийн “Хубилай хаан” номын
өмнөх үгээс уншиж байснаа тод санадаг. Профессор гэргийнхээ хайр,
халамжийг Хубилай хааны ухаант хатан Чимбайтай зүйрл үүлэн бичсэн байсан
бөгөөд хожим бусад номыг нь уншихад “Миний хань Маригийн халамж,
дэмжлэггүйгээр эл бүтээл төрөх боломжгүй байлаа” гэсэн халуун дулаан
үгсийг үргэлж бичсэн байдгийг олонтаа харж билээ. Тэрбээр нөхрийнхөө
хамт Монголд ирсээр монголчуудыг сайн мэддэг болсон бөгөөд Монголын
талаарх сайхан мэдээ бүрт догдлон баярлаж, тааруухан мэдээ сонсвол
гуниглан, удахгүй сайхан болноо гэсэн өөдрөг үгээр монголчуудыг дэмжиж
суудаг. Монгол орон, Монголын түүхэнд хайртай ийм нэгэн гэр бүлийн
Монгол судлалд зориулж буй хичээл зүтгэл, хувь нэмрийг нь элдэв хачир
чимэггүй цөөн үгээр илэрхийлэхэд ийм байна. Колумбын их сургуульд
гурвантаа очиж сурч, судалгаа хийхэд миний зөвлөх багшаар ажилласан
Моррис Россаби багш маань дундаршгүй арвин түүхийн өлгий нутаг-агуу
Египет орны хүн атлаа цуут Клеопатрагаас илүү Монголын Хубилай хаанд
татагдаж, олон мянганыг элээсэн Арабын түүхээс илүү талын нүүдэлчдийн
цадиг түүхийг сонирхож, Нью-Йоркийн Манхаттэн дахь гэртээ шөнийн уртад ч
нойрсохыг умартан, ширээнийхээ ард түүхийн шаргал хуудсууд эргүүлэн
суудаг цуцашгүй хөдөлмөрч, дэлхийн түүхч гэдгийг нь хэлэхэд бахархалтай
байна.</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-12900649469987117652013-06-29T07:49:00.003-07:002013-06-29T07:49:31.664-07:00Ìîíãîë îðíû Орчин үеийн түүх<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="readHeader">
<div class="titleAndUser">
<div class="title">
<h4>
<a href="http://burged.com/x/2690">Орчин үеийн түүх</a></h4>
</div>
</div>
</div>
<div class="meta">
</div>
<span class="print-link"></span><div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон</span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XVII
зууны эхэн үед Монголд улс төрийн бутрал хүчтэй явагдаж, тус орон Халх,
Өвөр Монгол, Ойрад гэсэн биеэ даасан хэд хэдэн хаант улс болон
хуваагдаж, ноёд нь өөр хоорондоо өрсөлдөн тэмцэлдэж байв. Энэ үеийг
далимдуулан монголчуудын дорно зүгээр нутагтай зүрчид гаралтай манж нар
хүчирхэгжиж, 1636 онд Өвөр Монголыг дагаар оруулсан нь монголчууд
Манжийн эрхшээлд орохын эх үүсвэр болжээ. 1640 онд Халх, Ойрадын ноёд
Тарвагатайд чуулган хийж, дотоод, гадаад байдлыг хэлэлцэж, хууль цааз
батлахын хамт харийн дайсан довтолбол бие биедээ туслан хүчийг нэгтгэж
тэмцэхээр тохирчээ. Гэвч манж нар улам хүчирхэгжихийн хирээр
монголчуудын тусгаар байдал алдагдсаар 1691 онд Халх Монгол, 1755 онд
Зүүнгар улс тус тус Манжийн эрхшээлд оржээ. Тэр үеэс хойш үргэлжилсэн
Манж Чин улсын ноёрхол нь Монголын түүхийн хамгийн хүнд хэцүү цаг үе
болж өнгөрсөн байна. Хэдийгээр төрийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт
байдлаа алдсан боловч Монголын ард түмэн өөрсдийн түүх, соёл, аж ахуй,
эдийн засийн амьдралаа залган хөгжүүлсээр ХХ зууны эхэн гэхэд төрийн
тусгаар тогтнолоо сэргээж чадсан билээ. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XVIII-XX
зууны эхэн үеийн Монгол орны төрийн уламжлалт бүтэц задарч, Манжийн
засаг захиргааны бодлогын дагуу жижиг, салангид аймаг, хошууд хуваагдах
болж, Монголын засаг захиргааны төв аппарат, нутаг дэвсгэрийн нэгж
аймаг, хошуу, хутагтын шавь нараас бүрдэж байв. Гадаад Монголын төрийг
засах явдлын яам нь Манж Чин улсаас Монголыг захирч байсан төрийн гол
байгууллага байлаа. Манж Чин улсаас Ар Монголд байгуулсан хамгийн дээд
эрхтэй байгууллага нь Улиастайн жанжны газар байв. Тус газар нь Ар
Монголын хэргийг ерөнхийд нь хариуцахын хамт Засагт хан, Сайн ноён хоёр
аймаг, Хөвсгөл ба Тагна Урианхайн хэргийг шууд захирч байв. Мөн 1758 онд
байгуулагдсан Хүрээний сайдын газар Түшээт хан, Сэцэн хан, Богд
Жибзундамба хутагтын шавийн хэрэг, Их Хүрээ, Хиагтын жургааны занги,
Оростой харилцах хэргийг эрхэлж байв. Мөн Ховдын хязгаарын монголчуудын
хэргийг эрхлүүлэхээр 1762 онд Ховдын манж сайдын газрыг байгуулжээ. Манж
нар 1725 онд хуучин байсан Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт хан 3 аймгийн
дээр Сайн ноён аймгийг байгуулж, Ар Монголыг 4 аймагт хувааж, 1728 онд
Халхын аймгуудыг тус бүр нэжгээд чуулган болгож, нийлэх газрыг тогтоож
өгчээ. Манж нар Ойрадыг эзэлсний дараа Дөрвөдийг зүүн, баруун гар болгон
Далай хан, Үнэн зоригт хан аймаг байгуулсан байна. Үүнээс гадна Алтайн
урианхай, тагна урианхай өөлд, мянгад, захчин, торгууд нь аль ч аймагт
харьяалагдахгүй байв. Аймаг нь хошуу, тамгатай хутагтуудын шавь гэсэн
засаг захиргааны үндсэн нэгжүүдээс бүрдэж, хүн ам, мал сүргийн тоогоор
харьцангуй ойролцоо байжээ. Хошууг Манжийн хааны зарлигаар угсаа
залгамжилсан засаг ноён захирч, хошууны нийт хэргийг тамгын газрын
тусламжтай зохион байгуулж байв. Хошуу доторхи үндсэн нэгж нь цэргийн
насны 150 эрээр зохион байгуулагдах сум юм. Хошуунаас гадна Богд
Жибзундамба тэргүүтэй тамгатай хутагтуудын шавь нар байв. Анх Өндөр
гэгээнд олон ноёд шавь өргөснөөр Жибзундамба хутагтын шавийн үүсэл
тавигджээ. Түүний шавь нарын тоо тасралтгүй өссөөр сүүлдээ 90 мянга
орчим хүрчээ. 1723 онд Богдын шавийн хэргийг эрхлүүлэхээр Эрдэнэ
шанзодбын яамыг байгуулж, хожим аймгийн чуулганы эрхтэй болгожээ. Богдын
их шавь нь дотроо отгуудад хуваагдаж байв. Богд Жибзундамбаас гадна
шавийн тоо нь 700 хүрч, тамга хүртсэн Эрдэнэ бандид, Зая бандид, Жалханз
хутагт, Дилов хутагт, Манзушир хутагт зэрэг тамгатай хутагтын тоо 11-д
хүрчээ.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XVIII-XX
зууны эхэн үеийн Монголын нийгэм нь нийгмийн олон бүлэг, давхраанаас
бүрдэж байв. Тэдгээр нь язгуур угсаа, өмч хөрөнгө, эрх мэдэл, эрхлэх
ажил үүрэг, нийгмийн статусаараа харилцан адилгүй засаг ноёд, тайж нар,
лам нар, түшмэлүүд, дархад, сум, хамжлага, шавь ард, тариаланчид, гар
урчууд, худалдаачид гэх зэрэг янз бүрийн нэршил бүхий нийгмийн
бүлгүүдээс бүрдэж байжээ. Эдгээрээс нийгмийн хамгийн дээд оргил хэсгийг
засаг ноёд, тайж нар, хутагт хувилгаад, хүрээ хийдийн эрхийг баригч том
лам нар бүрдүүлж байв. Засаг ноёдууд нь Монголын язгууртны давхрааны гол
хэсэг нь бөгөөд тэд нийгэмд эзлэх байр суурь, эрх мэдэл, өмч хөрөнгө,
хэргэм зэргээрээ тайж нараас үлэмж давуу байжээ. Тайж нар нь язгууртны
давхрааны хамгийн олон тоотой бүлэг нь байсан боловч нийгэм, эдийн байр
суурийн хувьд харилцан адилгүй байжээ. Тайж нар угсаа гарлын хувьд төрөл
ба харьяат, зэрэглэлийн хувьд тэргүүн, дэд, гутгаар, дөтгөөр зэргийн
тайж нар гэж хуваагддаг байв. Түшмэлүүд, энгийн лам хуврагууд, засаг
ноёд, тайж нарын албыг залгуулагч-хамжлага ард, хутагт хувилгаадын
харьяат-шавь ард, улсын алба залгуулагч-сум ардууд нь нийгмийн дундаж
гол давхрааг бүрдүүлж байжээ. Харин нийгмийн доод ёроолын хэсгийг зарц
барлаг, бадарчин гуйлгач, хот хүрээ бараадан амь зуугч хэрмэл борчуул
бүрдүүлж байв.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголд
бурхны шашин дэлгэрсэнийг дагалдаад Энэтхэг, Түвэдийн соёлын олон
шинэлэг зүйлс Монголын соёлын амьдралд нэвтэрчээ. Мөн бурхны шашны хурал
номын үйл эрхлэх лам хуврагуудын бие даасан давхраа бүрэлдэж,
Монголчуудын нийгэм, соёлын амьдралд онцгой нөлөөтэй байв. Монголд
байгуулагдсан бурхны шашны сүм хийдүүд нь Монголын нийгэм, улс төр,
шашин соёлын төвийн үүрэг гүйцэтгэж, хотжил суурьшлын гол төв болж байв.
Манжийн эрхшээлийн сүүл үеийн байдлаар Монголын хошуу нутаг бүрд сүм
хийдүүд байгуулагдаж, тэнд олон мянган лам нар шавилан сууж байлаа.
Үүнийг дагалдаад монголд суурин амьдралын хэв маяг үүсч, Их Хүрээ,
Вангийн хүрээ, Заяын хүрээ зэрэг томоохон хот хүрээний үүсэл тавигджээ.
Томоохон хүрээ хийдийн дэргэд бурхны шашин номын сургалтууд явагдаж, гар
урлал, худалдаа амжилттай хөгжиж, бурхны шашин соёлын олон үнэт
бүтээлүүдийг туурвиж бүтээжээ. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын
нийгэм, улс төрийн сэтгэлгээний үндсэн агуулга, зарчим нь эрх чөлөө,
тусгаар тогтнолын үзэл санаа байв. Манж Чин улсын ноёрхлын эсрэг эрх
чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх Монголын ард түмний тэмцлийн түүхэнд
Чингүнжав, Амарсанаа нараар удирдуулсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого
чухал байр суурь эзэлдэг. Уг бослого дарагдсан хэдий ч тэрхүү тусгаар
тогтнолын үзэл санаа алдагдалгүй явсаар 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний
хувьсгал амжилт олох үндэс суурь болсон билээ.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify; text-indent: 36pt;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XX зууны Монгол<br /></span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын
түүхийн ХХ зууны он жилүүд асар их өөрчлөлт, зөрчил тэмцэл, шинэчлэл,
дэвшлийг агуулсан цаг хугацаа байв. Энэ зууны эхэнд Монголчууд Манж Чин
улсын олон жилийн эрхшээлээс Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үр дүнд
ангижирч төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж 1911 оны 12-р сарын
29-д VIII Богд Живзундамба хутагтыг хаан ширээнд өргөмжлөн Монгол Улс
байгуулснаа дэлхийн улс түмэнд зарлан тунхаглаж, Хаант Орос болон бусад
улс түмэнтэй бие даан харилцах төрийн бодлогыг тууштай явуулсан байна.
Энэ хэрэгт Гадаад яамны сайд М.Ханддорж, Дотоод яамны сайд Г.Цэрэнчимэд,
Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн нар тууштай зүтгэж байв. Гэвч
1915 оны гурван улсын Хиагтын гэрээгээр Монгол улс хөрш хоёр том гүрний
шахалт, хавчилтын уршгаар Монгол улс автономит эрхтэй үлдсэн юм. Энэхүү
монголын нийгэмд буй болсон нөхцөл байдал ард түмний үндэсний
ухамсарыг улам ихээр сэргээж харийн ноёрхлоос улс орноо чөлөөлөх арга
замыг хайхад хүргэж 1918-1919 оны зааг үеэр хувьсгалт нууц бүлгэмүүд
/Хүрээний, консулын, МАН/ байгуулагдаж 1921 оны Үндэснйи ардчилсан
хувьсгал ялжээ. Үндэсний ардчилсан хувьсгалын үр дүнд Монголд хэмжээт
цаазат хаант засаг тогтжээ. 1924 онд Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж,
БНМАУ-ыг тунхаглан, улсын анхдугаар Үндсэн хуулийг батлан гаргаж
түүхэндээ эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо анх удаагаа хуульчлан тунхагласан
юм. Монгол оронд Зөвлөлт маягийн социализм байгуулах комитерний бодлогын
улмаас хүний эрх, хувийн өмчид бүдүүлгээр халдсан ноцтой үйлдэл, зүүний
нугалаа завхралын хор уршиг, лам нарын бослого, улс төрийн
хэлмэгдүүлэлт, дайн, нэг хүний захиран тушаах хүнд сурталт дэглэм, нэг
намын ноёрхол, тоталитар болон авторитар дэглэм зэрэг монголын нийгэмд
хор уршиг дагуулсан олон үйл явц өрнөсөн юм. Энэ бүгдийн учир шалтгаан,
хор уршиг, үр дагаварыг манай судлаачид судлан шинжлэж үнэлэлт дүгнэлт
өгсөн судалгааны нилээд чамбай бүтээлүүдийг хэвлүүлж олон түмэнд өргөн
барьсан байна. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XX зууны
80-аад оны сүүлч 90 оны эхээр дэлхий нийтэд социалист систем задран
унаж Монгол улс түүнийг даган ардчилалсан үйл явцад нэгдэх болсон. 1990
оны 3-р сард МАХН-ын Төв Хороо, Улс Төрийн Товчооноос Намын онц их
хурлыг зарлан хуралдуулж Улс Төрийн Товчоог огцруулах шийдвэр гаргаж,
нэг намын тогтолцоог халж, Монгол улсыг олон намын систем, парламентын
тогтолцоонд шилжүүлэх эхлэлийг тавьсан. 1992 оны 1-р сарын 13-нд Монгол
улсад хүмүүнлэг, ардчилсан нийгмийн тогтолцоог бүрдүүлэх эрх зүйн үндэс
болсон Монгол улсын Үндсэн хуулийг батлан гаргажээ. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Ардчилсан
өөрчлөлтийн явцад төвлөрсөн төлөвлөгөөгт эдийн засгийг халж зах зээлийн
эдийн засгийн харилцаанд үе шаттайгаар шилжин орсон юм.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">ХХ
зуун Монголчуудын хувьд хувьсгалын /1911, 1921, 1990 оны/ зуун байхын
зэрэгцээ эдийн засаг нийгмийн шинэтгэл, ололт амжилтын он жилүүд байв.
Улс орныхоо эдийн засгаас гадаадын капиталыг шахан зайлуулах, бие даасан
байдлыг хангахад чиглэсэн олон талт арга хэмжээг шат дараатай
хэрэгжүүлж эдийн засгийн салбарт, таваар-мөнгөний харилцааг хөгжүүлэх,
хувийн энгийн худалдааг чөлөөтэй болгон, хүчээр байгуулагдсан үр ашиг
муутай хамтрал коммуныг тарааж, ардын аж ахуйтны мал өсгөх сонирхолыг
дэмжсэний үрээр мал сүргийн тоо толгой өсөн нэмэгджээ. Монголд
“социализм дэлгэрэнгүй байгуулах” зорилтын хүрээнд ардын хувийн аж
ахуйтныг хоршоолох зөрчил бүхий үйл явц өрнөж эерэг сөрөг үр дагаврыг
нийгэмд үзүүлжээ. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монгол
улсын ХАА-н хөгжилд гарсан нэг том ололт өөрчлөлт нь атар газрыг
эзэмшин, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлсэн явдал юм. 1959 оны
хавраас атрыг эзэмшиж, үр тарианы хэд хэдэн сангийн аж ахуй шинээр
байгуулж, газар хагалах, боловсруулах, үр тариалах, хураах бүх ажлыг
үндсэнд нь ЗХУ-ын үзүүлсэн техник мэргэжилтний туслалцаатайгаар
механикжуулсан юм. Ийнхүү БНМАУ атарын I, II аян өрнүүлсний үрээр өөрийн
хэрэгцээт гурил үйлдвэрлэх төдийгүй, гадаадад экспортлох болжээ.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Улс
орныг үйлдвэржүүлэх зорилтын хүрээнд аж үйлдвэрийн шинэ шинэ цогцолбор
байгуулагдав. Тухайлбал: Дархан, Эрдэнэт аж үйлдвэрийн цогцолбор,
Чойбалсан, Улаанбаатар эрчим хүчний иж бүрэн үйлдвэрүүд байгуулагдаж тус
улсад хөнгөн болон хүнсний үйлдвэрлэл хөгжих нөхцлийг бүрдүүлжээ. Аж
үйлдвэржилтийн үр дүнд тус улсад хот суурин хөгжиж, засаг захиргаа,
иргэний байгууламжууд сүндэрлэн босч, орон сууцны барилгууд баригдан,
цардмал зам, талбай, инженерийн шугам сүлжээ шинээр бий болон хөгжиж
хотын хүн ам хурдацтай нэмэгдэж ХХ зууны эхэнд 600 мянга орчим хүн амтай
байсан бол ХХ зууны сүүл үе болоход 2 сая гаруй хүн амттай болон өссөн
байна.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">ХХ
зуун Монголчуудын оюун санааны амьдралд асар их дэвшлийн авчирсан юм.
1911 оны Үндэсний хувьсгалын үрээр тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан
Монгол улс анхны шинэ цагийн сургуулийг Гадаад явдлын яамнаа 47
сурагчтайгаар 1912 оны 3-р сарын 4 нээснээс хойш 1942 онд Монгол улсын
их сургуулийг байгуулснаар боловсролын бүрэн систем бүрэлдэн тогтжээ.
Монгол улс сургуулийн насны хүүхдийг сургуульд бүрэн хамрах зорилтыг
хэрэгжүүлж, 1940 гэхэд бага, бүрэн бус дунд, бүрэн дунд сургуулиас
бүрдсэн ерөнхий боловсролын систем иж бүрэн төлөвшин тогтсон байна.
1950-иад оны эцэс гэхэд бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг арилган, 1970 онд
ЮНЕСКО-гийн шагнал хүртжээ. 1961 оны 10-р сарын 27-ны өдөр Ерөнхий
Ассамблейн 143-р хуралдаан болж тус хуралдаанд улс төр газар зүйн бүх
бүлэглэлийг төлөөлсөн 25 орон БНМАУ-ыг НҮБ-д элсүүлэх тогтоолын төслийг
хамтарч оруулснаар БНМАУ НҮБ-ын 101 дэх гишүүн орон болжээ. Мэргэжилтэй
ажилчид бэлтгэхэд чиглэсэн техник мэргэжлийн боловсролын тогтолцоо үүсэн
хөгжиж 1966-1986 оны хугацаанд 160 мянган мэргэжилтэй ажилчид бэлтгэн
гаргажээ. Улс оронд шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд ихэд анхаарч 1961 онд
БНМАУ-д ШУА байгуулагдаж суурь судалгааны ажлыг явуулж малын үүлдэр
угсааг сайжруулах, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, үр тариа, хүнсний ногооны
ургацыг дээшлүүлэх, шинэ сорт бий болгоход чиглэсэн өргөн хүрээтэй ажлыг
хийх болжээ. Мөн Монгол орны байгалийн баялгийг судлах, амьтан болон
ургамлын төрөл зүйлийн бүрдэл, нөөц, үр өгөөжтэй ашиглах шинжлэх ухааны
үндэслэлийг боловсруулжээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Ардын
хувьсгалын дараа соёл урлаг хөгжиж, театрын урлагийн эх суурь тавигдаж,
1931 онд Ардын цэнгэлдэх хүрээлэнг Улсын төв театр болгон өргөтгөв.
1933 онд С.Буяннэмэхийн “Харанхуй засаг”, “Учиртай гурван толгой”
жүжгийг найруулан тавьжээ.. 1935 онд “Монгол кино” үйлдвэр байгуулагдаж,
“Норжмаагийн зам”, “Монгол хүү” зэрэг уран сайхны кино, баримтад
кинонууд хийгдэж, шинэ үеийн дүрслэх урлагийн анхны бүтээлүүд гарч
эхлэв.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">1959
оноос эхлэн соёлын довтолгооны хоёр жилийн аяныг өрнүүлж, суурин газрыг
тохижуулж гудамж талбай засах, мод, бут тарих, эмнэлэг, цэцэрлэг,
дэлгүүр, халуун ус зэрэг нийтийн үйлчилгээний газруудыг барьж
байгуулжээ. Хөдөөгийн монгол гэр цагаан бүрээстэй болж, хүмүүс орны
цагаан хэрэглэл, оо сойз, саван хэрэглэх болов. 1967 онд ЗХУ-ын
тусламжтайгаар Улаанбаатарт телевизийн төвийг ашиглалтанд оруулж,
телевизийн анхны нэвтрүүлэгийг цацаж, айл өрхүүд радио нэвтрүүлэг хүлээн
авч эхэлсэн нь манай орны соёлын хөгжилд гарсан томоохон үйл явдал
байлаа.</span></div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-39207062871906363642013-06-29T07:48:00.000-07:002013-06-29T07:48:08.350-07:00Ìîíãîë óëñûí Дундад үеийн түүх<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="readHeader">
<div class="dateAndCount">
<div class="title">
<h4>
<a href="http://burged.com/x/2685">Дундад үеийн түүх</a></h4>
</div>
<br /><div class="replyAndTrackback">
</div>
</div>
</div>
<div class="meta">
</div>
<span class="print-link"></span><div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Их Монгол улс</span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Чингис
хаанаас 1206 онд Их Монгол улсыг тунхаглахаас өмнө, Төв Ази, Монгол
нутагт Монгол, Хэрэйд, Найман, Татар зэрэг хэдэн жижиг улс оршин
тогтносоор иржээ. Алтайн чанад, Эрчис мөрний сав газраас Хангайн нуруу
хүртэл Найман, Орхон, Онгийн голын сав нутгаас Хэнтийн нуруу хүртэл
Хэрэйд, Онон, Хэрлэн, Туулын голын эх, Бурхан уулаас дорнодын тэгш тал,
Эргүнэ мөрөн хүртэл Монгол, Буйр нуураар төвлөрөн Татар улс оршиж байсан
бөгөөд Сэлэнгийн сав, Байгалийн өмнөд биеэр Мэргид аймаг, Газал уул,
Хатан гол, Хятадын Цагаан хэрмийн ар биеэр Онгут аймаг, </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Байгал нуурын</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> хоёр биеэр </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Ойн иргэд</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> Дархадын хотгорт Ойрад аймаг тус тус нутаглаж байсан юм.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Их
Монгол улсын гол цөм нь Гурван голоор нутагтай язгуурын монгол аймгууд
байсан бөгөөд Хабул ханы үест монголчууд хүчирхэгжиж хол ойрын улсад
Монгол Улс хэмээн алдаршиж байлаа. Түүний дараа Амбагай, Хотул нар
Монголын хаан болсон билээ. Хотул хан гэрээслэл үлдээж амжилгүй нас
барсан хойно дийлэнх монгол аймгийг Есүхэй баатар толгойлох болжээ.
Зүрчидийн Алтан улстай (1115-1234 он) эртнээс найрсаг харьцаж байсан
татарчууд, монгол хэлтэн аймгуудыг хагаралдуулах, хаад язгууртныг хороох
зэрэг үйл ажиллагааг байнга явуулсаар ирсний нэг нь Тэмүжин Чингис
хааны эцэг Есүхэй баатарыг хордуулан алсан явдал мөн. Есүхэй баатар
хордож үхсний дараа түүний захиргаанд дахь монгол аймгуудын олонх
Монголын Тайчиут аймгийн захиргаанд оржээ. Өнчин хоцорсон Тэмүжин
бэрхшээл, зовлонгийн дундуур өсөж, өндийхдөө Есүхэй баатарын захирч
байсан монгол аймгуудыг нэгтгэхийн төлөө зориг шулуудан зүтгэж, эцгийн
анд Хэрэйдийн Ван хан (уг нэр нь Тоорил), анд жадаран аймгийн Жамуха
нарын дэмжлэгтэйгээр бутарсан улсаа цуглуулж, 1189 онд Монголын ханд
өргөмжлөгджээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын боржигин урагийн язгууртнууд түүнд анх удаа </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Чингис хан</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> цол хүртээв. Үүнээс хойш Тэмүжин Чингис хаан 1206 он хүртэл гучаад удаагийн их, бага тулалдаанаар Мэргид, </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Тайчиут</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Жүрхин</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Татар</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Найман</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> Хэрэйд зэрэг бусад монгол овогтонг хураан нэгтгээд, </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Онон голын</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> эхэнд Их хурилдай зохион байгуулж Их Монгол Улс байгуулсныг зарлан
тунхаглаж, өөрөө Их Монгол улсын хаанаар өргөмжлөгдөн, дахин Чингис хан
цолыг хүртэв.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Чингис хаан 1206-1227 онд </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Тангуд</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хорезм</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хар кидан</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Алтан улсыг</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> байлдан сөнөөж, Шар тэнгис, Манжуурын тэгш талаас </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Каспийн тэнгис</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">
хүртэлх уудам газар нутгийг эзэлж, Их Монгол улсын мэдэлд оруулжээ.
Чингэснээр Их Монгол улс, Монголын Эзэнт гүрэн болж хувирах үндэс суурь
тавигджээ. Тэмүжин Чингис хаан нас барахын өмнө Их Монгол улсын нутаг
дэвсгэрийг дөрвөн хүүдээ, ууган хүү </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Зүчид</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Уралын нуруунаас</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Эрчис мөрөн</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> хүртэлх газар нутаг, </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Цагадайд</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> Эрчисээс </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Балхаш нуур</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Дундад Ази</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">, дорнод </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Персийг</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Өгэдэйд</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> Тарвагатайн нуруу орчим нутгийг, отгон хүү </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Тулуйд</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> монгол ёс заншлаар язгуурын Монгол нутгийг хуваан өгч, тус тус өвлүүлжээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Их
Монгол улсын хоёрдугаар их хаанаар 1229 онд Өгэдэй (1229-1241)
сонгогдон хаан эцгийн суурийг залгамжилжээ. Өгэдэй хаан нийслэл </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хархорумыг</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> цогцлон байгуулж, хаан эцгийн эхлүүлсэн аян дайныг үргэлжлүүлэн дорно
зүгт Алтан улсыг, өрнө зүгт баруун Ази болон Кипчакийн тал нутаг, Орос,
Польш, Унгар зэрэг дорнод Европын улс орнуудын газар нутгийг эзлэн
авчээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Өгэдэй
хаан нас барсны дараа төрийн эрх мэдлийн төлөө тэмцэл алтан урагийн
дунд гарсны улмаас түүний хатан Дөргэнэ, Их Монгол улсын төрийн дээд
эрхийг 5 орчим жил хамаарчээ. Түүний үед төрийн хэрэг цалгардаж, улсын
байдал доройтож эхэлсэн тул Чингисийн алтан урагийн ноёд хуралдаж Өгэдэй
хааны ууган хүү Гүюгт хаан ширээг шилжүүлэв. </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Гүюг</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> хаан (1246-1248) өргөмжлөгдсөн боловч хоёр жилийн дараа өвчний улмаас
таалал төгсөв. Хэнийг шинэ хаан болгох талаар алтан урагийн
язгууртнуудын санал дахин хуваагдав. Энэ хямрал гурван жил хэртээ
үргэлжилээд эцэст нь 1251 онд Тулуйн хүү ууган хүү </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Мөнхийг хаан</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">
(1251-1259) ширээнд өргөмжилөв. Мөнх хаан Их Монгол улсын хаан ширээнд
заларснаар Өгэдэйн удмаас Тулуйн удамд хааны суудал нэгмөр шилжжээ. Мөнх
хаан өмнөх хаадын адил байлдан дагууллыг үргэлжлүүлж, дүү </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хүлэгү-г</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> Перс болон Ойрхи дорнодыг дайлахаар илгээсэнд, тэрбээр 1256-1259 онуудад </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Перс</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Багдад</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Кавказ</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">ын зарим хэсэг, </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Сирийг</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> эзлэн авсан нь Эл хант улсын үндэс болов. Өмнө зүг Сүн улсыг дайлах их
цэргийг Мөнх хаан, дүү Хубилайн хамт удирдав. Гэвч Мөнх хааныг Сычуаньд
дайлаар мордож бүхүйд цэргийн дунд халуун хижиг өвчин гарч, Мөнх хаан ч
мөн өвчнөөр таалал төгсчээ. Гэрээслэл үлдээлгүй нас барсан нь түүний дүү
нар хоорондоо хаан ширээ булаалдан тэмцэлдэхэд хүргэжээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Тийнхүү
1260 онд Хубилай Шандад, Аригбөх Хархорумд өөр өөрсдийн талынхны
дэмжлэгтэйгээр хаан суув. Ах дүү хоёрын хаан ширээний төлөөх тэмцэл 4
жил орчим үргэлжлээд, 1264 онд Аригбөх бууж өгснөөр энэ их тэмцэл
дуусгавар болж Хубилай хаан суурийг залгамжлав.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын Эзэнт Гүрэн <br /></span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын
ноёрхол хүрээгээ тэлэхийн хэрээр дэлхийн шинжтэй эзэнт гүрэн болж
хөгжив. Монголчууд бусад орныг эрхшээлдээ оруулан захирахдаа тухайн орны
ёс заншил, соёл, шашинд хүндэтгэлтэй хандахын зэрэгцээ өөрийн
үндэстнийхээ соёлын онцлогийг ч хадгалж үлдэхийг туйлаас хичээж байжээ.
Монгол хаад дэлхийн Эзэнт гүрнийг захирч байхдаа төр, шашныг хослон
барих хоёр ёсны сургаалийг хэрэгжүүлж, өдгөө ч шийдвэрлэхэд төвөгтэй
байгаа шашны асуудлыг ямарч мөргөлдөөн тэмцэлгүйгээр зохицуулан, олон
угсаатныг үндэс угсаагаар нь ялгаварлахгүй, тэдний оюуны чадавхийг өндөр
үнэлж төрийн албанд хэрэглэж чаддаг байснаараа урьд өмнөх төдийгүй
хожмын улс гүрнүүдээс ялгарч, Монголын төрийн бодлого Их гүрний дайтай
байж төр нь хүчирхэг байсан юм. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Дэлхийн
улс, улсын эрдэмтэн, мэргэд Монголын төрд үнэнчээр зүтгэж байсан нь
Монголын засаглал хүлээн зөвшөөрөгдөж, монголчууд дэлхийн улс төрийн
бодлогыг тодорхойлж, хоёр зууны турш тэргүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн
билээ. Тухайн үед гадаад харилцаа урьдах үеэс өргөн цар хүрээтэй хөгжиж
гадаадын элч төлөөлөгчдийг хүлээн авах дэг ёс, захидлын хэлбэр маяг,
найруулга зэрэг дипломат ёс, Монгол хаадын тогтоосноор хэлбэршин үлдсэн
нь дэлхийн өв соёлд оруулсан монголчуудын том хувь нэмрийн нэг болно.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монгол
хаад, Эзэнт гүрний нийслэлд олон орны гар урчууд, худалдаачид,
эрдэмтэд, шашны элч төлөөлөгчдийг хуран цуглуулж, чамгүй бүтээн
байгуулалтыг хийсэн нь бичгийн болон биет өвийн дурсгалаас харагдана.
Хамгийн гол нь олон хэл, соёл, шашны үзэл суртахуунаар хүмүүжсэн эдгээр
хүмүүс эв найртай аж төрж, бүтээж туурвиж байсан нь дэлхийн түүхэнд урьд
ховорхон гарч байсан үзэгдэл болох бөлгөө. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хархорумд
бурхны, загалмайтны, исламын, зэрэг янз бүрийн шашны 12 сүм дуган оршин
тогтнож үйл ажиллагаагаа чөлөөтэй явуулж байв. Лам хуваргууд өөрийн
шашны нөлөөг дэлгэрүүлэх, түүндээ Их хаанаас дэмжлэг олохыг чармайж
байжээ. Тэр ч байтугай түүхэнд бараг анх удаа Мөнх хааны ордонд буддын,
загалмайтны, исламын шашны томоохон төлөөлөгчдийн онолын маргааныг
зохион байгуулж байв. Хэн хүн өөрийн шашныг чөлөөтэй шүтэх боломжтой
байсан нь хүний үзэл бодлын эрх чөлөөг бүрэн хангасны тод жишээг
дэлгэрэнгүй өгүүлсэн болно.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголчууд
мэдээллийн үнэ цэнийг мэдэж түүнийг ашиглаж чадсанаараа амжилтад хүрч
их гүрнийг байгуулж, захирч чадсан төдийгүй тухайн үеийн зохион
байгуулалттай, хүнсний хангамжтай, улсын хамгаалалттай өртөө нь
мэдээллийг түгээх, олж авах чухал тогтолцоо болсон төдийгүй дэлхийн
шуудан харилцаа, зочид буудлын сүлжээний эхлэлийг тавьжээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Чингис
хаан нэгэн төрийн эрхшээлд соёл иргэншилт орнуудыг нэгтгэн, өрнө дорныг
улс төр, эдийн засаг, соёлын түмэн шижмээр холбон өгснөөр дэлхийн эдийн
засгийн чөлөөт бүс байгуулагдаж, эдийн засгийн хөгжилд үлэмж түлхэц
үзүүлж Ази, Европын ард түмнүүд бие биеэ мэдэх болж соёл, шинжлэх ухааны
ололт харилцан нэвтэрч, мэдээлэл маш хурдацтай тархах болсон нь дэлхийн
хөгжилд эрч нэмэв. Одон орон, анагаах ухаан, хувилахуй ухаан, тооны
ухаан, газарзүй, газрын зураг, уран барилга, гүн ухаан, түүх бичлэг
зэрэг салбар түлхүү хөгжиж түүнийг хөгжүүлэхэд Монголын эрдэмтэдтэй мөр
зэрэгцэн дэлхийн мэргид хүчин зүтгэж дорвитой хувь нэмэр оруулж байсны
ул мөр өдгөө ч уламжилж иржээ.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Мөн
дэлхий даяар худалдаа, эдийн засаг сэргэн хөгжиж алт, мөнгө, мөнгөлсөн
зоос үлэмж хэмжээгээр цутгахын зэрэгцээ Хубилай хааны үед анхны алтны
баталгаатай цаасан мөнгө хэвлэгдэн гарав. Хархорумын төмөр хайлуулах,
тэрчлэн олон төрлийн вааран эдлэл үйлдвэрлэх газар, Хубилай хааны
Хаанбалгасанд байгуулсан олон улсын Одон орон судлах төв, дэлхийн
хамгийн том усан флот, өмнөд, хойд Хятадыг холбосон усан суваг, нэг ч
хадаас оруулалгүйгээр бүтээсэн сүм хийдийн уран барилгууд, ашигт малтмал
олзворлон боловсруулж гоёл чимэглэлийн зүйлс үйлдэж байсан, болон гүн
ухаан, түүхийн арвин их ном судар туурвин үлдээсэн нь өнөө бидний
бахархлыг төрүүлж байдаг юм. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Алтан ордон улс (1242-1480)<br /></span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Өгэдэй хаан Далан даваад их хуралдай зарлан хуралдуулж, өрнө зүгийн улс, орнуудыг байлдан дагуулах шийдвэр гаргаж, </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Чингис хааны</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> ач </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Бат хаанд</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> их цэрэг өгч, Кипчакын тал хээр, Оросыг байлдан эзэлсэн нь хожим Алтан
Ордон улсын нутаг дэвсгэрийн үндэс болсон ажээ. Түүхэнд “Кипчакийн хант
улс” гэж нэрлэх нь ч бий. Алтан Ордны улсад, Зүчид хувь болгон өгсөн
Ургенч төвтэй Сыр-дарья мөрний адаг, Ижил мөрний Булгар, болон Кипчакийн
тал, Крым, Умард Кавказ нутаг багтаж, олон хэлийн, янз бүрийн угсаа
гарлын хүмүүс харьяалагдаж байв. Тархай бутархай Оросын ихэнх хэсэг нь
Алтан-Ордны улсын бүрэлдэхүүнд оролгүй, алба барьдаг, хараат улсын
байдалтай үлджээ.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Алтан
Ордны улс Ази, Европыг холбох газарзүйн өвөрмөц байршлынхаа ачаар өрнө
дорныг улс төр, эдийн засаг, соёлын шижмээр холбох гол гүүр нь болж
байв. Алтан Ордны улс байгуулагдсанаар дэлхийн чөлөөт худалдааны бүс бий
болж, өртөө зам харилцааны оновчтой сүлжээ байгуулагдаж түүнийг даган
шуудан харилцаа, буурчийн газруудын эхлэл тавигджээ. Өртөөгөөр төрийн
зүтгэлтэн, шашны лам санваартнууд, худалдаачид, эрдэмтэд чөлөөтэй зорчин
нийт Эзэнт гүрний хэмжээгээр худалдаа, эдийн засаг, соёл шинжлэх ухаан
хөгжих таатай нөхцөл бүрдэв.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Цагадайн улс (1221-1346)<br /></span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Тэмүжин
Чингис хааны найрамдалтай харьцаж, зэрэгцэн орших саналыг үл тоосон
Хорезм улсыг байлдан дагуулах явцад эзэлсэн Хар Кидан, Хорезмийн
(Сартуул) газар нутагт хожим Цагадайн улс байгуулагдсан юм. Цагадай 1227
онд эзэмшил нутагтаа очсоныхоо дараа өөрийн орд өргөөгөө байгуулжээ.
Дундад Азийн эдийн засаг, худалдаа, гар үйлдвэрийн төв болсон эртний
соёлт Бухар, Самарканд, Алмалиг зэрэг хотууд Цагадай улсын нутаг
дэвсгэрт байв. Монголын Эзэнт гүрний үед торгон замын худалдаа эрчээ авч
түүнийг даган хот суурин, гар урлал түлхүү хөгжив. Торгон замын хөгжил
болон худалдаа эдийн засагт ортаг хэмээх мусульман худалдаачдын нөлөө их
байж монгол хаадын нэрийн өмнөөс худалдаа эрхлэн торгон замаар нааш,
цааш чөлөөтэй зорчих болов. Худалдаа эрчимжсэнтэй холбогдон хаадын нэр
бүхий алт, мөнгөн зоос цутгаж байсан нь өнөө түүхэн чухал дурсгалын
тоонд зүй ёсоор орж байна. Цагадайн хант улсад оршин суугчдын ихэнх нь
түрэг хэлтнүүд байсны дээр тус улсад шашны хагарал үлэмж байсныг Монгол
хаадын аливаа шашинд адил хандах төрийн бодлого зохицуулж чадсан
төдийгүй Чингис хаанаас уламжлагдан ирсэн сүм хийдийг аливаа алба
татвараас чөлөөлдөг монгол төрийн бодлогыг Цагадайн угсааны хаадууд мөн
Мавераннахрт дэлгэрүүлэв.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын
Эзэнт гүрэнд эмэгтэйчүүдийн нийгмийн байр суурь хэзээд дээгүүр байсан
нь лалын шашинт эмэгтэйчүүдийн нийгмийн байр суурийг дээшлүүлэхэд их
бага хэмжээгээр нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Цагадайн улсын задралын шалтгаан
нь тус улсын хоёр хэсгийн ахуй соёлын ялгаа төдийгүй нийгэм-улс төрийн
шинжтэй байжээ.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Юань улс (1271-1368)<br /></span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын
Юань улс байгуулагдсан нь монголчуудын Умард Алтан улс болон Өмнөд Сүн
улсыг байлдан дагуулсны үр дүн байлаа. Гэвч Их Монгол улсыг Юань хэмээн
өөрчилж нэрлэсэн нь 1271 оны хэрэг болой. Монголын Юань улсын төр,
Хубилай хаанаас (1260-1294 он) Тогоонтөмөр хаан (1260-1368 он) хүртэл
зуу гаруй жил үргэлжилжээ. Хубилай хааны үед Азийн бусад олон улс орныг
дайлан эрхшээлдээ оруулжээ. Юань гүрний үед Монголын байлдан дагуулагчид
буюу нүүдэлчид түүхэндээ анх удаа Хятад орныг бүхэлд нь эзлэн авсан
төдийгүй захиран баримталж, харь улсын нутагт нийслэлэн сууж байсан ч
Монголын ард түмэн үндсэн нутагтаа аж төрөн амьдарч, улс гэрээ
тохинуулан хөгжүүлэхийн төлөө тэмцэж байжээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хубилайн
түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар судлаачид өнөө ч харилцан адилгүй
санал баримталсаар байна. Зарим эрдэмтэд Хубилайг монголын улс төрийн
төвийг Хархорумаас Хятадад шилжүүлсэн, хууль бусаар хаан суусан, эх
нутгаа хөсөр хаясан гэх мэтээр зэмлэн буруутгаж байхад, нөгөө зарим нь
нангиадын аюулыг нангиад дотор нь сэргийлж хятадын шилжин суурьшихыг
хэрэм дотор нь барьж Монгол нутгаа хамгаалж чадсан бөгөөд Монголын Эзэнт
гүрэн нуран унахад, эргээд ирэх нутагтай байсан нь Хубилай хааны алсын
хараатай, холч мэргэн бодлого хэмээн үздэг юм.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголчуудын
ноёрхлын үед хятад орны худалдаа, эдийн засаг, гадаад харилцаа маш
хурдацтай хөгжснийг түүхэн сурвалжийн мэдээ баримт болон уламжлагдан
ирсэн түүх соёлын өв нотлон харуулдаг юм. Хубилай хаан анх удаа дэлхийн
түүхэнд өмнөд умард Хятадыг холбосон усан суваг, 15000 усан онгоцтой
далайн флот, тэнгэр шинжих ордон, судар бичгийн хүрээлэн, төрийн
хөвгүүдийн сургууль, уран барилгын оргил болсон тансаг орд харшуудыг
барьж байгуулсан нь өдгөө түүхэн өв соёл болон уламжлагдан ирж
гайхагдсаар байна. Монголын Юань гүрний Хятад дахь засаг захиргаа 1368
онд унасан нь Монгол төрийн уламжлал тасарсан хэрэг биш Монголын улс
төрийн төв харь орноос эх нутагтаа шилжин ирсэн хэрэг юм.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Эл хант улс (1256- 1344 )<br /></span></b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын Эзэнт Гүрний</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> бүрэлдэхүүн улсын нэг Эл хант улс </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Персэд</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> төвлөрч, өнөөгийн </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Иран</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Ирак</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Афганистан</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Туркменистан</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">, </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Армен</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Азербайжан</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Гүрж</span> <span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Турк</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> баруун </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Пакистаны</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> нутаг дэвсгэрийг хамарч байлаа. 1219-1224 онд </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Чингис хаан</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> анх Хорезмийг байлдан дагуулсан бөгөөд Чингис хааны ач </span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хүлэгү</span><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"> хан Эл хант улсыг байгуулжээ. Эл хант улсыг байгуулснаар исламын шашны
сунит, шийт урсгалын эцэс төгсгөлгүй тэмцэл зогсож тухайн нутагт
хавчигдаж байсан христийн шашин ч чөлөөтэй үйл ажиллагаа явуулах
боломжтой болж бүс нутагт тайван байдал тогтсноор эдийн засаг, худалдаа,
гар урлал урьд байгаагүйгээр хөгжин түүний үндсэн дээр шинжлэх ухаан
түүний дотор анагаах ухаан, түүх, одон орны судлал, уран барилга нийт
Эзэнт гүрний хэмжээгээр хөгжин дэлгэрэв. Эл хаадын нийслэл, томоохон
хотуудын дэргэд тэнгэр шинжих ордон байгуулагдаж од гаригийн
хөдөлгөөнийг судлан шинжиж байсан бол, Жүвейн, Рашид-ад-дин перс түүхчид
Монголын Болд чинсан нарын хамтаар дэлхийн түүх туурвиж байв. Тиймээс
энэ үеийг Персийн сэргэн мандалтын үе гэж нэрлэх тал ч бий.<br /><b><br /></b></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын хаант улс </span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">(1368-1691 он)</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Чингис
хааны ач хүү Хубилай 1271 онд, «Юань» хэмээн нэрлэв. Юань гүрэн XIV
зууны хоёрдугаар хагаст дотоодын зөрчил тэмцэл, хятадын тариачдын
бослого хөдөлгөөний улмаас бууран доройтож, 1368 онд Тогоонтөмөр
(Ухаанттөмөр) хаан Хаанбалгасан хотыг (бас Дайду гэж гэдэг, одоогийн
Бээжин хот) орхин уугуул нутагтаа ирснээр Монголын төр дахин эх нутагтаа
төвлөн орших болжээ. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Юань
гүрний төв захиргаа Дайду хотыг орхисон боловч Юннань, Ганьсу, Ляодун
болон Солонгост монголчуудын засаг захиргаа хэвээр үлдэж, Тогоонтөмөр
хааныг залгамжилсан Аюушридар Билэгт хаан, Төгстөмөр Усгал хаан нар
улсаа “Ар Юань” хэмээн нэрийдэж Хятад дахь засаг захиргаагаа дахин
сэргээхээр оролдож байв. Чингис хааны ач хүү Хубилай, Аригбөх нарын
тэмцлээс үүдэлтэй хаан ширээ булаацалдах тэмцэл нь Их хааны төвлөрсөн
засаг захиргааг сулруулж, томоохон язгууртнууд биеэ даан, дотоодын
хямрал даамжирчээ. Гадаад байдлын хувьд Хятадын тариачдын бослогын үр
дүнд бий болсон Мин улс газар нутгаа тэлж, Монголын хилд үе үе довтлон
үлэмж хэмжээний хохирол учруулж, Монголыг хагалан бутаргах бодлого
хэрэгжүүлэх болжээ. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын
зарим хаад, тэднийг дэмжигч нөлөө бүхий язгууртан Их хааны захиргааг
дахин сэргээх, Мин улсын эсрэг цэрэг-улс төрийн идэвхтэй үйл ажиллагаа
явуулах алхамуудыг хийж байв. Тухайлбал, Тайсун хаан (1410-1452), Эсэн
тайш хаан (1407-1455) нар хамтын хүчээр улс төрийн нэгдлийг түр
сэргээсэн бол Батмөнх даян хаан (1464-1504) ширээнд суусан цагаас Монгол
орныг нэгтгэх бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж, биеэ даан салан тусгаарлах
гэсэн ноёдын санаархлыг дарж, нутаг дэвсгэр, хаант төрийн нэгдмэл
байдлыг дахин сэргээсэн нь түүхэн сурвалж бичигт “Хөл хөсөр, гар газар”,
“Дөчин дөрвөн эв найртай болов” хэмээн тэмдэглэгдсэн байдаг.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Батмөнх
Даян хааны үйл хэргийг 1558 онд Монголын их хаан болсон түүний удмын
Түмэн Засагт хаан үргэлжлүүлж, Даян хааны нэгэн адил Монгол түмнийг
нэгтгэн захирахыг эрмэлзэж, Монголын үндэсний нэгдлийн эрх ашгийн
үүднээс Зүүн, баруун гарыг хоорондын зөрчлийг зөөлрүүлэх бодлого
хэрэгжүүлсэн билээ. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Түмэн
засагт хааныг нас барснаас хойш ч Монголын зарим ноёд хоорондын эв
нэгдлийг эрхэмлэн тусгаар тогтнол, газар нутгаа хадгалан үлдэх бодлого
баримталж байсан хэдий ч дотоодын зөрчил тэмцэл үргэлжилсээр XVII зууны
дунд үе хүрэв. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XVII
зууны эхэн гэхэд Монголын зүүн өмнө орших манж, түнгүс угсааны аймгууд
хүчирхэгжиж Хожуу Алтан улсыг байгуулан улмаар хөрш зэргэлдээх улс
орнуудын газар нутгийг эзлэн авах бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Тиймээс
Монголын сүүлчийн их хаан Лигдэн Хутагт (1604-1634) өөрийн улсын эв
нэгдэл, хүчин чадлыг бэхжүүлэх, Манжийн халдан довтлох аюулаас сэргийлэх
бодлого баримталж байсан хэдий ч ноёдын хоорондын тэмцлийн улмаас төдий
л дэмжлэг авч чадаагүй юм.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Лигдэн
хаан нас барснаар Өвөр Монголын ноёд толгойлох эзэнгүй болж, тус тусын
аймгаа дагуулан Манжид дагаар орох болж улмаар 1636 онд Өвөр Монголын 16
аймгийн 49 ноёдын чуулган Мүгдэнд болж, Манжийн хаан Абахайг Монголын
хаанд өргөмжилжээ. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Өвөр
Монгол Манжид эзлэгдсэнээр Халх болон Манж нар шууд хил залгах болж,
харилцан элчин солилцох зэргээр харилцаж эхэлжээ. Халхын ноёд Манж
нартай хоёр тусгаар улсын ёсоор эв найртай харилцах бодлого баримталж
байсан бөгөөд Манжийн зүгээс Халхыг дотор нь хагалан бутаргах, дотоод
байдлыг аль болох сулруулах замаар өөрийн эрхшээлд оруулахыг оролдож
байв. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Халхын
ноёд 1630-аад оноос 1690-ээд оныг хүртэлх 60 гаруй жилийн хугацаанд
хэдийгээр дотоодын зөрчил тэмцэлтэй байсан боловч өөрсдийн газар нутаг,
тусгаар тогтнолоо хамгаалж чадсан юм. Гэвч дотоод, гадаадын хүчин зүйл
тухайлбал, Манжийн төрийн түрэмгийлэл, Ойрадын Галдан бошогтын
довтолгоон, Халхын зөрчил, Монголын зарим урвагч ноёдын үйл ажиллагааны
улмаас 1691 оны Долоннуурын чуулганаар Халх, Манжид дагаар орж, төрийн
тусгаар тогтнолоо алдав.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XIV-XVII
зууны үед монголчууд Мин улс, Түвэд, Дундад Азийн орнууд хийгээд Орос
зэрэг хөрш орнуудтай улс төр, эдийн засаг, соёлын талаар харилцаж байсан
нь түүхийн тулгар бичиг, дурсгалт зүйлд тэмдэглэгдэн үлджээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Тухайн
үеийн монголчуудын эдийн засгийн үндэс нь уламжлалт мал аж ахуй хэвээр
байсан бөгөөд газар тариалан, гар урлал, ан гөрөө амьжиргааны томоохон
хэсэг хэвээр байлаа. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Мал аж ахуйн түүхийн эдийг хөрш зэргэлдээх улс орнуудад арилжих явдал нь улс орны эдийн засгийн чухал хөшүүргийн нэг болж байв. <br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголын нутагт хот суурин байгуулагдаж худалдаа арилжаа, гар урлал тодорхой түвшинд хөгжиж байжээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Энэ
үеийн Монголын аж амьдралд гарсан том үйл хэрэг бол шарын шашин хүчтэй
дэлгэрсэн явдал юм. Шарын шашны нөлөөгөөр Энэтхэг, Түвэдийн утга соёлын
нөлөө Монголд дэлгэрч, Монголын томоохон хутагт лам нар бүтээл туурвилаа
монгол, түвэд зэрэг хэлээр туурвиж байсан нь түүх-соёлын чухал дурсгал
болон үлджээ. </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">XIV-XVII
зууны үеийн Монголын түүх улс төрийн хувьд ээдрээ нугачаатай, дотоодын
зөрчил, гадны түрэмгийлэл хүчтэй байсан хэдий ч төрийн тусгаар тогтнол,
газар нутгаа хамгаалан үлдэх, үндэсний ухамсрын сэргэлтийн он жилүүд
байлаа.</span></div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-50304685773695372742013-06-29T07:46:00.003-07:002013-06-29T07:46:38.514-07:00Ìîíãîë óëñûí Эртний түүх<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="readHeader">
<div class="dateAndCount">
<div class="title">
<h4>
<a href="http://burged.com/x/2682">Эртний түүх</a></h4>
</div>
<br /><div class="replyAndTrackback">
</div>
</div>
</div>
<div class="meta">
</div>
<span class="print-link"></span><div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Хүннү гүрэн</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. ( Хүн гүрэн, м.э.ө. 209 он – м.э. 155/156 оны орчим)</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Түүхэнд
анх м.э.ө. 318 онд нэр гарсан хүннү бол монголчуудын өвөг дээдсийн нэг.
Цинь улсад м.э.ө. 214 онд ялагдаж, хүүгээ юэжи нарт барьцаалж, хаан
залгамжлах ёсыг зөрчсөн Түмэн шаньюйг м.э.ө. 209 онд хороож хаан болсон
Модун, Хүннү гүрнийг байгуулсан билээ. Тэрээр төрдөө шинэтгэл хийж,
улсаа зүүн, баруун гарын 24 том, бага түмтэд хуваан хоёр гарын ноёд,
түшмэдийг томилоод, м.э.ө. 204-200 онд дорно зүгт дунхуг эзэлж, өрнө
зүгт юэжиг хөөж, өмнө зүгт урьд булаагдсан, Хатан голын тохойн хуучин
нутгаа буцаан авч, умар зүгт хуньюй, цюйшэ, динлин, гэгунь, синьли
аймгийг эзэрхийлж, нэгтгэснээр Хүннү нүүдэлчдийн түүхэн дэх анхны
хүчирхэг гүрэн болов. М.э.ө. 200 онд Хүннүг дайлаар мордсон Хань улсын
Гаоди хааныг, 320 мянган цэрэгтэй нь Байдэн цайзад, Модун шаньюй 40
мянган морин цэргээр, долоон хоног бүслэн хаасанд, Хань улсын хаан арга
буюу ялагдсанаа хүлээж, Хүннү улстай найрамдлын гэрээ байгуулжээ. Энэ
гэрээгээр Хань улс, Хүннүг өөртөө эн чацуу улс гэдгийг хүлээн зөвшөөрч,
улсын хилийг Цагаан хэрмээр тогтоов. Баруун газрын 26 улс, хотыг м.э.ө.
176 онд эзэлснээр хүннүчүүд Ази, Европыг холбосон худалдааны амин судлыг
дангаараа 120 гаруй жил хянасан юм. М.э.ө. 209 оноос м.э. 100-аад он
хүртэл Хүннүгийн хаан ширээнд хорь гаруй шаньюй удаа дараа хаан сууснаас
Модун (м.э.ө. 209-174 он), Лаошан (м.э.ө. 174-160 он), Гуньчэнь (м.э.ө.
160-126 он) шаньюйн үед Хүннү гүрэн ихэд хүчирхэгжиж, тэр цагийн
дэлхийн хүчирхэг улсуудын нэг байлаа. Хүннү, Хань улс хоорондоо м.э.ө.
177, 166, 158, 131 онд байлдаж байсан ч Хань улсын Уди (м.э.ө. 140-87
он) хааны, Хүннүг м.э.ө. 129-90 онд, 16 удаа их цэргээр довтолсон дайн
цар хүрээгээрээ хойшид ч үзэгдээгүй хамгийн том дайн байв. Энэ дайнаар
Хань улс, Хүннүгээс Хатан голын тохой, Ганьсугийн хонгилыг булаан авч,
баруун зүгийн улсуудыг эрхшээлдээ оруулж, Торгоны замын өмнөд салааг
хянах болжээ. М.э.ө. 60-50-иад оны хаан ширээний төлөөх тэмцэл,
хямралаас болж хүннүчүүд анх удаа баруун, зүүн хоёр хэсэгт хуваагдсан ч
м.э.ө. 40-өөд он гэхэд нэгдэмэл байдлаа сэргээж, хямралыг даван туулж
чаджээ. Харин м.э. 48 оны хавар, Хүннүгийн өмнөд хязгаарын 8 аймгийг
захирагч Би ван өөрийгөө шаньюйд өргөмжилснөөр хүннүчүүд Умард Хүннү
(м.э. 46-155/156 он), Өмнөд Хүннү (м.э. 48-216 он) гэсэн хоёр улс болон
бутрав. Хань улс, өмнөд хүннү, ухуань, сяньби/сүмбэ зэрэг хөрш аймаг,
улсуудын удаа дараагийн уулга, довтолгоонд туйлдсан умард хүннүгийн 5
буман хүн ам м.э. 89 онд сяньбид дагаар орж өөрсдийгөө сяньбичүүд гэж
нэрлэх болжээ. Гэвч Умард Хүннүгийн өөр нэг хэсэг м.э. II зууны тавиад
он хүртэл оршин тогтнож байгаад, Сяньбийн хаан Таньшихуайд эзлэгджээ.</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b> </b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Сяньби улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (Сүмбэ улс, м.э. I зуун – м.э. IV зуун) </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Монголчуудын
өвөг дээдсийн нэг сяньби/сүмбэ/сэрби нар, түүхэнд анх м.э.ө. 454 онд
нэр гарсан Дунхугаас салбарлажээ. Эртнээс, одоогийн Монгол Улсын зүүн
хэсэг, түүнтэй хил залгаа БНХАУ-ын Өвөр Монголын зүүн хэсэг, ОХУ-ын Чит
мужийн зүүн өмнөд хэсгээр нутаглаж ирсэн дунху нарыг, хүннүтэй нэг зэрэг
мандан гарсан, нум сумт цэрэг хоёр бум гаруйтай, зан заншил, түшмэдийн
цол нь хүннүтэй адил, Модун шаньюйд ялагдаж, Сяньби ууланд тусгайлан
суусныг сяньби гэж нэрлэсэн хэмээн түүх сударт бичжээ. Хүннү гүрэн,
умард, өмнөд хоёр хэсэг болж бутарснаас хойш сяньби аймгууд хүчирхэгжиж,
улмаар м.э. I зууны ная, ерээд онд умард хүннүг довтлон, нэг бум өрхийн
хүннү хүн амыг хураажээ. Сяньбичууд ийнхүү хүчирхэгжсэн ч тархай
бутархай хэвээр байсаар м.э. II зууны дунд үеийг хүргэжээ. Сяньбийн сухэ
(цагаан) аймгийн тэргүүн Таньшихуай (136-186 он) арван тав, зургаа
настайдаа эрэлхэг, цовоо сэргэлэнээрээ олонд гайхагдаж, улмаар удалгүй
Сяньбийн их толгойлогч, хаан болжээ. Таньшихуай, Сяньбийн 50 аймгийг
гурван гарт хувааж, 12 их толгойлогч томилж, хятад, динлин, пуё, усунь
нарыг довтолж, хүннү нарын эзэгнэж байсан өргөн уудам нутгийг цөмийг
түвшитгэн, дорноос өрнө зүгт 14000 гаруй газар (7 мянга орчим км)
үргэлжилсэн нутгийг эзлэн авч маш хүчирхэг болжээ. Тэрээр Жочоу голын
Даньхань ууланд орд өргөөгөө байгуулж, турхаг цэргээ эмхлэн, хууль, цааз
тогтоож, ард иргэдийнхээ дунд зөв, буруу хэргийг ялган салгах болсон
тул түүний зарлиг цаазыг зүрхлэн зөрчигчид байхгүй болов. Сяньбийн хүч
чадал, Хүннү улсаас нэн хэтэрлээ гэж бичсэн Хань улсын түшмэл, тэдний
зэвсэг хурц, морь хурдан хэмээн цохон тэмдэглэжээ. Таньшихуайн удмын
Хөлянь, Куйтоу, Цяньмянь, Будугэнь, Фулохань нарын хаад Сяньби улсыг
220-иод он хүртэл захирч байсан ч, эдгээр хаадын төрийн бодлого сул,
дорой заримдаа нэгэн зэрэг хаан болцгоож байсан тул Сяньби улсын хүч
чадал ихэд сулрах үе олон байлаа. Харин сяньбийн өөр нэг аймгийн тэргүүн
Кэбинэний үед Сяньби улс дахин хүчирхэгжиж түүний мэдэлд бум гаруй нум
сумт морин цэрэг жагсах болов. Кэбинэнийг 235 онд хорлогдож үхсний дараа
Сяньби улс нь олон жижиг ханлиг, аймгийн холбоо болон бутарчээ.
Тэдгээрээс хожим III-VII зуунд, сяньби-табгач, сяньби-туфа,
сяньби-мужун, сяньби-тогон, сяньби-дуань, сяньби-цифу зэрэг хэд хэдэн
аймаг өөрийн төр улсыг удаа дараалан байгуулсан ч, эдгээр аймгийн
үүсгэсэн төр улс их төлөв, Их Говиос урагших нутагт төвлөрч байсан
бөгөөд хожим дийлэнх нь хятадын дунд уусч, уугуул хэл, соёлоо гээсэн
билээ.</span><br /><b> </b></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Жужаны/Жоужаний хаант улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (Нирун улс, 330 орчим-555 он)</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Язгуур
монголчуудын шууд өвөг, жоужанийг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим
сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. Сяньби-табгач
аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн
хүүг олзолсон нь Мугулюй (Монгол) болой. Сяньби-табгачийн Илу хааны үед
(304-316 он) цэрэг дайчлагын товоос хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн
харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг
дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж
нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч
нутаглах болжээ. Чэлухуйн 6-р үеийн ач Шэлунь (Жарун) 394 онд говиос
хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж,
аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж оны цол
хэрэглэжээ. Мөн онд өндөр тэрэгтний хулюй аймгийн толгойлогч Бэйхоули,
түүнийг гэнэт довтлов, эхлээд ялагдсан Шэлунь хэд хоногт хүчээ
хуримтлуулж, Бэйхоулиг гэдрэг довтолж бут цохив. Жоужаниас баруун хойно,
хүннүгийн үлдэц нараас байгуулсан эзэмшлийн хамгийн баян, хүчирхэг
хүрээг толгойлогч нь Жибаецзи ба, тэрээр бас цэрэг цуглуулан Шэлунийг
дайлаар морджээ. Шэлунь угтаж, Эгэньхэ (Орхон) голд тулгарах байлдаан
хийж, ялаад эзэмшлийг нь өөртөө хураав. Чингэснээр Жоужань улс улам
хүчирхэгжин говийн өмнөх Умард Вэй улсыг шахамдуулах болов. Шэлунийг
залгамжилсан Хулюй хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд
Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт Умард Янь улсын
Хэлун хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд
Шэлунь хааны өвөө, Дисуюань-ий хүү Пухуний хүү Датань хаан (414-429 он)
суужээ. Датань хаан их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Жоужань
(Нирун) улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Жоужаний өмнөд хөрш Вэй
улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан
бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас
424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун
улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны
цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг
хөдөлгөжээ. Жоужань улс 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх
төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болжээ. Энэ
ашина овог хожим 552 оноос Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун
улсыг 555 устган мөхөөсөн билээ. Мугулюйн удмын 23 хаан 330 оны орчмоос
555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь
Шэлунь, Датань, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520,
522-552 он) нар бөлгөө. </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Түрэгийн түрүү хаант улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (552-630 он)</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Ашина-түрэгүүд
бол V зууны эхээр Пинлян хот орчмоор нутаглаж байсан сяньби, цян, ди
болон ху аймгуудаас цуглуулсан 500-аад өрх, төмөрчдийн үр удам юм.
Табгачийн Вэй улс, Умард Лян улсыг довтолж устгахад 431 оноос өмнө энэ
нутагт нүүж ирсэн ашиначууд Жюйцюй Увэйг даган 442 онд Крорайнаар
(Шаньшань) дамжин Турфаны хавьд нүүж иржээ. Тэнгэр уулын өвөрт төмөр
хайлуулж, амьдарч байсан ашина нарыг 460 онд, Жоужань улс олзолж, Алтайд
нүүлгэн суулгаж, төмрөөр алба авах болжээ. Баруун Вэй улстай ураг
барилдсан ашина-түрэгийн толгойлогч Бумын 552 онд хуучин ябгу цолоо дүү
Эстемидээ шилжүүлж, өөртөө хаан цол өргөн, Жоужаний эсрэг бослого
гаргаж, улмаар 555 онд Төв Азийн нүүдэлчдийг нэгтгэсэн хаант улс
байгуулжээ. Түрэгийн хаант улс байгуулагдса дараа Алтай нуруугаар
заагласан хоёр хэсэгт хуваагдсан бөгөөд Баруун Түрэгийг Эстеми захирч
харин Зүүн Түрэгийг Бумын, түүний хүүхдүүд мэдэх болжээ. Ирантай хамсаж,
560-570-аад онд, Дундад Азийн Эфталитын хаант улсыг мөхөөсөн түрэгүүд
цааш давшсаар өрнө зүгт, Хар тэнгисийн эрэг, Крымийн хойг хүрчээ. Дорно
зүгт түрэгүүдийн мэдэлд Солонгос (Когурё) хүртэлх овог, аймгууд багтах
болж, харин умард хятадын Жоу, Ци улс Түрэгт алба төлж байв. Гэвч
Түрэгийн нийгэмд өрнөсөн эрх мэдлийн төлөөх хямралын үрээр 603 онд
Баруун Түрэг улс (603-657), Зүүн Түрэг улс (603-630) болон задарчээ.
Зүүн Түрэгийн хаад ард олноо дагуулан говийн өмнүүр нутаглах болсноор
Монгол нутаг, Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 628 он гэхэд
түрэгүүд одоогийн Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг хянаж чадахаа больсон
төдийгүй дотоодын хямрал, Тан улсын (618-906 он) довтолгооны улмаас 630
он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж Тан улсад харьяалагдах болжээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Токуз Огузын хаант улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (628-693 он)</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">А. Сеяньтогийн хаант улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (628-647 он)<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Сеяньто/серинда
бол эртнээс Алтайд нутаглаж ирсэн бөгөөд VII зууны эхээр Монгол нутаг,
Туул голын савд нүүж ирсэн өндөр тэрэгтэн аймаг. Орхон, Сэлэнгийн саваар
нутаглах өндөр тэрэгтэн аймгуудын 625 оны бослогыг тэргүүлэх болсон
сеяньтогийн Инань 628 оны өвөл өөрийгөө хаан өргөмжилжээ. Түүний улсын
нутгийн зүүн зах Хэрлэнгийн сав баруун зах нь Алтайн нуруу, өмнөд зах нь
говиор Тан улстай хиллэж байжээ. Инаний удмын хоёр хаан суусны дараа
уйгур тэргүүт огуз болон Тан улсын цэргийн хамтарч 647 онд Сеяньто улсыг
устгаж, хүн амын олонхий нь хядаж, үлдсэнийг нь хуваан захирчээ.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Б. Уйгурын түрүү хаант улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (647-693 он)<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Уйгур
бол эрт цагт хүннүд эзлэгдсэн динлиний удам бөгөөд өндөр тэрэгтэн буюу
токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь
Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд
өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж
явжээ. Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд
байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш
нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их
бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа сеяньтогийн
(серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйур тэргүүлсэн
огузууд, Тан улстай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв.
Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх
албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын
түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан
улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь Тан улстай хэдэн удаа сүрхий
дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд
Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм. </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Түрэгийн хожуу хаант улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (689/691-745 он)</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Ашина
удмын Кутлук Эльтэрэс (689-693 он), ашида урагийн Тунюкук нараас
байгуулсан их бослогын үр дүнд Монгол нутаг, Орхоны хөндийд дахин
мандсан Түрэгийн хожуу хаант улс, Капаган Бэгчор хааны (693-716 он) үед
хамгийн их хүчирхэгжиж дорно зүгт Шар Ус голын эхээс өрнө зүгт Төмөр
Хаалга хүртэлх, өмнө зүгийн Яшил өгүз, Шантунгийн талаас умар зүгийн
Көгмэн уул, Киргиз хүртэлх уудам нутгийг эзэрхийлэн захирах болжээ.
Капаган хааныг залгамжилсан Билгэ хааны (716-734 он) үед Түрэгийн хожуу
хаант улсад түүх-соёлын асар их үнэ цэнэтэй гэрэлт хөшөөдийг ихээр
босгох болов. Гэвч Билгэ хааныг залгамжлагчдын үед хаан ширээний төлөө
өрнөсөн ширүүн тэмцэлд зөвхөн ашина-түрэгүүд төдийгүй басмил, карлук,
уйгур аймаг оролцож улмаар Түрэгийн төр энэ удаа эгнэгт мөхжээ. Улсаа
алдсан түрэгийн ихэнх нь Тан улсад нүүж очсон бөгөөд хожим шато аймагт
шингэсэн бололтой байдаг.<br /></span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Уйгурын хожуу хаант улс</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (744-840 он) </span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Уйгур
язгууртнууд 742 оноос эхлэн басмил, карлук аймагтай эвсэж басмилийн
Ашина Сэдэг хаан өргөмжилж Түрэгтэй байлдав. Улмаар уйгурын Куллиг Бойла
басмилийн Ашина Сэдэ хаанаас ябгу цол хүртсэний дараахан карлук аймгийн
Билгэ ябгутай хуйвалдан басмил хаантай байлдаж түүнийг хөөж явуулжээ.
Аажмаар хүчирхэгжиж, огуз аймгууд, тэрчлэн токуз-татар аймгийн
дэмжлэгийг бүрэн хүлээсэн уйгурууд, үч-карлук аймагтай байлдаж Алтай
давуулан зугтаалгажээ. Хүч нь суларсан түрэгийн үлдэгдэл овог, аймгийг
довтлон говь давуулан Тан улсын нутагт шургуулсан Уйгурын Куллиг Бойла
744 онд өөрийгөө хаанд өргөмжлөв. Түүний орыг хүү Баянчор 747 онд
залгамжилсан ч байырку, токуз-татар зэрэг аймгийн зүгээс түүнийг хүчтэй
эсэргүүцэж байырку аймгийн Тай Билгэ тутукыг хаан өргөмжилснөөр Уйгур
улсад 747-749 онд хоёр хаан сууж, хоорондоо дайтсан билээ. Уйгурын
яглакар урагийн Баянчор хаан 750-аад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа
дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын
хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг
хүртэл дарамтлах болов. Уйгурын яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд
үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс
үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Энэ тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас
тусламж эрэх болсон нь 840 онд Уйгурын төр мөхө шалтгаан болжээ. Уйгурын
олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс
цэрэглэн устгаж үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ.
Эдгээр уйгурууд улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ
оршин тогтножээ.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Кидан гүрэн</span></b><span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">. (906-1125 он)</span></div>
<div style="margin-bottom: 0pt; text-align: justify;">
</div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: 10pt; line-height: 115%;">Түүх
сударт анх 388 онд тэмдэглэгдсэн киданчууд бол монгол хэлтэн ба дунху,
сяньбийн удмын томоохон аймаг юм. Зарим сурвалжийн мэдээгээр киданы
дээдэс нь Кэбинэний найман хүүхдээс үүсэлтэй. Эртнээс Тоосон гол, Шар Ус
голын хөвөө, хуучны Жирэм, Зост, Зуу-Удын чуулганы нутгаар оршин
суусаар ирсэн. Уйгурын хаант улс мөхсний дараа Төв Азийн нүүдэлчдийн
дунд киданчууд тэргүүлэх үүрэгтэй болж улмаар Илү овгийн Абужи 901 онд
хан өргөмжлөгджээ. Тэрээр өөрийгөө 916 онд эзэн хаан хэмээн нэрлэж, эрх
сүрээ улам бэхжүүлж, киданы хуучин 8 аймгийг үндэс болгож, засаг
захиргааны байгууллыг Умард орд, Өмнөд орд болгон 2 хуваажээ. Умард
ордонд кидан тэргүүтэй нүүдэлчин аймгуудыг, өмнөд ордонд нанхиад зэрэг
суурьшмал хүн амыг тус тус захируулав. Киданд 911 оноос эхлэн хот
байгуулах, орд харш цогцлох, тариа тариулах болж, суурьшмал иргэдэд
газар олгов. Абужи, Кидан улсыг бэхжүүлэх зорилгоор 921 онд хууль цааз
тогтоон, түшмэдийн зэрэг дэвийг бий болгосон юм. Киданы хааныг дэвшүүлэн
суулгах дээд аймгаар 922 онд Дилэг сонгож, улсын цэргийг ерөнхийлөн
захирах тушаал бий болгон 50 мянган хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. Киданы
гадаад байдал бэхжиж, Азийн бусад орнуудтай харилцаа тогтоосон ба 923
онд Персээс, 924 онд Солонгосын Силла улсаас элч ирж байжээ. Абужи
улсдаа цэрэг, захиргааны шинэтгэл хийж дуусаад, 923 онд Монгол нутагт
цөмрөн ирж, Хэрлэнгээс урагших, Алтайгаас зүүн тийших газар нутгийг
довтолж, аймаг угсааг төрөл төрлөөр шилжүүлж, 3 аймаг зохиож Зүбү гэж
нэрлэв. Мөн 924 онд хиданчууд Бохай улс ба зүрчид аймгийг байлдан
дагуулав. Кидан улс 936 онд цагаан хэрэм даван довтолж 16 хот балгасыг
эзлэв. Үүнээс хойш Кидан нь гүрний шинжтэй болж улсаа Их Ляо улс хэмээн
нэрлэжээ. Түүх, судраас үзэхэд, Кидан гүрэнд их бага 50 гаруй аймаг, улс
багтах бөгөөд түүнийгээ, өмнөд захын 16 аймаг, умард захын 28 аймаг,
гадаад аймаг гэж хуваадаг юм. Кидан улсад, 1049 оны тоо бүртгэлээр
нийслэл хот 5, жоу 6, бэхлэлт хот 150, хошуу 200, овог аймаг 5000,
хараат улс 60 байсан бөгөөд Дорнод далайгаас Алтайн уулс хүртэл, Хэрлэн
голын арын бэхлэлт хэрмээс Цагаан хэрэм хүртэлх нутаг дэвсгэрийг мэдэж
байв. Кидан гүрний харьяат явсан зүрчидүүд 1113 онд урван, бослого
дэгдээж 1115 онд Алтан улсыг байгуулж, кидантай дайтжээ. Алтан улс, Сүн
улстай хүч хавсран 1118-1125 онд Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс довтлон
нутаг газрыг нь жил жилд ахин эзэлсээр эцэстээ 1125 онд Киданы Тяньзо
хааныг олзолж, 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ.</span></div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-66927805315292972642013-06-29T07:29:00.000-07:002013-06-29T07:44:27.910-07:00Эртний монголын түүхэн улбаа домогт эх Алангоо<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="readHeader">
<div class="dateAndCount">
<div class="title">
<h4>
<a href="http://burged.com/x/4017">Эртний монголын түүхэн улбаа домогт эх Алангоо</a></h4>
</div>
<br /><div class="replyAndTrackback">
</div>
</div>
</div>
<div class="cat-undest-read-news-title">
<div class="cat-undest-read-news-title-text">
</div>
</div>
<div class="cat-undest-read-news-facebook-tools">
</div>
<div class="undesten-buteemj-cat-undest-read-news-body-image">
<img alt="08c0ee2c8bcd21d13f344fc01b2728ceeca2e034" height="250" rel="xe_gallery" src="http://news.undesten.mn/uploads/images/undesten/08c0ee2c8bcd21d13f344fc01b2728ceeca2e034.jpg" width="250" /></div>
<br />
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium;">
<div style="margin: 0px 0px 0px .25in; padding: 0px; text-align: justify;">
Хорь түмэдийн ноён Хорилдай мэргэний эхнэр Баргужин гоо, түүнээс
төрсөн охин Алангоо нь X зууны үед амьдарч байсан түүхэн бодит хүн ажээ.
Алангоо Хорь түмэдийн нутаг Ариг-Ус буюу одоогийн Хөвсгөл аймгийн
Чандмань-Өндөр сумын нутагг төрсөн байна. Түүнийг 14 орчим настай байхад
эцэг нь тэр үед үлэмж гарч байсан овог, аймаг хоорондын зөрчил тэмцлийн
улмаас төрөлх Хорь түмэдийн нутагтаа булга хэрэм агнах газраа алдсаны
улмаас нэгэн бүлэг харьяат иргэнээ дагуулан, өөрийн холбоотон Урианхай
аймгийн Шинч баянтай нийлэхээр хожмын домогт нутаг Бурхан Халдун уулын
зүг нүүдэллэн иржээ. Харин энэ нутгийн эзэн нь Торголжин баяны хүү Дува
сохор, Добу мэргэн хоёр гэж байжээ. Добу мэргэн болвоос Бөртэ Чинуагийн
арав дахь үеийн ач, Чингис хааны арван нэг дэх үеийн дээд өвөг байв. </div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Тэрбээр сайн харваач тул Добу мэргэн хэмээгджээ. Түүний ах Дува
сохор нь "Монголын нууц товчоо"-ны домгийн хэсэгт өгүүлснээр, магнай
дундаа ганц нүдтэй боловч далдыг харах билиг увидастайн хирээр гурван
нүүдлийн газрыг нэвт харж мэдэрдэг байжээ. Тэрбээр ийнхүү холыг ойр,
далдыг ил болгон хардаг эрдэм чадалтай тул ажил үйлс нь өөдрөг, амьдрал
ахуй тэгш, овог аймгийнхаа дотор эд агуурс чинээлэг, эрх мэдэл ихтэй
нөлөө бүхий нэгэн болсон байна. Тэдний өвөг эцэг Харчугийн хөвгүүн
Боржигдой мэргэнээс монгол овог аймгийн доторхи тодорхой шинэ үе
эхэлжээ. Бурхан Халдуны өврөөр нутаглах язгуурын монголын чинээлэг угсаа
Боржигдой мэргэний хатан Монголжин гоо үзэсгэлэн бүхэн үлэмж бүрдсэн
гоо нэгэн байжээ. Боржигон овгийн Боржигдой мэргэн нь язгуурын монгол
аймгийн гол цөмийг бүрдүүлсэн Дарлигин салбарын хиад ястны ахлагч байв.
Монголжин гоо ойд амьдарч байсан ойн иргэдийн угсаа бөгөөд тэр нь монгол
туургатны нэгэн болох Хорь түмэд аймаг байв.</div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Нэгэн өдөр Дува сохор Добу мэргэн хоёр Бурхан Халдун уулан дээр
гарч, алсын бараа ширтэж байтал ах Дува сохор нь Түнхэлэг горхи руу
нэгэн бүлэг иргэн нүүж явааг харсан байна. Ингээд ах дүү хоёр тэр
нүүдлийг лавшруулан сонирхоход Дува сохор үргэлжлүүлэн харж ийн өгүүлэв:
"Тэр нүүдэллэн яваа хүмүүсийн дотор, тэрэгний мухлагийн өмнө, нэгэн
сайхан охин сууж байна. Хүний гэргий болоогүй бол Добу мэргэн дүү чамд
гуйж өгье" хэмээгээд, түүнийг харуулахаар Добу мэргэн дүүгээ илгээжээ.
Добу мэргэн ахын хэлсэн ёсоор явж, тэрхүү нүүдлийн дэргэд хүрч, охиныг
үзсэнд үнэхээрийн сэтгэлд нийцэм гоо сайхан охин агаад гадамд гараагүй,
балчир залуу, нэрийг нь Алангоо гэдгийг мэдэв. Иймээс хожим Алангоог
Добу мэргэн ахын захисан ёсоор гуйн авч урагласан байна. Алангоо Добу
мэргэн хоёр Бүгүнүдэй, Бэлгүнүдэй хэмээх хоёр хүү төрүүлж, өсгөжээ. Добу
мэргэний гэр нь Боролдой, Соёолби хэмээх хоёр залуу зарцтай, дайр бор
хоёр хүлэгтэй, зарахаас зарцтай, унахаас унаатай баян чинээлэг
амьдралтай айл байсныг Монголын Нууц Товчоонд өгүүлжээ. Гэвч Добу мэргэн
25 настайдаа хүүхдүүдээ нас биед хүрээгүй бага балчир ахуйд нь нас
барсан байна. </div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Добу мэргэн Гурван гол, Бурхан Халдуны хавийн нутгийг эзэгаэн
язгуур монгол аймгийг захирч байгаад насан залуудаа ийнхүү тэнгэрт
хальжээ. Добу мэргэн тэнгэр болсноор язгуур монголын ханы суурь Дарлигин
монгол оос Нирун монголд шилжсэн гэдэг. Гэтэл үүний дараахан Алангоо
бэлбэсэн бөгөөтөл Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг хэмээн
нэрлэсэн гурван хүү төрүүлжээ.</div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Энэ үед зүй ёсоор Добу мэргэнийг амьд ахуй үед төрсөн ёст хүүхдүүд
болох Бэлгүнүдэй, Бүгүнүдэй хоёр хүү нь эхээс далдуур хоорондоо үгсэн I
хэлэлцэхдээ: "Бидний ээж ойр төрөл садан, үе зэргийн эр хүмүүн байхгүй
атал гурван хүүг төрүүлэв. Гэтэл гэр дотор ганц Малиг баяуд овгийн зарц
хүн бий. Энэ гурван хөвүүн лав түүний хүүхэд байх" хэмээн өгүүлснийг
хурц сэргэлэн Алангоо олж мэдээд, "Энэ учрыг хүүхдүүддээ тайлбарлаж
өгөх хэрэггэй" хэмээн үзжээ. Ингээдхаврыннэгөдөр Алангоо эххониныхатсан
мах чанаж Бэлгүнүдэй, Бүгүнүдэй, Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар
мунхаг таван хөвгүүндээ хувааж идүүлээд, тэднийг зэрэгцүүлэн суулгаж,
нэжгээд сумыг "хугал" гэж өгсөнд тэд тус тусдаа амархан хугачиж орхижээ.
Тэгэхэд нь Алангоо эх нь таван сумыг нийлүүлэн баглаад түрүүчийн адил
тус тусад нь дамжуулан өгсөнд хүүхдүүд нь ээлжлэн оролдож, хэн нь ч
дангаараа багц сумыг хугалж чадсангүй. Үүнийг хараад Алангоо эх том хоёр
хүүдээ хандан: "Та нар нарийн учрыг мэдэхгүй байж юунд дэмий юм ярина
буй. Бэлгүнүдэй, Бүгүнүдэй та хоёр, намайг энэ гурван хөвгүүнийг яахин
төрүүлэв. Хэний хүүхдүүд бол хэмээх хоорондоо шивнэн хэлэлцэж буй.
Сэжиглэх чинь зөв. Гэвч нарийн учрыг та нар мэдэхгүй байна. Учир нь шөнө
бүр цагаан шар хүн, гэрийн тооноор гийгүүлэн орж ирээд, миний хэвлийг
илэхэд, түүний гэрэл хэвлийд минь алгуур шингэх болсон. Үүний дараа тэр
хүмүүн гарч явахдаа наран саран гэрэлтэй шар нохой мэт шарвалзсаар одох
тул тэмдэгтэй тэнгэрийн хөвгүүд биз ээ. Хар тэргүүнт хүн лүгээ харьцуулж
яахан өгүүлэх вэ. Хамгийн хаад болох цагт, харц хүн сая учрыг ухаж
мэдэх бизээ" хэмээн эрслэн өгүүлжээ.</div>
</div>
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium; margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium; margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium; margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Бас Алангоо эх таван хөвгүүнээ үргэлжлүүлэн сургахдаа: "Та таван
хөвгүүн, миний нэг л хэвлээс төрсөн бус уу. Та нар ганцаараа явбал саяын
тэр нэжгээд сум мэт хүнд хялбархан Дийлдэх болно. Харин эе эвтэй явбал
тэр багцат сум мэт бат бэх болж, хэнд ч хялбар дийлдэхгүй юм. Та нар
хэрвээ ганц ганцаар салан хагацаж, хувь хувиа хөөвөл яг тэр дан сум шиг
бусдад амархан ялагдана. Харин багласан тэр таван сум пшг нэгдэж явбал
ямар ч хүнд ялагдахгүй болно" хэмээн сургажээ. Тэгж байтал Алангоо эх
хорвоогийн жам ёсоор үгүй болов. Алангоо эхийн таван хөвгүүний
Бэлгүнүдэй бэлгүнүд овоггон болов. Бүгүнүдэй бүгүнүд овогтон болов. Буха
хатаги хатагин овогтон болов. Бухату салжи салжи овогтон болов.
Бодончар мунхаг боржигон овоггон болжээ. Ийнхүү Алангоо эхийн сургаал
үгэнд нэгдэж нягтрахын ач холбогдол, хагацаж бутрахын аюул хорыг маш
уран чадварлаг дүрсэлснээр, түүний гүн гүнзгий утга санаа хэдэн зуун
жилийн турш монголчуудын дунд түгэн дэлгэрч, эдүгээ хүртэл үнэ цэнээ
алдаагүй билээ. Билэг оюу төгөлдөр Алангоо эх энэхүү мэргэн сургаалынхаа
ачаар түүхэнд улс төрийн алсын хараат, хүндэтгэн бишрүүштэй эмэгтэйн
хувиар бичигдэн үлдсэн болой.</div>
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium; margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium; margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium; margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
Хүн төрөлхтний нийгмийн байгуулал нь эхийн эрхт ёсноос анх үүссэн
түүхтэй бөгөөд эртний тэр цагт эх хүн болон үр хүүхдийн хоорондох
харьцаа нь туйлын нягт байжээ. Тэнгэрийн царай харж, билчээр <em>у</em><em>с</em> дагасан
нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж байсан үед, эцэг хүн гаднах хүнд хүчир
ажлаа гүйцэтгэж байсан учир, гэр орондоо тухлан суух нь нэн ховор
байснаас, гэрийн дотоод ажил, үр хүүхдээ сурган хүмүүжүүлэх үүргийг
голдуу эхчүүд хүлээж байв. Алангоо эх өөрийн авьяас билэг, оюун ухаанаа
таван хүүгээ өсгөн хүмүүжүүлэхэд зориулж, түүний оролдлого чармайлтын
ачаар таван хөвгүүд нь цом эрийн цээнд хүрч хүчирхэг хүмүүс болсон
билээ.</div>
<div style="color: black; font-family: Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: medium; margin: 0px; padding: 0px; text-align: justify;">
</div>
Ийнхүү боржигон овогтны дээд өвөг болсон Бодончар мунхаг бол
Чингис хаанаас дээш арван хоёр дахь үеийнх нь өвөг болжээ. Монголын
түүхэнд ийнхүү Алангоо эхээс төрсөн Бүгүнүдэй, Бэлгүнүдэй хоёрын хойч
үрс ба бусад угсаа овогтныг язгуурын монголчууд гэдэг бөгөөд Буха
хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг гурваас үүссэн угсаа төрлийг нуруу
монголчууд гэж нэрлэх болжээ. Нуруу монголчуудын алдарт эх Алангоо
хатнаас хожмын алтан урагг хаадын удам уг гарвалтай гэж үзэж болно. Эд
бүхэн монголын түрүү овогтон бөлгөө. Монголчууд нь бусад овгоос нэгэнт
арилжин авсан бэр хүн тэр овгийнхны шууд мэдлийн өмч болон хувирч,
талийгаачийн язгуур удмыг үлдээх онцгой үүргийг хүлээж байсан нь түүхийн
сурвалж мэдээгээр нотлогддог. Энэ бүхнээс үндэслэн Алангоо хатны
сүүлийн гурван хүү Добу мэргэний төрөл садан, алтан ургийн боржигон
овгийн хэн нэгэн эрийн хүүхдүүд байх талтай. Нөгөө талаар тэр цагт айлын
бэр хүн хадмын талынхныг ямагт дээдлэн хүндэлж, бэр байхад зайлшгүй
мөрдөх олон зүйл хорио цээрийг хатуу баримталж байсан бөгөөд
монголчуудын эртний уламжлал ёсоор эмэггэй хүний оюун билгийг энэ ёс
заншлаа хэрхэц сахиж байгаагаар үнэлэн үздэг байв. Бэрлэхүйн ёсны
хамгийн чухал хэсэг бол бэр хүн хадмын талынхны нэрийг хэлэхгүй өөр
үгээр цээрлэн хэлдэг заншил нь Алангоогийн домгийн өгүүлэмжээс тодорхой
харагдах ажгуу. Тэрбээр их ухаалаг, үр хүүхдүүдийнхээ эв нэгдэлд санаа
зовж, эвтэй сайхан амьдрахыг бодитой зааж өгсөн халамжит эх хүн а
байжээ</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-80286321071065429832013-06-25T05:16:00.003-07:002013-06-25T05:16:26.065-07:00Үлэг гүрвэлийн хот <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="content-i-title">
<em>
Үлэг гүрвэлийн хот
</em>
</div>
<div class="content-i-date">
<span class="old"><br /></span>
</div>
<img align="left" alt="" hspace="10" id="251653" src="http://resources.newsresources.info/news/photo/2013/6/8c6e1ccfad77ceff/d30e169bc6b079d7original.jpg" style="height: 238px; width: 357px;" vspace="5" />Эрээн
хотоор Ар Монголыг Өвөр Монголтой холбосон гол зам дайран гардаг. Энэ
хотыг ард олон албан бусаар Динозавр-сити гэж нэрлэх болжээ. <br /><br />Өмнө
нь Монгол, Хятадын хилийн заагт орших Эрээн хот хэн нэгний анхаарлыг
татахааргүй жижиг суурин байлаа. Харин өнгөрсөн зууны хориод оноос хотын
ойр орчмоос үлэг гүрвэлийн яс олдсоноор уг суурин хот болох замдаа
оржээ. Хотын орчимд барьсан, босгосон үлэг гүрвэлийн баримлууд Эрээн
хотыг “Динозавр-сити” нэртэй болгож, аялан жуулчлагчдын анхаарлыг татан
амралт зугаалгын бас нэг замыг нээсэн байна. Хоёр орныг холбосон зам
дээрх үнсэлцэж буй хоёр үлэг гүрвэлийн баримлын өндөр нь 19 метр, нийт
урт нь 80 метр. Бас зам дагуух хөндийгөөр эрт галавын аварга том, жижиг
үлэг гүрвэлүүдийг амьд бие, араг ясыг хуулбарлан хийсэн олон тооны
баримал, үзмэрүүд эгээ л энэ цаг үед оршин байгаа мэт “бэлчиж” байдаг.<br /><br />Харин
монголчуудын хувьд Байгалийн түүхийн музейд байсан үлэг гүрвэлийнхээ
ганц ясыг саяхан “ихэрлүүлж”, Алс холын Америкаас Тринозавр Батаар
нэртэй үлэг гүрвэлийн ясыг авчирсан нь улаанбаатарчуудын хувьд үзэх
ёстой үзмэр болоод байгаа. Хотын төв талбайд түр сууцанд “амьдарч”
байгаа ноён Батаарын араас дахиад хорь шахам араг яс ирэх юм гэсэн.
Тэдний ирээдүйн оромж нь сүүлийн 20 жил МАН /МАХН/ байрлаж байсан,
хуучнаар бол Лениний музей. Энэ барилга Монголд ганц байгаа музейн
зориулалтаар баригдсан ганц барилга. Нийслэлийн өмчид байсан уг барилгыг
МАН-ынхан тун саяхан шүүхийн шийдвэрээр арга буюу хууль ёсны эзэмшигчид
нь буцаан өгсөн билээ. Сүүлийн хорин жил зөвхөн баар, буудал, билльярд
гээд юу эсийг оруулан түрээсийн ашиг олдог байсан энэ барилгыг дахин
музей болгохын тулд нэлээдгүй хөрөнгө зарж засвар, үйлчилгээ хийх
хэрэгтэй болоод байгаа. Оргүйгээс охинтой нь дээр ээ гэдэг байх аа. <br /><br /><div style="text-align: center;">
<img hspace="10" id="251652" src="http://resources.newsresources.info/news/photo/2013/6/49a13e0ffbd43327/bc024b9bb0ce25bdoriginal.jpg" style="height: 170px; width: 603px;" vspace="5" /></div>
<br />Ер
нь бол монголчуудыг хил давуулан хулгайд алдсан ганц үлэг гүрвэлийг
авчирчихаад бөөн баяр хөөр болон төв талбайдаа залж байхад хилийн цаана
үлэг гүрвэлийн бүхэл бүтэн хот босчихсон байгаа нь бас л эмгэнэлтэй
хэрэг л дээ. Өмнө нь “Хятадын үлэг гүрвэл” гэж төдийлөн сонсож
байгаагүй, Монголын говиос олдсон үлэг гүрвэлийн тухай л дэлхий нийт
ярьдаг байсан болохоор тэр. Гэвч эрт гарсан чихнээс хойно гарсан эвэрт
урт гэдэг шиг санаачлагатай, сүйхээтэй ард түмэнд атаархахаас өөрөөр
яалтай. Гэхдээ Хятадын аялал жуулчлалын тухай өрнийнхний хэлдэг нэг үг
байдаг. “Хамгийн хямд аялал жуулчлал. Бид хэзээ ч ийм хямд бизнес
хийдэггүй” гэж. 2008 оны Бээжингийн олимпийн дараа ч гэсэн “Зөгийн үүр”
цэнгэлдэх хүрээлэнг шинээр барьсныг нь ч үл харгалзан “Хүнээр зодож
хийсэн хамгийн хямд олимп” гэсэн үнэлгээг өгсөн. Дараа нь Лондоны
олимпийн нээлт, хаалт энэ дүгнэлтийг дэлхий нийтэд баталж өгсөн билээ.<br /><br /><div style="text-align: center;">
<img hspace="10" id="251650" src="http://resources.newsresources.info/news/photo/2013/6/f47335a9f9ecf234/2a5f7ffb9b593c49original.jpg" style="height: 166px; width: 603px;" vspace="5" /><br /><img hspace="10" id="251651" src="http://resources.newsresources.info/news/photo/2013/6/f0d05a55d05aa18f/5f98c8efcaeb729original.jpg" style="height: 211px; width: 603px;" vspace="5" /></div>
<br />Харин
монголчуудын хувьд боломж өөр. Монголын говиос олдож, дэлхийгээр нэг
тарчихсан зөвхөн үлэг гүрвэлийн ясыг “ориг”-оор нь цуглуулж ирээд үзмэр
байгуулахад дэлхийд байхгүй том “зоопарк” болно. Энэ бол хамгийн үнэ
цэнэтэй бизнес байх болно. Ерөнхийлөгчийн одоо яриад байгаа үндэсний
паркийн нэг хэсэг нь энэ байх ёстой юм болов уу. <br /><br />Монголчууд
үеийн үед уул уурхайгаа мэрж амьдрахгүй гэдгийг дээр дооргүй л ярьдаг,
мэддэг. Байгальд ээлжтэй эдийн засаг, хөгжлийн тухай ярьж байгаа энэ үед
эдийн засгийн бас нэг том боломж нь төрт ёсны 2000 жилийн түүхтэй, үлэг
гүрвэл байтугай хүн ч анх үүссэн гэдэг төв Азийн энэ орныг зорьсон
аялал жуулчлалын бизнес байхыг үгүйсгэхгүй. Гэтэл бидэнд түүх нь байлаа ч
үзүүлэх юм нь байдаггүй нэг зовлон бий. Орсон, гарсан жуулчдад
одоохондоо “Бид ийм түүхтэй” гэж амаараа ярихаас цаашгүй болохоор зарим
нэг дэггүй нөхөд бол “Ёстой нэг сайхан исгэрч байна аа” хэмээн инээд нь
хүрдэг байхдаа ч ядахгүй. Сүүлийн хорин жил нүүдлийн мал аж ахуй, эсгий
гэр хоёроороо нүүр тахалсан хэдий ч тэр одоо улиг болоод байгаа. Онгон
дагшин байгалийн тухай бол ярихын ч хэрэггүй. Уул толгодоо хэдэн зуун
“майл”-аар нь эдлэн болгон хашаа хороолчихоод нисдэг тэргээр ан хийдэг
Америкийн баячууд манай хожуул болсон ой, харшиж ядарсан хүн шиг болсон
гол мөрнийг харвал инээд нь хүрэх биз. Харин Улсын төв тузейд
хадгалагдаж байгаад “Үзэсгэлэн гаргах” нэрээр дарга нарынх нь өнгөрсөн
хорин жил гадаад руу зөөж, зарж идсэн уусан түүхийн жаахан юмаа эргүүлж
олж авбал, ядахдаа үлэг гүрвэлийнхээ ясыг бүрэн бүтнээр нь цуглуулж
аваад хот биш юм аа гэхэд зоопаркийн хэмжээнд байлгаж чадвал монголчууд
жинхэнээсээ өвлөж авсан эд өлөг, олдвор баялагтай, бусдад үзүүлэх түүх
соёлтой ард түмэн юм хэмээн үнэлж магадгүй. Юу үнэтэй, тэр үнэ цэнэтэй. </div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-69473827544587109132013-06-25T05:00:00.003-07:002013-06-25T05:00:23.344-07:00Хүннүгийн үеийн оршуулгын цогцолбор олджээ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h1 class="headline">
Хүннүгийн үеийн оршуулгын цогцолбор олджээ</h1>
<div id="post-info">
<div id="post-info-left">
on June 26, 2013
</div>
</div>
<div id="content-area">
<div class="post-image">
<img alt="hunnugiin ueiin oldvor" class="attachment-post-thumb wp-post-image" height="268" src="http://www.yanaa.mn/news/wp-content/uploads/2013/06/hunnugiin-ueiin-oldvor-300x268.jpg" width="300" />
</div>
<div style="text-align: justify;">
Эртний Хүннүгийн үеийн 20 гаруй булш
бүхий оршуулгын цогцолбор олджээ. Тодруулбал, энэхүү цогцолбор нь
Сонгинохайрхан дүүргийн Зүүн салаа, Баянхошуу орчмын газраас олдсон
байна. Тус цогцолборыг түүх, соёл судлалын профессорын багийнхан
илрүүлсэн бөгөөд одоогоор малтлагынхаа эрхийг авахаар ажиллаж байгаа юм
байна. Малтлагын зөвшөөрлөө авсны дараагаар археологчид оршуулгыг
малтаж, газар дор байгаа өвийг бүртгэн судлаж, тухайн нийгмийн зан үйл
соёл, аж байдлыг судлах гэнэ.</div>
<div class="fb-social-plugin fb-like fb_edge_widget_with_comment fb_iframe_widget" data-font="arial" data-href="http://www.yanaa.mn/news/?p=83395" data-layout="button_count" data-ref="below-post" data-width="620">
<span style="height: 20px; width: 74px;"></span></div>
</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-30963311922438820962013-06-25T04:11:00.002-07:002013-06-25T04:11:27.842-07:00Нууцлагдсан түүх буюу Монгол бичгийн түүх<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h3>
Нууцлагдсан түүх буюу Монгол бичгийн түүх</h3>
Нууцлагдсан түүх буюу Монгол бичгийн түүх<br />
Аливаа түүхийг улс төрийн зорилгоор бичдэг үүнээс болоод түүхэн үнэн
гуйвуулагддаг эсвэл дарагддаг бүр заримдаа зохиомол домгон түүх хүртэл
үүсдэг билээ. Би энэ удаа Монголын түүхэн дотроос дарагдсан эсвэл зориуд
мартагдсан байж магадгүй Монголын бичгийн түүхийг дэлгэхийг зорилоо.<br />
Надад анх Европийн орнуудын түүх уншиж байхад тэдний бичиг үсгийн түүх
болон үндэстний бүрэлдэн тогтсон түүх Христийн шашинтай салшгүй
холбоотой юм байна даа гэсэн сэтгэгдэл төрж байлаа. Ялангуяа тэдний
бичиг үсэгтэй болсон нь Христийн шашинийг дэлгэрүүлэх үүднээс тухайн ард
түмний эх хэл дээр Библийг орчуулж бичих зорилготой, тэдний хэл ярианы
онцлогт зориулж бичиг үсэг зохиодог байсан нь тод харагддаг. Үндсэндээ
орчин үеийн Умард болон Зүүн Европийн ихэнх орнууд VIII–X-аар зууны үед
Христийн шашинд орсон бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор тэдний бичиг үсэг, тэр
бүү хэл үндэстний төр улсын үүсэл тавигдсан байдаг. Одоо бидний
хэрэглэж байгаа Кирилл үсгийг ах дүү Кирилл, Метод гэх хоёр Христийн
номлогч славян хэлний онцлогт зориулан зохиосон юм.<br />
Гэтэл Монгол бичиг үсгийн түүх ч гэсэн Христийн шашинтай холбоотой нь
харагддаг. Тэгэхлээр би өөрийнхөө таамаглалыг батлахыг оролдоё.<br />
Тэгэхлээр Монгол бичгийн түүхийг судлахын тулд дэлхийн соёл иргэншил, бичиг, үсгийн түүхийг судлахаас өөр аргагүй ээ.<br />
Анх хүний нийгмийн үйлдвэрлэх хүчний өсөлтөөр тухайлбал 13000 жилийн
өмнөөс баруун Ази одоогийн Сири, Ирак болон түүний эргэн тойрны улсуудын
үржил шимтэй нутагт Тигр, Ефрат (Tigris and Euphrates) гэх хоёр агуу
мөрний сав газар улаан буудайн тариалал эрхэлснээр [1], дараа нь 8000
жилийн өмнөөс мал аж ахуй үүссэнээр эд баялагийн хуримтлал бий болон
нийгмийн янз бүрийн анги, давхаргууд бий болжээ. <br />
Ингэснээр нийгмийн зохицуулалт хийх шаардлагын дагуу анхны төр,
захиргаанууд үүсчээ. Улмаар төрт улсууд нь аливаа үйл хэргийг амаар
явуулах боломжгүй болов.<br />
Шалтгаан нь:<br />
1. Удирдагч хүн, хүн болгонтой уулзаж амаар, заавар зөвлөлгөө өгөх
боломжгүй учраас гаргасан ам тушаал, зааварчилгаа нь зохих газраа
хүрдэггүй эсвэл гуйвж очдог байв.<br />
2. Эд, материалын их хуримтлал үүссэн тул бүртгэл, баримтжууллын үйл ажиллагаа шаардлагатай болов.<br />
гэх зэрэг шаардлагаар Шумер улсын үед анхны бичиг, үсэг бий болсон түүхтэй.<br />
Анхны бичиг үсгүүд нь дүрс үсэг байсан ба эртний Египет улсын түүхийн сүүл хэсгээр зарим авиаг тэмдэглэх болжээ.<br />
Хожим нь Финикууд дээрхи санааг үргэлжлүүлэн авиа зүй дээр үндэслэн
бичиг үсэг зохиосон юм. Эндээс орчин үеийн авиа зүйн бараг бүх бичиг
түүний дотор Монгол бичиг үндэстэй.<br />
Монгол бичиг нь Финик-Арамай-Сири-Согд-Эртний Уйгар-Монгол үсэг гэх
дарааллаар үүссэн билээ. Эхний гурван бичиг үсэг нь Семит хэлний
бүлгийн хэлнүүд (Одоогийн Араб, Еврейн өвөг хэл) бөгөөд Йисус Христ нь
арамай хэл дээр ярьдаг байв.<br />
Согдууд болохоор одооний Ираний төрөл хэлээр, Уйгурууд түрэг хэлний бүлэгт хамаарагддаг байжээ.<br />
Эндээс нэг сонирхолтой асуулт гарч болох юм. Яагаад Монголчууд эртнээс
нааш харилцаа холбоотой, хөрш улсууд болох өөрийн бичиг үсэг бүхий
эртний соёлт хөрш Хятад болон Тангуд, Төвдээс бичиг үсгээ аваагүй юм бэ?<br />
Учир нь Хятадын дүрс үсэг нь Монголчуудын хувьд дэндүү нүсэр Монголын нүүдлийн соёлд дэндүү тохиромжгүй байв.<br />
Төвд, Тангуд улсууд нь эртнээс YII зууны үед Соронзонгомбо хааныхаа үес
Буддын шашинд албан ёсоор орсон бичиг үсэгтэй улсууд байсан боловч
Монголчууд бас л авсангүй.<br />
Шалтгаан нь миний дээр дэвшүүлсэнээр бол Монгол бичиг нь Христийн шашны гарал үүсэлтэй байсанд оршино.<br />
Тэгэхлээр энэ шалтгааныг тайлбарлахын тулд бид Христийн шашны түүх,
түүний Монголд дэлгэрсэн түүхийг судлахаас өөр аргагүй болно.<br />
Христийн шашин нь эртний Жүүдийн (Еврей) шашнаас үүсэлтэй бөгөөд манай
эрний 0000 онд эртний еврей хэлээр Messiah ( Грекээр: Christ-Христ )
буюу бурханаас илгээгдсэн Ийсус төрсөнөөр эхлэлтэй юм. Хожим энэ шашин
нь өөрсдийн итгэл үнэмшилийн тулгуур болох Эцэг, хүү, ариун сүнс,
Христийн эх Мариягийн талаарх үзэл бодлын зөрүүгээс зөрчилдөн олон
урсгалууд бий болгосон ба эдний дотроос Несториан урсгал нь Монгол оронд
YII-X-аар зууны хооронд тархжээ. Несториан гэдэг нь Несторус гэсэн
хүний нэрнээс үүсэлтэй ба энэ хүн Y-аар зууны үед Зүүн Ромын эзэнт улсын
нийслэл Константинаполь хотын хамба лам байжээ. Несторус нь Ийсус Христ
нь хүн ба бурханы шинжийг хоёуланг нь тусдаа агуулж байсан гэсэн
асуудал дэвшүүлснээр Христийн ертөнцөд маргаан өрнүүлжээ. Улмаар
Константинаполь хотынхоо хамба ламын эсрэг тэр үеийн өрсөлдөгч том хот
Александрын хамба Кирил маргаан өрнүүлж Ром зэрэг газруудаас дэмжлэг
авсанаар Несторусын талыг ялж, хавчин шахав. Ингэснээр энэ урсгал нь
зүүн тийшээ тархах үндэс болж өгсөн юм. Энэ нь миний таамаглалаар бол
гол нь үзэл сурталаас илүү тэр үеийн өрсөлдөгч том хотууд
Константинаполь, Александр, Ромын геополитикийн өрсөлдөөнөөс шалтгаантай
байсан байх.<br />
Ингээд Несториан урсгал нь зүүн тийш эртний Ассир улсын удмынхан дунд
ихээр тархжээ. Тэр үеийн Ассирууд Сири (Syriac) хэлээр ярьдаг байсан ба
энэ хэл нь Арамай хэлний удам эсвэл төрөл хэл ажээ.<br />
Несторианчууд зөвхөн шашны бадрангуй (enthusiast) үзлээс гадна
худалдааны орлого олох зорилгоор Христийн шашныг дэлгэрүүлж эхэлсэн
бололтой. Тэд залуучуудыг шашны төдийгүй худалдааны чиглэлээр 3 жил
бэлддэг байж. [2-ийн 14 хуудас]<br />
Тэр үед торгоны зам нь худалдаа, харилцаа, соёлын солилцооны үүрэг
гүйцэтгэж байснаас гадна энэ замаар янз бүрийн үзэл суртал, шашин тархаж
байв. Несторианчуудын зорилго нь аливаа шашны адилаар үзэл суртлаа
дэлгэрүүлэхээс гадна эдийн засгийн ашиг олж үйл ажиллагаагаа
санхүүжүүлэх улмаар шашин нэгтэй хүмүүсийг торгоны замын дагуу бий
болгосноор худалдаагаа найдвартай хийх сүлжээ байгуулах нь тун хэрэгтэй
байсан болов уу. Нөгөө талаар Исламийн шашин YII-аар зуунаас эхлэн
хүчтэй тэлснээр Несторианчуудыг уугуул нутагт нь дарамтлан уг шашинг
зүүн тийш тэлэхэд хүчтэй нөлөөлжээ. <br />
Түүнээс гадна манай эриний 241 онд хуучин Ассирийн Христ шашинтай
(Несториан) байсан залуу Мани шинэ Маниан (Manicheanism) шашнийг
үндэслэжээ. Энэ шашин нь Будда, Христ, Зороастер (Zoroaster) гурвууланг
нь агуу номлогчид гэж номлож байсан байна.[3, 3 ба 11-р х.] Улмаар
Манийн шашин Парфиан (эртний Иран) , тэдний төрөл Согдод тархаж Уйгур
улсад 763 онд төрийн шашин болжээ.<br />
Манийн шашин, дээр дурдснаар Несториан урсгалын хүчтэй нөлөөгөөр бүрдсэн
учир тэдний бичиг үсгийг (Сири бичиг) авч хэрэглэсэн байна.<br />
Тэгэхлээр эхлээд Христийн шашин, дараа нь Маниан шашин тархахдаа эхлээд
сири хэл, бичгээр дараа нь тухайн ард түмнүүдийн хэл аялгуунд зохицуулах
шаардлагын дагуу бичиг үсэг зохион Согд үсэг бичиг түүнээс уламжлан
Согдуудаар дамжуулан Уйгурууд өөрсдийн бичиг үсэгтэй болж шашныхаа ном
зохиолуудыг өөрсдийн төрөлх хэл дээрээ хөрвүүлж авч байсан нь Хятадын
Шинжаан зэрэг газар хийсэн археологийн шинжилгээгээр нотлогддог юм.<br />
Согдууд нь тухайн үедээ өндөр соёлтой улс гүрэн байсан бөгөөд тэр үеийн
торгоны замын худалдаанд хүчтэй ноёрхож байсан ба одоогийн дундад Азийн
Узбекстан зэрэг улсуудын нутаг дээр оршиж байсан тул энэ давуу талыг
олсон бололтой.<br />
Ричард Фолцийн [4, 68 х.] бичсэнээр бол Согдууд дотор YIII–аар зуунд
Исламын шашинд ортлоо Христийн шашнийг баримтлагчид олон байжээ.
Түүнчлэн тэдний хэл тухайн үеийн торгоны замын дагуухи гол хэл байсны
хувьд тэд орчуулагч, болон орчуулгын үүрэг гүйцэтгэж Христ, Будда, Мани,
Зороастерийн шашний олон ном зохиолыг өөрийн болон бусад хэл дээрээ
орчуулж байжээ.<br />
Чухам энэ шалтгаанаар Уйгарууд Согдоос бичиг үсгийн авсан байх. Гэхдээ
хэвтээ чиглэлд биш босоо бичдэг болсон нь магадгүй Хятадын бичиг, үсгийн
соёлын нөлөө болов уу. <br />
Монгол улсын түүх, [5] тэргүүн ботийн 339 –аар хуудсанд дурдснаар: <br />
“... Дундад Азийн өндөр соёлт согд нараас бичиг авч өөрийн хэлний
аялгуунд зохицуулан хэрэглэсэн нь түүхэнд уйгар бичиг хэмээн алдаршжээ.
<br />
...Уйгур бичгийг, тэдний бүрэлдхүүнд орсон түрэг, монгол угсааны зарим
аймаг хэрэглэж байсан бөгөөд улмаар Их Монгол улсын албан бичиг болсон
юм. Уйгур бичгээр дамжин олон тооны үг Монголд нэвтэрсэн нь ном, дэвтэр
хэмээх согд үг, ... эрдэм зэрэг уйгур үгс болно.” гэжээ. <br />
Монгол оронд христийн шашин тархсан нь болон Монгол бичгийн үүсэл:<br />
Сонирхолтой нь Найжэл Камеруны [6, 42 х] дурдсанаар бол Их Монгол улсад
илгээж байсан Европийн элч нар нь голдуу Сири хэл, бичгээр бичсэн
(Несториан шашны албан ёсны хэл, бичиг) захидалтай ирдэг байсан. Жишээ
нь: Виллиам Рубрук (William of Rubruck) Сири хэл дээр бичсэн захиатай
ирж байсан байна. <br />
Эндээс ямар учраас Европууд захиагаа Сири хэл, бичгээр дээр Монгол руу илгээж байв гэсэн асуулт гарч байгаа юм.<br />
Лоуренсе Браун [7, 101-103 х.] болон Алфонсе Мингана [8] нарын бичснээр
бол МЭ 1007 -1008 онд Монголын Хэрэйд аймгийн 200,000 хүн Христийн
шашинд орсныг тэр үеийн Мерв хотын Несториан шашны тэргүүн Абдиешийн
захиа болон Ассирийн сүмийн он дарааллын бичигт Жасоб Бар-Небраеус
тэмдэглэгдэн үлджээ. Тэнд өгүүлснээр бол Хэрэйд аймгийн удирдагч ан хийж
яваад хүчтэй цасан шуурганд өртөж амь алддагийн даваан дээр түүнд
христийн шашний ариун гэгээн нарын нэг үзэгдэж явах замыг нь зааж
өгснөөр орон байрандаа эсэн мэнд хүрч чаджээ. Ингэснээр тэр нэн даруй
тэр хавьд байсан Ассирийн худалдаачдад элч илгээж Христийн шашнийг дагах
болсноо мэдэгдэн тэр болон түүний албатууд христийн шашинд орсон гэжээ.
<br />
Мөн Хэрэйд аймгийн удирдагч Ван хааны өвөг болон эцэг нь Маркус,
Курчагус (Georgeus) гэсэн нэртэй байсан нь Христийн шашний гаралтай гэж
тэмдэглэгддэг.[9, 1-р боть 130 х.] <br />
Ер нь 800 он орчмоос Христийн шашны худалдаачдын нөлөөгөөр Христийн
шашин Найман, Онгуд, Хэрэйд, Уйгур, Хар Хятанд тархаж эхэлжээ. [10, 152
х.] <br />
Түүнээс гадна та бидний сайн мэдэх япончуудын хийсэн Монгол Их гүрэн
түүхэн баримтад кинонд Өвөр Монголын нутаг дахь хуучин Онгуд аймгийн
балгаснаас Хэрээс буюу Загалмай тэмдэгтэй чулуунууд олддог тухай харуулж
байсныг санаж байгаа байхаа. <br />
Өнгөрсөн зуунд олдсон Хар Хот болон Булаг? (Bulayпq) зэрэг Хятадын
Шинжаан уйгурын автономит болон Ганьсу мужийн нутгаас олдсон эртний
бичиг дурсгалын олдвор дотор Христийн уйгур бичээсүүд нилээн байдаг
бөгөөд тэнд Йисусийг Мисха (Messiah гэсэн үгнээс гаралтай байх Ё.Г)
тангри - Мөнх тэнгэр?, хан тангри гэж нэрлэж байсан нь сонирхолтой. Мөн
нилээн тооны Согд, Сири бичээс бүхий Христийн ном судрын үлдэгдлүүд
олджээ. [11][12, 254-256 х.]<br />
Тэгэхлээр эндээс Монголд нутаглаж байсан аймгууд өөрөөр хэлбэл тэр үеийн
хүн амынх нь тал нь Христийн шашинтай байсан. Тиймээс эх хэл дээрээ
шашныхаа номлолыг уншиж байсан. Эх хэл дээрээ номоо уншиж байсан юм чинь
өөрсдийн нутгийн хэл аялгуундаа зориулсан бичиг үсэгтэй байсан, тийм
байх шаардлагатай гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна. Монгол бичиг нь
Финик-Арамай-Сири-Согд-Эртний Уйгар-Монгол бичиг, үсэг гэсэн дарааллаар
Христ болон Манийн шашны нөлөөгөөр дамжиж бидэнд ирсэн нь дээрхи болон
дараахи нотолгоонуудаас дахин харагдаж байна.<br />
Монголын түүхэн болон уран зохиолын гол эх сурвалжуудын нэг Монголын
Нууц Товчоог уншиж байхад ажиглагдсан зүйл бол зохиолын бүтэц Библи
судартай их төстэй байдаг юм. Дээрхи зохиолууд хүний нэр, газар ус, үйл
явдлууд нь ялгаатай болохоос зохиомж дараалал зэрэг их төстэй. Тэрний
хүү тэр, тэрнэээс тэр гарав гэх мэт. <br />
Мөн хожим Монголын цөм болсон нирун аймгуудыг үндэслэгч Алунгоогийн 5
сумыг хөвгүүддээ хугалуулахаар өгсөн сургааль нь эртний грекийн Аесопын
[13] домог сургаальтай адил байдаг нь тохиолдол гэж үзэхэд хэцүү л юм.
Аесопын [13] домог сургаальд нэгэн хөгшин үхэхээс өмнө саваа мод
зарцаараа авчруулж ирээд хүүхдүүдээрээ хугалуулж, сургааль айлдсан тухай
сонссон байж болох талтай. <br />
Тэр тусмаа Алунгоо өөрсдийн хүүхдүүдээ шөнө бүр ирдэг цагаан шар хүнээс
гаралтай гэж хэлсэн. Хүүхдүүд нь болох боржигинчууд ногоон, бор [хөх]
нүдтэй, шар өнгөтэй арьстай байсан гэж Раш Ад Диний зохиолд [9, 1 боть,
155 х.] тэмдэглэгдэн үлдсэн нь тэнгэрээс гаралтай гэхээсээ илүү эртний
Сиригээс ирсэн Несторийн шашны худалдаачинтай холбоотой байсан гэмээр
сэтгэгдэл төрүүлдэг. <br />
Алунгоогоос хойш нь Чингис хаан хүртэл 12 үе болсоныг тооцвол тэр үед
дунджаар 20-25 насандаа хүүхэдтэй болдог байсан гэж үзвэл Чингис хаанаас
240-300 жилийн өмнө буюу X-XI-ээр зууны хооронд болсон явдал гэлтэй.
Энэ нь Хэрэйд аймгийн Христийн шашинд орсон үетэй ойролцоо байгаа нь
анзаарагдаж байна. <br />
Тэр үеийн Монголын бөөгийн шашин одоо үеийнхээс ялгаатай байж, ганцхан
Мөнх тэнгэрийг шүтдэг байтал хожим үеийн бөөгийн мөргөл маань 99
тэнгэрийг, мөн өвөг дээдсийн сүнс, сахиусыг шүтдэг. Ингэснээр эхнийх нь
монотейзм дараагийнх политейзм гэсэн шашны ангилалд багтаж байгаа юм.
Монотейзмд нь ганцхан дээд хүчин (эзэн, бурхан) байдаг гэж номлодог
Христ, Мусульман шашинууд ордог бол политейзмд олон бурхадтай буддын
болон хинду зэрэг шашинууд ордог.<br />
Мөн нууц товчооны эхийг Козиний [14] латинаар буулгасныг харахад; <br />
§ 174. …<br />
….Kouno ami erusun dobtulduya! Keeesu, teun-tur Ačiq-Širun uķulerun: <br />
Qan, qan! Butuķai! <br />
Ečine buķu, kou erirun, <br />
Elbiesun ĵalama kiĵu, <br />
Abi-Babi! keen, <br />
Erin ĵalbarimui bida, <br />
Edun-torun-baraqsan, <br />
kou Saŋķumi asaraya! Moŋğolun oloankin, ĵamuqa-lua, Altan, Qučar-lua
bidan-tur bi! Temuĵin-lue daičiĵu ğaruqsan Moŋğol qaa otqun tede? <br />
Козиний [15] Орос руу орчуулсан нь;<br />
174. …<br />
…Кинемся же выручать сынка!" Тут Ачих-Ширун и говорит ему: "Полно-те хан, государь мой!<br />
Втайне о сыне - ты помнишь? - мечтал, Жертвы-курения духам ты слал,
Слезно молитвы святые творил Да неотступно ты "Авва" твердил.<br />
["Все мы, втайне домогаясь сына, моления и жертвы приносим, "абай-бабай4 твердим, вознося усердные молитвы..."]'<br />
Ц. Дамдинсүрэн[16] гуайн орчин үеийн Монгол хэл рүү буулгасан нь;<br />
174. <br />
Ачиг-Ширvн єгvvлрvvн:<br />
"Эзэн хан минь<br />
Эрхбиш болоомжилж айлд<br />
[Эзэн хан тэргvvлэн<br />
Энгийн харц бvгдээр]<br />
Эс заяасан хєвvvний<br />
Эрэл мєрєєдєл болж<br />
Элдэв арга хийлгэж<br />
Эвий бавий хэмээн залбирах бєлгєє<br />
Энэ залбирал бvтэж<br />
Эхээс тєрсєн заяасан<br />
Эрхэм хєвvvн Сэнгvмийг<br />
Энхрийлэн асарч сувилъя<br />
Энэ гурван хэсгийг харьцуулж харахад энэ нь эртний Арамай хэлний “Авва”
эцэг эсвэл эцэг тэнгэр, бурхан гэсэн залбирлын үг мэт. Ер нь орчин үеийн
Монгол хэлний аав гэдэг үг [17] Еврей хэлний “אב – (латин галиг –av,
утга- аав)” гэдэгтэй төстэй байгаа нь ч сонирхолтой юм. <br />
Бас л одоогийн Монголын эвий бүүвэй гэдэг үг энэ залбирлаас гаралтай юм
бол уу? Монголын Их хаадуудын ээж, болон хатад дотор маш олон Христэд
итгэгч нар байсныг анзаарахгүй өнгөрч болохгүй. Жишээ нь , Мөнх,
Хубилай, Хүлэг хааны эх Христ шүтлэгтэй Сорхагтани бэх (Ван хааны дүү
Жаха-Хамбугийн охин) хүүхдүүдээ Abi-Babi! буюу Эвий бавий-эвий бүүвэй
гэж энхрийлэн залбирч байсан байж магадгүй ээ. <br />
Нууц товчоог судалсан Ц. Дамдинсүэн зэрэг олон эрдэмтэд Монголчууд
эртнээс нааш бичиг үсгийн соёлтой байсан, Нууц товчооноос өмнө бичигдсэн
бичиг зохиолын дурсгалууд хадгалагдан ирээгүй бололтой, мөн тэр үеийн
Монгол ярианы хэлнээс бичгийн хэл нь ялгаатай болсон байна гэж дүгнэдэг.
<br />
Миний бодлоор бол дээрхи нөхцлүүд дээр дүгнэлт хийхэд Монгол бичиг нь
Найман юм уу Хэрэйд аймгийн эсвэл аль нэгэн аймгийн аялгуу дээр
тулгуурлаж Христийн ном зохиолыг анх орчуулж гаргах зориулалтаар үүссэн.
Ном гэдэг үг ч гэсэн эртний Христийн ертөнцийн голлох номын хэл болох
Грекийн номос-хууль дүрэм гэдгээс гаралтай нь харагдаж байдаг. Гэтэл
Монголын эртний өвөг дээдэс эрт дээр үес Хятад, Тангадын ном зохиолтой
танилцаж явсан нь дамжиггүй. Тэгж явсан атлаа тэднээс энэ үгийг
зээлдээгүй харин Согд хэлээр дамжуулж энэ үгийг авсан нь учиртай мэт! <br />
Бас нэгэн зүйл нь Хэрэйд гэдэг үг Христүүд гэдгийн сунжирж нутгийн
хэллэгт зохицож үүссэн байх талтай! Христийн сургааль нэвтэрсэн тэр үес
энэ нэр түүхэнд тэмдэглэгдэж ирсэн мэт. Түүнчлэн Онгуд аймгийн нэр нь
Онгон гэсэн нэрний олон тоо. Онгон шүтээн нь Христ байсан байж магадгүй
учраас, Хэрэйд-Хэрээст-Христ гэдэг шиг шашны шүтлэгээрээ өөрсдийгөө
нэрлэсэн юм шиг санагддаг. Хэрээс тэмдэг гэдэг Монгол үг нь эртний
гаралтай бололтой. Христ гэсэн үгнээс үүсэлтэй юм биш үү гэмээр. <br />
Гэвч Монголд ямар учраас Христийн шашин алдагдсан, Монгол бичгийн энэ
гарал үүслийн түүх яагаад далдлагдсан бэ? гэсэн асуудал дэвшүүлж болох.<br />
Миний таамаглалаар: <br />
1. Христийн несториан урсгал нь Монгол орноос газар зүйн хувьд хэт алслагдсан байв.<br />
2. Хожим Исламын шашин хүчирхэгжин несторианчуудыг нутаг оронд хүртэл цөөнх болгож хүч нөлөөгүй болгосон.<br />
3. Хубилайн эсрэг бослого гаргасан түүний дүү Аригбөхийг Несторианчууд
ихээр дэмжсэн. Жишээ нь, одоогийн манжуур болон зүүн Монголыг захирч
байсан үеэл дүү, Отчигон ноёны ач Наян ноён Христийг шүтэгчээр барахгүй,
Хубилайн эсрэг Христийн тэмдэгүүдийг туг сүлдэндээ залан байлдаж байв.<br />
4. Ромоос 100 эрдэмтэй Христийн лам авах гэсэн Хубилайн хүсэлт бүтээгүй.
[18, 365 х.] (шалтгаан нь тодорхойгүй: миний бодлоор Христийн шашинт
эхийнхээ нөлөөгөөр Христийн шашнийг Монголд дэлгэрүүлэх гэсэн байх)<br />
зэргээс шалтгаалан Христийн шашний нөлөө Монголд суларч эхэлжээ. <br />
Гэтэл өөрийн эзэнт гүрнийг оюун санааны хувьд нэгтгэхийн тулд шашин
залахаас өөр аргагүй улс төрийн бодлогоос болж ойр орших Төвдөөс Буддын
шашин залснаар Хубилай хаанаас эхлээд Монголд Христийн шашнаас цэрвэх
болов. Иймд гарал үүслээс нь шалтгаалаад Монгол бичгээс цэрвэх болж
Монголын шашны зүтгэлтэн голдуу хүмүүс шинээр янз бүрийн бичиг үсэг
хүртэл зохиож, Монгол улс түүхэндээ хамгийн ихээр, бичиг үсгээ солих (10
орчим удаа) гэж оролдсон улс боллоо. Үүний нэг тод жишээ нь Халхын
Өндөр гэгээн Занабазарын Соёмбо үсэг юм. Түүнд улс төрийн болон хэлний
шаардлагаар бичиг үсэг зохиох ямарч шаардлага байгаагүй зөвхөн шашны
зорилгоор Соёмбо үсгээ зохиосон юм уу гэлтэй? <br />
Түүнээс гадна шарын шашны удаа дараагийн түүхчид Монгол хаадыг эртний
Энэтхэг, Төвдийн хаадаас гаралтай мэтээр бичиж байсан. Ингэснээр Монгол
түүхийн чухал хэсэг болох Монгол бичгийн гарал үүслийг зориуд нуун
дарагдуулж, өөрийн шашнаа эртнээс нааш Монголын язгуур шашин байсан
мэтээр харуулахыг зорьжээ. <br />
Ё. Гантулга<br />
2009-05-10<br />
<a href="http://gantulga.wordpress.com/" rel="nofollow" target="_blank">http://gantulga.wordpress.com</a><br />
Австрали<br />
Ашигласан материалууд:<br />
1. 2009/05/01-нд хандав. <a href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/489449.stm" rel="nofollow" target="_blank">http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/489449.stm</a><br />
2. Howard, D. Owens. September 22-24, 2005. Nestorian Merchant
Missionaries And Today’s Unreached People Groups. A Paper Presented at
the National Meeting of the Evangelical Missiological Society.
Minneapolis, Minnesota <br />
3. Stephen Andrew Missick. The Assyrian Church in the Mongolian Empire
as Observed by World Travelers in the Late 13th and Early 14th Centuries<br />
4. Richard, Foltz. 1999. Religions of the Silk Road. New York: St. Martin’s Press.<br />
5. Редактор Цэвээндорж, Ц. 2003. Монгол улсын түүх: Тэргүүн боть. Улаанбаатар: Адмон<br />
6. Nigel, Cameron. 1970. Barbarians and Mandarins: Thirteen Centuries of
Western Travelers in China. New York & Tokyo: Walker/Hill.<br />
7. Laurence, E. Browne. 1967. The Eclipse of Christianity in Asia: From
the Time of Mohammed until the Fourteenth Century. New York: Howard
Fertig.<br />
8. Mingana, Alphonse. 1925.The Early Spread of Christianity in Central
Asia and the Far East: A New Document. Manchester: University Press<br />
9. Рашид Ад Дин. 1952. Сборник Летописей: Том I. Ленинград: Академия Наук СССР<br />
10. Volkmar, Gantzhorn. 1991. The Christian Oriental Carpet. Tubijan, Germany: Eberhard-Karl-Universitat.<br />
11. 2009/05/06-нд хандав. <a href="http://www.bbaw.de/bbaw/Forschung/Forschungsprojekte/turfanforschung/en/blanko.2005-03-02.3373813525" rel="nofollow" target="_blank">http://www.bbaw.de/bbaw/Forschung/Forschungsprojekte/turfanforschung/en/blanko.2005-03-02.3373813525</a><br />
12. Gillman, Ian and Hans-Joachim Klimkeit. 1999. Christians in Asia Before 1500. Ann Arbor: University of Michigan Press, <br />
13. 2009/05/04-нд хандав. <a href="http://ancienthistory.about.com/library/bl/bl_aesop_bundle_sticks.htm" rel="nofollow" target="_blank">http://ancienthistory.about.com/library/bl/bl_aesop_bundle_sticks.htm</a><br />
14. 2009/04/28-нд хандав. <a href="http://altaica.ru/SECRET/oldmng.html" rel="nofollow" target="_blank">http://altaica.ru/SECRET/oldmng.html</a>. "Mongholyn niuca tobcijan" (транслитерация китайской транскрипции монгольского текста, сделанная С.А.Козиным).<br />
15. Козин, С.А. 1941. Сокровенное сказание, том 1. <br />
16. Дамдинсүрэн, Ц. Монголын нууц товчоо. Ebook.<br />
17. 2009/05/02-нд хандав. <a href="http://www.ancient-hebrew.org/26_nouns.html" rel="nofollow" target="_blank">http://www.ancient-hebrew.org/26_nouns.html</a><br />
18. John, Man. 2007. Kublai Khan. Great Britain: Bantam Press </div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-53652488424448806722012-12-18T20:16:00.001-08:002012-12-18T20:18:27.558-08:00Native American populations descend from three key migrations<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="fb-like fb-social-plugin fb_edge_widget_with_comment fb_iframe_widget" data-action="like" data-colorscheme="light" data-enabled="true" data-font="lucida grande" data-href="http://quasi-mundo.com/2012/07/native-american-populations-descend-from-three-key-migrations/" data-layout="standard" data-position="top" data-ref="wp" data-send="true" data-show-on-homepage="true" data-show-on="all posts" data-width="450">
<span style="height: 28px; width: 450px;"></span></div>
<div class="wp-caption aligncenter" id="attachment_4513" style="width: 510px;">
<a href="http://quasi-mundo.com/wp-content/uploads/2012/07/Native-American-populations.jpg"><img alt="" class="size-full wp-image-4513" height="320" src="http://quasi-mundo.com/wp-content/uploads/2012/07/Native-American-populations.jpg" title="Native American populations" width="320" /></a><br />
<div class="wp-caption-text">
<b>Native American populations – Credit: University College London</b></div>
</div>
<b>Scientists
have found that Native American populations — from Canada to the
southern tip of Chile — arose from at least three migrations, with the
majority descended entirely from a single group of First American
migrants that crossed over through Beringia, a land bridge between Asia
and America that existed during the ice ages, more than 15,000 years
ago. </b><br />
By studying variations in Native American DNA sequences, the
international team found that while most of the Native American
populations arose from the first migration, two subsequent migrations
also made important genetic contributions. The paper is published in the
journal Nature today. <br />
“For years it has been contentious whether the settlement of the
Americas occurred by means of a single or multiple migrations from
Siberia,” said Professor Andres Ruiz-Linares (UCL Genetics, Evolution
and Environment), who coordinated the study. “But our research settles
this debate: Native Americans do not stem from a single migration. Our
study also begins to cast light on patterns of human dispersal within
the Americas.” <br />
In the most comprehensive survey of genetic diversity in Native
Americans so far, the team took data from 52 Native American and 17
Siberian groups, studying more than 300,000 specific DNA sequence
variations called Single Nucleotide Polymorphisms to examine patterns of
genetic similarities and differences between the population groups. <br />
The second and third migrations have left an impact only in Arctic
populations that speak Eskimo-Aleut languages and in the Canadian
Chipewyan who speak a Na-Dene language. However, even these populations
have inherited most of their genome from the First American migration.
Eskimo-Aleut speakers derive more than 50% of their DNA from First
Americans, and the Chipewyan around 90%. This reflects the fact that
these two later streams of Asian migration mixed with the First
Americans they encountered after they arrived in North America. <br />
“There are at least three deep lineages in Native American
populations,” said co-author David Reich, Professor of genetics at
Harvard Medical School. “The Asian lineage leading to First Americans is
the most anciently diverged, whereas the Asian lineages that
contributed some of the DNA to Eskimo–Aleut speakers and the
Na-Dene-speaking Chipewyan from Canada are more closely related to
present-day East Asian populations.” <br />
The team also found that once in the Americas, people expanded
southward along a route that hugged the coast with populations splitting
off along the way. After divergence, there was little gene flow among
Native American groups, especially in South America. <br />
Two striking exceptions to this simple dispersal were also
discovered. First, Central American Chibchan-speakers have ancestry
from both North and South America, reflecting back-migration from South
Americaand mixture of two widely separated strands of Native ancestry.
Second, the Naukan and coastal Chukchi from north-eastern Siberia carry
‘First American’ DNA. Thus, Eskimo-Aleut speakers migrated back to Asia,
bringing Native American genes. <br />
The team’s analysis was complicated by the influx into the hemisphere
of European and African immigrants since 1492 and the 500 years of
genetic mixing that followed. To address this, the authors developed
methods that allowed them to focus on the sections of peoples’ genomes
that were of entirely Native American origin. <br />
“The study of Native American populations is technically very
challenging because of the widespread occurrence of European and African
mixture in Native American groups,” said Professor Ruiz-Linares. <br />
“We developed a method to peel back this mixture to learn about the
relationships among Native Americans before Europeans and Africans
arrived,” Professor Reich said, “allowing us to study the history of
many more Native American populations than we could have done
otherwise.” <br />
The assembly of DNA samples from such a diverse range of populations
was only possible through a collaboration of an international team of 64
researchers from the Americas (Argentina, Bolivia, Brazil, Canada,
Chile, Colombia, Costa Rica, Guatemala, Mexico, Peru, Russia and the
USA), Europe (England, France, Spain and Switzerland) and Russia. <br />
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-16804540248054961932012-12-18T19:50:00.003-08:002012-12-18T19:50:53.323-08:00The Native Americans<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<center>
<span style="font-family: ARIAL; font-size: large;">The Native Americans of Halifax County, Virginia</span><br /><span style="font-family: ARIAL; font-size: medium;">& the Early Explorers</span></center>
<br />
<span style="font-family: ARIAL; font-size: x-small;">
<center>
<img alt="The Storyteller - 11,003 B.C. Oil painting by Martin Pate." border="0" height="226" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/paleoindians.jpg" width="320" />
<br />
"The Storyteller"<br /><span style="font-size: xx-small;">Painting by Martin Pate, Newnan, GA Courtesy Southeast Archeological Center, National Park Service<br /> <a href="http://www.pateart.com/">www.pateart.com</a> <a href="http://www.nps.gov/history/seac/index.htm">http://www.nps.gov/history/seac/index.htm</a> </span></center>
<br /><br />
The very first travelers to Halifax County, Virginia, may have come and
gone without leaving any clue as to whom they may have been. All that we
find are the shaped stones they left behind. Spearpoints, knives, and
axes found in this area have been dated back from 8,000 to 10,000 years
ago. Excavations at <a href="http://www.archaeology.org/online/news/cactus.html">Cactus Hill</a>,
on the Nottoway River in southeastern Virginia, have uncovered points,
blades, and other evidence that are 15,000 to 17,000 years old.
<br /><br />
<table align="LEFT" style="width: 250px;">
<tbody>
<tr>
<td align="CENTER"><a href="http://www.oldhalifax.com/county/images/LandBridge2.jpg"><img alt="Click for full sized image" border="0" height="166" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/LandBridge.gif" width="100" /><br /><span style="font-family: ARIAL; font-size: x-small;">Three-step colonization model</span></a><br /><a href="http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=2223069"><span style="font-family: ARIAL; font-size: xx-small;">PLoS ONE. 2008</span></a></td>
</tr>
</tbody></table>
<span style="font-size: small;"><u><b>The Paleoindian Period</b></u></span> (ca. 13,000 B.C.to 7,900 B.C.)
<br /><br />
Some evidence indicates the first inhabitants came by sea while other
findings show the possibility of a land, or ice, bridge connecting the
Asian continent with the Americas. <a href="http://www.foxnews.com/story/0,2933,313230,00.html">Recent genetic evidence</a>
backs up the theory of a chilly northwestern arrival to North America
from Siberia about 12,000 years ago, via a temporary land bridge
spanning the Bering Strait - Beringia. The scientists support the idea
that humans migrated south along the coasts by boat rather than toughing
it out on land.
<br /><br />
Others propose a three-stage colonization process for the peopling of
the New World beginning 40,000 years ago. The first stage was a period
of gradual population growth as ancestors diverged from the central
Asian gene pool and moved north and east into Siberia. This was followed
by an extended period of population stability in greater Beringia
between 36,000 and 16,000 b.c. The final stage was a single, rapid
population expansion of the New World from Beringia.<span style="font-family: ARIAL; font-size: xx-small;"> (<b><a href="http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=2223069">A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas</a></b>
</span>
<br /><br />
<span style="font-size: small;"><u><b>Giants Were Here First</b></u></span>
<br /><br />
The North American Indians believed that the first race of human beings
were giants. In the autobiography of William "Buffalo Bill" Cody, Cody
writes that while camping on the South Platte, a Pawnee Indian came into
the camp with what the army surgeon pronounced to be a giant thigh bone
of a human being. When Cody asked about where such a bone might have
come from, the Indian replied that long ago a race of giants had lived
in the area. This race of men had been three times larger than normal
men and able to out-run a buffalo and even carry it in one hand. Cody
wrote:
<br /><br />
“These giants denied the existence of a Great Spirit, so he caused a
great rain storm to come, and the water kept rising higher and higher so
that it drove these proud, and conceited giants from the low ground to
the hills, and thence to the mountains, but at last even the mountain
tops were submerged and then those mammoth men were all drowned. After
the flood had subsided, the Great Spirit came to the conclusion that he
had made man too large and powerful, and that he would therefore,
correct the mistake by creating a race of men of smaller size and less
strength. This is the reason, say the Indians that modern men are small
and not like the giants of old. They claim that this story is a matter
of Indian history, which has been handed down among them from time
immemorial.” <a href="http://www.stevequayle.com/index.php?s=389">Steve Quayle</a>
<br /><br />
<table align="RIGHT" cellpadding="5" style="width: 375px;">
<tbody>
<tr>
<td align="CENTER"><a href="http://www.she-philosopher.com/gallery/1608Zuniga.html"><img alt="Weapemeoc350.jpg - 26306 Bytes" border="0" height="296" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/Weapemeoc350.jpg" width="362" /><br /><span style="font-family: ARIAL; font-size: xx-small;"><b><b>“The arrival of the Englishemen in Virginia.”</b></b></span></a><span style="font-family: ARIAL; font-size: xx-small;"><b><br />
Map of Ralegh’s Virginia (present-day North Carolina) engraved by
Theodor de Bry (“T. B.”). Plate II from the illustrated English edition
of Hariot’s A Briefe and True Report of the New Found Land of Virginia
published by Theodor de Bry in 1590.
</b></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<br /><br />
<span style="font-size: small;"><u><b>The Early Contact Period</b></u></span> (A.D. 1500-1750)
<br /><br />
A network of trails in eastern North America were developed and used by
Native Americans which ran through the Great Appalachian Valley . The
system of footpaths extended from what is now upper New York state to
deep within Georgia. Various Indians traded and made war along the
trails traveling hundreds of miles at times. The <a href="http://en.wikipedia.org/wiki/Great_Indian_Warpath">Great Trading Path</a> passed through Occoneeche Island in what is now Clarksville, VA.
<br /><br />
Between the 16th and 19th centuries as indigenous Native Americans,
colonizing Europeans, and Africans came into sustained contact in North
America, their cultures underwent a variety of complex transformations.
<br /><br />
<span style="font-size: small;"><u>War</u></span>: Scholars estimate that over one thousand <a href="http://www.answers.com/topic/warfare-indian">battles</a> and wars between Native groups and peoples of European descent took place between 1500 and 1890.
<br /><br />
<span style="font-size: small;"><u>Smallpox</u></span>: "<i>Prior to the arrival of
Europeans, various sources estimate native population in North and South
America at 90 - 100 million. In the 1500s, the American Indian
population in North America has been estimated at approximately 12
million, but by the early 1900s, the population had been reduced to
roughly 474,000. It is impossible to arrive at a number for the millions
of American Indians killed during this period by European diseases -
with smallpox the deadliest by far.</i>"
<br /><br />
"<i>Native populations of the Americas lacked immunity to the infectious
diseases that had ravaged Europe and Asia for centuries. ... The "white
man" diseases - measles, chicken pox, typhus, typhoid fever, dysentery,
scarlet fever, diphtheria, and after 1832, cholera - were devastating
to the American Indian. Lumped together, these diseases did not equal
the havoc of smallpox in terms of number of deaths, realignment of
tribal alliances, and subsequent changes in Canadian and American Indian
Cultures.</i>"
(From <b><a href="http://www.thefurtrapper.com/indian_smallpox.htm">Plains Indian Smallpox</a></b>, by O. Ned Eddins)
<br /><br />
<center>
<span style="font-size: small;"><u><b>The First Explorers</b></u></span>:</center>
<br /><br />
<table align="LEFT" style="width: 262px;">
<tbody>
<tr>
<td><span style="font-family: ARIAL; font-size: x-small;">
<br /><br />
<a href="http://www.lib.utexas.edu/maps/united_states/exploration_before_1675.jpg"><img alt="Exploration Before 1675" border="0" height="288" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/ExplorationBefore1675.gif" width="262" /></a></span></td>
</tr>
<tr>
<td align="CENTER"><span style="font-family: ARIAL; font-size: x-small;">US exploration and <br />settlement before 1675</span></td>
</tr>
</tbody></table>
From <u>Indians of the New World</u>, by James H. Merrell
<br /><br />
<i>The native peoples that early European explorers found in the
area called "the Upper Country," "the hilly Parts," "Hill-Country," or
"the Highlands" were politically independent but culturally related.
From Esaws along the Catawba River to Mannahoacs on the Rappahannock,
all were descended from Siouan-speaking migrants who had drifted over
the mountains centuries before Columbus. As they fanned out along the
rivers slicing through the upcountry, some of their cultural uniformity
dissolved. A "people" became one village or a cluster of settlements.
Contact with different neighbors fostered diverse pottery styles and
arrowhead shapes and may also have touched other, less visible, modes of
existence. In the more southern villages a warmer climate and perhaps
also her soils encouraged heavier reliance upon agriculture. And
everywhere the passage of time encouraged the growth of a babel of
languages from the Siouan root. Still, these societies were variations
on a common theme. A fundamental unity underlay piedmont life, a unity
grounded in a shared cultural heritage and physical environment. All
spoke Siouan. All built towns on terraces above the rivers and creeks.
All followed a seasonal routine that balanced farming the rich alluvial
soils in the bottomlands, fishing the nearby waterways, hunting in the
hills or canebrakes, and gathering wild plants at selected spots.
<br /><br />
Some may even have retained a vague sense of kinship despite time
and distance. While upcountry warriors launched raids on outsiders in
every direction, conflict within the piedmont itself apparently was rare
or nonexistent. Monacans are our "neighbours and friends," said the
Mannahoac Amoroleck in 1608, "and did dwell as [we] in the hilly
Countries by small rivers." Neighbors and friends leading similar lives
in the hill country - this was the southern piedmont in the centuries
before European contact.
<br /><br />
After people arrived from across the sea, these Indians also shared a
common destiny. They were far enough away from the coast to be spared
the shock of having colonists land in their midst, but not far enough
away to avoid men toting foreign bacterial and technological baggage.
Weakened by the bacteria, attracted by the technology, perhaps sobered
by the fate of coastal groups that fought European intrusions, upcountry
Indians would choose cooperation and survival rather than resistance
and ruin.</i></span>
<hr />
<br /><br />
The "<i>desire for quick profits was the most powerful motive of
discovery in the new world. It was the hope of gain that lured men to
undertake the long, wearisome, and dangerous voyage across the Atlantic
and incited explorer, warrior, and trader to plunge into the interior
through the unknown dangers of the almost impenetrable forests." <br /><br />"The
hope of profits moved the statesmen at home to urge these adventurers
to renewed efforts and to play their own cards craftily in the
diplomatic game. The great nations of Europe were all seeking to acquire
dominion in America that they might share in the treasures of the
"Indies." Spain had been first, then came Portugal; and after a hundred
years, the two great rivals, France and England, reached out for North
America. Their stake in the game of profits was the great interior
valley, long before discovered by Spanish adventurers, but never
exploited and so almost forgotten.</i>" (<a href="http://www.newrivernotes.com/va/eta.htm">First Explorations of the Trans-Alleghany Region by the Virginians 1650- 1674,</a> By Clarence Walworth Alvord and Lee Bidgood. Published by The Arthur H. Clark Company, Cleveland, Ohio, 1912)
<br /><br />
<a href="http://www.oldhalifax.com/county/images/LedererMap.gif"><img align="Right" alt="Lederer Map - Click for full size" border="0" height="176" hspace="10" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/LedererMapx.gif" vspace="10" width="212" /></a>
<span style="font-size: small;"><b>John Lederer:</b></span>
<span style="font-family: ARIAL; font-size: x-small;">
The first European who explored west of the Blue Ridge was not English
but a German, John Lederer. He went on three expeditions to the Blue
Ridge between 1669-1670.
<br /><br />
He writes:"<i>But before I treat of their ancient Manners and Customs,
it is necessary I should shew by what means the knowledge of them hath
been conveyed from former ages to posterity. Three ways they supply
their want of Letters: first by Counters, secondly by Emblemes or
Hieroglyphicks, thirdly by Tradition delivered in long Tales from father
to son, which being children they are made to learn by rote</i>."
<br /><br />
<b>• </b>An on-line version of his writings can be found here: <a href="http://rla.unc.edu/Archives/accounts/Lederer/LedererText.html">The Discoveries of John Lederer from Virginia to the West of Carolina, and other parts of the Continent. </a>, published in 1672.
<br /><br />
<table align="RIGHT" style="width: 250px;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://www.lib.utexas.edu/maps/united_states/exploration_1675.jpg"><img alt="Exploration1675_1800.gif - 59967 Bytes" border="0" height="244" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/Exploration1675_1800.gif" width="262" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td><span style="font-family: ARIAL; font-size: x-small;">Exploration and Settlement 1675 - 1800</span></td>
</tr>
</tbody></table>
<span style="font-size: small;"><b>Thomas Batts:</b></span> Another explorer, Thomas
Batts, was in Virginia as early as 1667. He was a son of John Batts and
grandson of Robert Batts, fellow and vicarmaster of University College,
Oxford. Thomas Batts, Thomas Woods and Robert Fallows received a
commission from the honourable Major General Wood for "<i>the finding
out the ebbing and flowing of the Waters on the other side of the
Mountaines in order to the discovery of the South Sea</i>". (<a href="http://www.tngenweb.org/pre1796/batts-1671.html#1">The Expedition of Batts and Fallam: A Journey from Virginia to beyond the Appalachian Mountains</a>, September, 1671. From Annals of Southwest Virginia, 1769-1800.)
<br /><br />
His writings describe meeting the Sapony tribe on the Staunton (Roanoke)
River, and then continuing on upriver to its headwaters near Salem and
then to New River near Pearisburg, Virginia.
<br /><br />
<b>•</b> <a href="http://www.oldhalifax.com/county/VaNcBorder.htm">Col. William Byrd's Observations 1728-33</a>, is an account by <a href="http://pantheon.yale.edu/%7Ethomast/essays/sam/sam1.html">William Byrd II</a>
of the surveying of the border between North Carolina and Virginia in
1728. It contains invaluable notes on the botany and zoology of the area
and on the customs, superstitions, and ways of life of the Indians.
<br />
<hr />
<center>
<b>More on-line resources:</b></center>
<br />
In the <a href="http://www.oldhalifax.com/county/Sappony/IndianHistorybyTomStevens.htm">History of the Indians of Halifax County, Virginia</a>, written by Tom Stevens of South Boston, Virginia, Tom takes us from <a href="http://www.nps.gov/history/seac/outline/02-paleoindian/index.htm">The Paleoindian Period</a>
(ca. 13,000 B.C.to 7,900 B.C.) up through to the Historic Period - the
time that the first European explorers discovered who lived on this
continent.
<br /><br />
<a href="http://www.victorianvilla.com/sims-mitchell/local/native/redis.htm">Rediscovering Pittsylvania's "Missing" Native Americans</a> By Henry H. Mitchell
<br /><br />
<a href="http://www.oldhalifax.com/county/NativeAmericanIndiansUVa.htm">Virginia Indians</a> by an unknown student at UVa
<br /><br />
<a href="http://indians.vipnet.org/">Virginia Council on Indians</a>
<br /><br />
<hr />
<br />
<span style="font-size: small;"><b>The Halifax County Tribes:</b></span>
<br /><br />
<a href="http://www.lib.utexas.edu/maps/united_states/early_indian_east.jpg"><img align="Left" alt="Click image for full-sized version" border="0" height="298" hspace="10" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/TribeMap.gif" width="291" /></a>
Tribes in and around present day Halifax County were consistantly harassed by <a href="http://en.wikipedia.org/wiki/Iroquois">Iroquois</a>
tribes, whose imperialist, expansionist conquests were focused on
monopolizing the fur trade with the colonists. These were the Mohawk,
Oneida, Onondaga, Cayuga, Seneca, and Tuscarora. Two other tribes in
Virginia were the the Nottoway and Meherrin. Around 1670, the Iroquois
drove the Siouan Mannahoac tribe out of the northern Virginia Piedmont
region.
<br /><br />
Our local tribes moved many times during this same period to avoid the Iroquis land grabs and slaughter. (<a href="http://www.oldhalifax.com/county/NativeAmericanIndians.htm#Saponi%20Sightings">See Saponi sightings map</a>.)
<br /><br />
In 1714, Lt. Governor of Virginia Alexander Spotswood created <a href="http://www.academia.edu/208038/Colonizing_the_Virginia_Frontier_Fort_Christanna_and_Governor_Spotswoods_Indian_Policy">Fort Christanna</a>
in present day Brunswick County to provide protection for white
settlers and friendly Siouan-speaking tribes. Although the formal
arrangements with the government ended in 1717 the Saponi and Tutelo
remained on the tract for several more years. They began moving
elsewhere in small bands around 1730.
<br />
<br /><br />
<center>
<span style="font-size: small;">Occaneechi Indian Tribe History</span></center>
<br /><br />
<b>Occaneechi</b>: A small tribe of the <a href="http://www.accessgenealogy.com/native/tribes/siouan/siouanfamilyhist.htm">eastern Siouan group</a>
formerly residing in south Virginia and northern North Carolina. Their
history is closely interwoven with that of the Saponi and Tutelo, and
there is historical evidence that their language was similar. <br /><br />The
first known notice of the Occaneechi is that of Lederer, who visited
them in 1670. They then dwelt on the middle and largest island in
Roanoke river, just below the confluence of the Staunton and the Dan,
near the site of Clarksville, Mecklenburg county, Va. Their fields were
on the north bank of the river, where they raised large crops of corn,
having always on hand as a reserve a year's supply. Between the date of
this visit and 1676 they were joined by the Saponi and Tutelo, who
settled on two neighboring islands. <br /><br />
In 1676 the <a href="http://www.accessgenealogy.com/native/tribes/iroquioi/conestogaindiantribe.htm">Conestoga</a>
sought shelter with them from the attacks of the Iroquois and English.
They were hospitably received, but soon attempted to dispossess their
benefactors, and, after a battle, were driven out. Being harassed by the
Virginians and Iroquois, they left their island and fled south into
Carolina.
<a href="http://www.encyclopediavirginia.org/media_player?mets_filename=evm00002619mets.xml"><img align="Right" alt="1754 Fry - Jefferson map - CLICK FOR LARGE IMAGE" border="0" height="247" hspace="8" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/1754FryJefferson.png" vspace="8" width="320" /></a>
<br /><br />In 1701 Lawson found them in a village on Eno river, about the
present Hillsboro, Orange county, N. C. They combined later with the
Saponi, Tutelo, and others. They were cultivators of the soil and
traders. <br /><br />We are assured by Beverley that their dialect was the
common language of trade and also of religion over a considerable
region. They divided the year into the five seasons of budding or
blossoming, ripening, mid-summer, harvest, and winter. They were
governed by two chiefs, one presiding in war, the other having charge of
their hunting and agriculture. Ceremonial feasting was an important
feature of their social life. Their tribal totem was a serpent. <br /><br />
Consult Mooney, Siouan Tribes of the East, Bull. B. A. E., 1894.<br /><br />
<a href="http://www.obsn.org/">Occaneechi Band of the Saponi Nation</a>
<br /><br />
<a href="http://en.goldenmap.com/Occaneechi">Occaneechi (also Occoneechee and Akenatzy)</a>
<br /><br /><hr />
<br />
<center>
<span style="font-size: small;">Saponi (Sappony) History</span></center>
<br /><img align="Right" alt="Occanechi Saponi" border="0" height="149" hspace="10" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/OccanechiSaponi.gif" width="154" />
<br />
"The anthropologist John R. Swanton agrees with James Mooney, Hale,
Bushnell and other scholars that the Saponi were probably the same as
the Monasuccapanough, a people mentioned as tributary to the Monacans by
John Smith in 1608. Their main village as described then is believed to
have been in the vicinity of present-day Charlottesville, Virginia." (<a href="http://en.goldenmap.com/Saponi_people">Source</a>)
<br /><br />
<u><b>Saponi:</b></u> One of the eastern Siouan tribes, living in North
Carolina and Virginia. The tribal name was occasionally applied to the
whole group of Ft Christanna tribes, also occasionally included under
Tutelo. That this tribe belonged to the Siouan stock has been placed
beyond doubt by the investigations of Hale and Mooney. Their language
appears to have been the same as the Tutelo to the extent that the
people of the two tribes could readily understand each other. Mooney has
shown that the few Saponi words recorded are Siouan.<br /><br />
Lederer mentions a war in which the Saponi seem to have been engaged
with the Virginia settlers as early as 1654-56, the time of the attack
by the Cherokee, probably in alliance with them. The first positive
notice is by Lederer (1670), who informs us that he stopped a few days
at Sapon, a town of the Tutelo confederacy, situated on a tributary of
the upper Roanoke. This village was apparently on Otter river, southwest
of Lynchburg, Va. Pintahae is mentioned also as another of their
villages near by. It is evident that the Saponi and Tutelo were living
at that time in close and apparently confederated relation. In 1671 they
were visited by Thomas Batts and others accompanied by two Indian
guides. After traveling nearly due west from the mouth of the Appomattox
about 140 miles, they came to Sapong, or Saponys, town. Having been
harassed by the Iroquois in this locality, the Saponi and Tutelo at a
later date removed to the junction of Staunton and Dan rivers, where
they settled near the Occaneechi, each tribe occupying an island in the
Roanoke in what is now Mecklenburg county, Va. Lawson, who visited these
Indians in 1701, found them dwelling on Yadkin river, N. C., near the
present site of Salisbury, having removed to the south to escape the
attacks of their enemies. Byrd (1729) remarks: "They dwelt formerly not
far below the mountains, upon Yadkin river, about 200 miles west and by
south from the falls of Roanoak. But about 25 years ago they took refuge
in Virginia, being no longer in condition to make head not only against
the northern Indians, who are their implacable enemies, but also
against most of those to the south. All the nations round about, bearing
in mind the havock these Indians used formerly to make among their
ancestors in the insolence of their power, did at length avenge it home
upon them, and made them glad to apply to this Government for
protection."
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=7775647319935976288" name="Saponi Sightings"></a>
<br /><br />
<a href="http://www.oldhalifax.com/county/images/SaponiSightings.png"><img align="LEFT" alt="Click map for large image" border="0" height="413" hspace="8" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/SaponiSightingsX.png" width="480" /></a>
Soon after Lawson's visit in 1701 the Saponi and Tutelo left their
villages on the Yadkin and moved in toward the settlements, being joined
on the way by the Occaneechi and their allied tribes. Together they
crossed the Roanoke, evidently before the Tuscarora war of 1711, and
made a new settlement, called Sapona Town, a short distance east of that
river and 15 miles west of the present Windsor, Bertie county, N. C.
Soon after this they and other allied tribes were located by Gov.
Spotswood near Ft Christanna, 10 miles north of Roanoke river, about the
present Gholsonville, Brunswick county, Va. The name of Sappony creek,
in Dinwiddie county, dating hack at least to 1733, indicates that they
sometimes extended their excursions north of Nottoway river. Their abode
here was not one of quiet, as they were at war with neighboring tribes
or their old enemies, the Iroquois. By the treaty at Albany (1722) peace
was declared between the northern Indians and the Virginia and Carolina
tribes, the Blue Ridge and the Potomac being the boundary line. <br /><br />
Probably about 1740 the Saponi and Tutelo went north, stopping for a
time at Shamokin, in Pennsylvania, about the site of Sunbury, where they
and other Indians were visited by the missionary David Brainard in
1745. In 1753 the Cayuga formally adopted the Saponi and Tutelo, who
thus became a part of the Six Nations, though all had not then removed
to New York. In 1765 the Saponi are mentioned as having 30 warriors
living at Tioga, about Sayre, Pa., and other villages on the northern
branches of the Susquehanna. A part remained here until 1778, but in
1771 the principal portion had their village in the territory of the
Cayuga, about 2 miles south of what is now Ithaca, N. Y. When the Tutelo
fled to Canada, soon after 1770, they parted with the Saponi (Hale was
informed by the last of the Tutelo) at Niagara, but what became of them
afterward is not known. It appears, however, from a treaty made with the
Cayuga at Albany in 1780 that a remnant was still living with this
tribe on Seneca river in Seneca county, N. Y., after which they
disappear from history. <br /><br />
Consult Mooney, Siouan Tribes of the East, Bull. B. A. E., 1894; Bushnell in Am. Anthr., ix, 45-46, 1907.
<br /><br />
<a class="NAV" href="http://digital.lib.ecu.edu/1028"><img align="Right" alt="Trading Path 1733 Moseley map CLICK FOR LARGE IMAGE" border="0" height="279" hspace="8" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/TradingPath_Moseley_map.jpg" vspace="8" width="449" /></a>
Taken from <b><a class="NAV" href="http://libjournal.uncg.edu/ojs/index.php/jbc/article/viewFile/26/15">The Trading Path and North Carolina</a></b> by Rebecca Taft Fecher:
<br />
<i>The Occaneechi Saponi tell of their success in regulating the
early paths as merchants. In their history, it was a “mart for all
Indian trade 500 miles around.” This made the Occaneechi, who controlled
crossings first in Virginia, and later near Hillsborough, NC, “very
wealthy people being the merchant traders for all this part of the
east.” The Occaneechi held a prominent point along the main path from
Virginia before being pushed out by colonists. They settled “Occaneechi
Island” in the James River (Ed.note: actually the Roanoke) where an
important ford led into North Carolina, and regions beyond. This island
has now been inundated, and is no longer visible as an important piece
of early American history.</i>
<br /><br />
Taken from <a href="http://docsouth.unc.edu/nc/byrd/byrd.html">Wm. Byrd's <b>History of the Dividing Line Betwixt Virginia and North Carolina</b></a> (page 85)
<br /><br />
<i> "About three miles from our camp we passed Great creek, and
then, after traversing very barren grounds for five miles together, we
crossed the Trading Path, and soon after had the pleasure of reaching
the uppermost inhabitant. This was a plantation belonging to colonel
Mumford, where our men almost burst themselves with potatoes and milk.
Yet as great a curiosity as a house was to us foresters, still we chose
to lie in the tent, as being much the cleanlier and sweeter lodging.
<br /><br />
The Trading Path above-mentioned receives its name from
being the route the traders take with their caravans, when they go to
traffic with the Catawbas and other southern Indians. The Catawbas live
about two hundred and fifty miles beyond Roanoke river, and yet our
traders find their account in transporting goods from Virginia to trade
with them at their own town. The common method of carrying on this
Indian commerce is as follows: Gentlemen send for goods proper for such a
trade from England, and then either venture them out at their own risk
to the Indian towns, or else credit some traders with them of substance
and reputation, to be paid in skins at a certain price agreed betwixt
them. The goods for the Indian trade consist chiefly in guns, powder,
shot, hatchets, (which the Indians call tomahawks,) kettles, red and
blue planes, Duffields, Stroudwater blankets, and some cutlery wares,
brass rings and other trinkets. These wares are made up into packs and
carried upon horses, each load being from one hundred and fifty to two
hundred pounds, with which they are able to travel about twenty miles a
day, if forage happen to be plentiful. Formerly a hundred horses have
been employed in one of these Indian caravans, under the conduct of
fifteen or sixteen persons only, but now the trade is much impaired,
insomuch that they seldom go with half that number. The course from
Roanoke to the Catawbas is laid down nearest south-west, and lies
through a fine country, that is watered by several beautiful rivers"</i>
<br /><br />
More information:<br />
• <a href="http://www.oldhalifax.com/county/ByrdSapponi.htm">William Byrd Meets the Sapponies</a><br />
• <a href="http://www.saponi-ohio.org/8001.html">The Saponi Nation of Ohio</a><br />
• <a href="http://www.sappony.org/">For centuries the Sappony have
called home the area known as the High Plains Indian Settlement located
among the rolling hills found between the waters of the Hyco River, Mayo
Creek, and Blew Wing Creek.</a><br />
• <a href="http://www.oldhalifax.com/county/ProvidenceIndianJim.htm">Indian Jim's Cave</a><br />
• <a href="http://www.occaneechi-saponi.org/">The Occaneechi Band of the Saponi Nation</a><br />
• <a href="http://www.greattradingpath.com/native-american-indian-history/index.htm">Bacon's Rebellion and the Defeat of the Saponi Tribes at Occoneechee Island</a><br />
• <a href="http://en.wikipedia.org/wiki/Haliwa-Saponi">Haliwa-Saponi (Wikipedia)</a><br />
• <a href="http://www.haliwa-saponi.com/">Haliwa-Saponi Official Web Site</a><br />
• <a href="http://www.saponitown.com/">Searching For Saponi Town</a><br />
• <a href="http://www.saponitown.com/Saponi.htm">Saponi, from The Indian Tribes of North America, by John R. Swanton </a><br />
<br /><hr />
<br />
<center>
<a href="http://www.accessgenealogy.com/native/tribes/tutelohist.htm"><span style="font-size: small;">Tutelo Indian Tribe History</span></a></center>
<br /><br />
<a href="http://www.bsa-brmc.org/oa/oa/oa_main.htm/history/tutelohistory.htm"><img align="Right" alt="Tutelo Totem" border="0" height="150" hspace="10" longdesc="http://www.bsa-brmc.org/oa/oa/oa_main.htm/history/tutelohistory.htm" src="http://www.oldhalifax.com/county/images/TuteloTotem.jpg" width="150" /></a>
<u><b>Tutelo:</b></u> One of the eastern Siouan tribes, formerly living
in Virginia and North Carolina. The relation of the Tutelo appears to
have been most intimate with the Saponi, the language of the two tribes
being substantially the same. Their intimate association with the
Occaneechi and their allied tribes indicates ethnic relationship. The
history of the Tutelo is virtually the same as that of the Saponi. The
name Tutelo, although by the English commonly used to designate a
particular tribe, was by the Iroquois applied as a generic term for all
the Siouan tribes of Virginia and Carolina, being applied more
particularly to the allied tribes gathered at Ft Christanna (see
Christanna Indians). <br /><br />They are first mentioned by Capt. John
Smith in 1609 under the names of Monacan and Mannahoac, with many
subtribes, occupying the upper waters of James and Rappahannock rivers,
Va., and described by him as very barbarous, subsisting chiefly on the
products of the chase and wild fruits. They were at constant war with
the Powhatan Indians and in mortal dread of the Iroquois. Lederer, in
his exploration from Virginia into North Carolina in 1670, passed
through their territory and mentions the names of Nahyssan
(Monahassanough) and Sapon (Saponi). In their frontier position at the
base of the mountains the Saponi and Tutelo were directly in the path of
the Iroquois.<br /><br />
Unable to with stand the constant attacks of these northern enemies,
they abandoned this location some time between 1671 and 1701, and
removed to the junction of Staunton and Dan rivers, where they
established themselves near their friends and kinsmen, the Occaneechi,
occupying two of the islands in the Roanoke immediately below the forks,
the Tutelo settling on the upper one. How long they remained here is
unknown; it is certain, however, that in 1701 Lawson found the Saponi on
Yadkin river, N. C., and says that the Tutelo were living in the
neighboring mountains toward the west, probably about the headwaters of
the Yadkin. At this time, according to Lawson, the 5 Siouan tribes, the
Tutelo, Saponi, Keyauwee, Occaneechi, and Shakori, numbered together
only about 750 souls. Soon after Lawson's visit they all moved in toward
the white settlements, and, crossing the Roanoke, occupied a village
called Sapona town, a short distance east of the river, about 15 miles
west of the present Windsor, Bertie county, N. C. Soon after this they
removed and settled near Ft. Christanna (see <a href="http://www.saponitown.com/timeline.htm">Christanna Indians, Totero</a>). <br /><br />
In 1722, through the efforts of the Colonial governments, peace was
finally made between the Iroquois and the Virginia tribes. In
consequence the Saponi and Tutelo some years later moved to the north
and settled on the Susquehanna at Shamokin, Pa., under Iroquois
protection, later moving up the river to Skogari. Their chiefs were
allowed to sit in the great council of the Six Nations. In 1763 the two
tribes, together with the Nanticoke and Conoy, numbered, according to
Sir Wm. Johnson, 200 men, possibly 1,000 souls. In 1771 the Tutelo were
settled on the east side of Cayuga inlet, about 3 miles from the south
end of the lake, in a town called Coreorgonel, which was destroyed in
1779 by Gen. Sullivan. <br /><br />
Consult Hale in Proc. Am. Philos. Soc., xxi, no. 114,1883; Mooney, Siouan Tribes of the East, 1894.
<br /><br />
<center>
<span style="font-size: small;">Catawba</span></center>
The Catawba Nation was actually a military alliance of several Siouan
tribes and remnants of tribes or bands decimated by war and disease who
joined the Catawba. In the historical records, they have been known by
several different names: the Spanish referred to them as the Issa, the
Ysa, or the Usi and the 17th century Virginians called them the Usheree
or Ushery. After the Yamasee War they became known as the Catawba, which
means "cut off," apparently referring to their being cut off from other
Siouan tribes. . . . .<a href="http://www.oldhalifax.com/county/CatawbaHistory.htm">more</a>.
</span></div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-38076120911728473352012-12-18T19:45:00.002-08:002012-12-18T19:45:39.151-08:00Origins<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span style="color: #996633;"><br />
Flying squirrels are the oldest living line of modern squirrels
(modern, as opposed to their precursors, the early-Eocene squirrel-like
rodents called "paramyids"). Evidence of their relative's existence
goes back to the late Eocene period, between 38 and 55 million years
ago! Tree squirrels made their first appearance on this earth during
the late Oligocene period, about 30 million years ago. Ground squirrels
came in waves, with some appearing 28 million years ago (very late
Oligocene period), late Miocene period (8 million years ago) and very
late Pliocene period (2.5 million years ago).<br />
<br />
==========<br />
<br />
North American flying
squirrels are not very well represented in the fossil record, for
several
reasons. <br />
<br />
Their fine bone structures do not fossilize well, and due to
their arboreal lifestyle, dead specimens rarely were situated so
that fossilization could occur. Flying squirrel teeth are
often
the only fossil record that survive the ravages of time. Attempts have
been made, in the past, to identify extinct flying squirrel species'
via dentition characteristics, but it was found that using this method
alone was inaccurate more often than not. A high degree of expertise is
required to make distinctions between extinct tree and flying squirrel
teeth, so skeletal (including the skull) AND dental characteristics
combined present the most accurate method of identification.<br />
<br />
So, there being a paucity of
information to be gleaned from fossil records (these records are
virtually all
Pleistocene Era records, by the way), we have little data to enlighten
us about
the flying squirrel's ti</span><span style="color: #996633;"></span><span style="color: #996633;">me here on this continent.<br />
</span><span style="color: #996633;"></span><br />
<span style="color: #996633;">What
we do know, however, is:<br />
</span><span style="color: #996633;"></span><span style="color: #996633;"></span><br />
<span style="color: #996633;">What
we now call the southern</span><span style="color: #996633;"></span><span style="color: #996633;"></span><span style="color: #996633;"> flying squirrel likely
emigrated to what is now know as North America via the
Bering Land Bridge via what is now know n as Asia roughly 25 million
years ago during the
early Miocene era. This squirrel was adapted for life in temperate
mixed </span><span style="color: #996633;"><img alt="Bering land bridge" hspace="5" src="http://www.flyingsquirrels.com/Graphics/bering_land_bridge1.gif" style="float: right; height: 336px; width: 399px;" vspace="5" /></span><span style="color: #996633;">deciduous-coniferous
forests, and migrated north and south with
the glacier activity through the eons.<br />
<br />
More adapted to warmer climes than the northern, southern flying
squirrels found themselves migrating as far south as Central America
during the Pleistocene era, roughly 100,000 years ago. Relict
populations exist to this day in higher-elevation areas of Central
America and Mexico,
their connectivity forever lost due to climate changes and more
recently, large-scale deforestation.<br />
<br />
What we now call the northern flying squirrel is a relative newcomer to
North America,
having emigrated to North America during another incarnation of the
Bering Land Bridge roughly 12
million years ago, during the early Pliocene era. </span><span style="color: #996633;">This route of emigration
via the Bering Land Bridge is not unusual, as many of North America's
mammals, both extinct and extant, followed a similar route. In fact, it
is generally accepted that our First Nations people
emigrated to this continent via the Bering Land Bridge roughly 12,000
years ago, although there is some evidence that there may have been
"ancient mariners" who rafted across the Pacific Ocean</span><span style="color: #996633;"><br />
<br />
The general thinking
today is that the northern flying squirrels came from different stock
than that of the southern flying squirrel. </span><span style="color: #996633;">The most convincing
argument
for this theory is the squirrel's baculum, </span><span style="color: #996633;"></span><span style="color: #996633;">a small</span><span style="color: #996633;"></span><span style="color: #996633;"> supporting bone of
the penis</span><span style="color: #996633;">
that aids in the mating process and is present in many<img alt="baculum" hspace="5" src="http://www.flyingsquirrels.com/Images/Anatomy/nfsbaculum.gif" style="float: right; height: 34px; width: 76px;" vspace="5" />
mammal species. </span><span style="color: #996633;">The
northern flying squirrel's baculum is structurally much more comparable
in shape possessed by the Asian genus Hylopetes than that of the
southern flying
squirrel's. Shown on the right is the baculum of the northern flying
squirrel (much enlarged!).<br />
<br />
<br />
<span style="font-weight: bold;">The
Bering Land Bridge (Beringia)<br />
<br />
</span>The Bering Sea, Bering Strait and Beringia (a
term
to describe an area ranging from the Kolyma River in the Russian far
east to the Mackenzie River in the Northwest Territories of Canada) was
named for Vitus Bering, a Danish explorer for a Russian czar
in
the 18th Century.<br />
<br />
At some points, this land mass, which at times sported a rich mixed
forest environment, was thousands of miles wide, depending upon sea
levels in the Bering Sea.<br />
<br />
An animated video on how post-glacial flooding affects the size and
scope of
the Bering Land Bridge can be found <a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=7775647319935976288">via the links
below. These animations detail the last "flooding" of the Bering Land
Bridge, beginning approximately 21,000 years ago. Roughly 12,000 to
14,000 years ago, human beings crossed the Bridge from Asia into North
America. A thousand or so years after that the Bridge was under water.</a></span></div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-88791916227597299772012-12-09T18:54:00.002-08:002012-12-09T18:54:28.070-08:00ДАРЬГАНА (САЙН ЭРИЙН ХӨЛТ НУТАГ)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="center">
<img alt="Image" border="0" height="371" hspace="6" src="http://www.lamongols.com/images/stories/content/dariganga.jpg" title="Image" width="379" /> </div>
<div align="justify">
ДАРЬГАНГА
нэрийн учир холбогдол: Дарь, Ганга гэсэн хоёр нэрээс бүтсэн энэхүү
нийлмэл нэр нь XVII сүүлчээс тус улсын зүүн хязгаарын нэгэн нутгийн
албан ёсны нэр болж уламжлагдсаар хамрах хүрээ нь багасан багассаар
одоогийн Сүхбаатар аймгийн өмнө хязгаарын нэгэн сумын оноосон нэр
болсон.</div>
<br />
<div align="justify">
<br /></div>
<div align="justify">
Уг нутагт Дарь нэртэй уул,
нутгийнх нь Дарь овоо гэнэ, Ганга нэртэй нуур байдаг ба энэ хоёр нэрийн
нийлбэрээс Дарьганга гэдэг нэр үүссэн гэж нутгийнхан хуучилдаг.
Судлаачид үүнийг зөвшөөрдөг боловч Дарь гэдэг уул, Ганга гэдэг нуурын
нэр ер нь угтаа ямар учиртай болох хэдийд хэрхэн үүссэн болох нь
тогтоогдоогүй. Харин энэ тухай домог яриа янз бүр байдгаас товчхон
өгүүлье!. Үүнд:</div>
<div align="justify">
<br />1. Эрт цагт Энэтхэг оронд
номын мөр хөөж одоод нутагтаа иргэж ирсэн нэгэн бадарчин Энэтхэгийн
Ганга мөрний рашааныг бумбанд хийж авчраад , Молцог элсний хормойд
булсан юм гэдэг. Хожим нь тэндээс булаг оргилж Ганга нуур үүссэн юм
гэнэ.<br /> </div>
<div align="justify">
2. Овооны тахилга наадамд тэр
нутгийн Дарьхүү, Гангахүү гэдэг хүч тэнцүү хоёр сайн бөх үзүүр түрүү
булаалцалдан гайхамшигтай барилдсаны учир нэгнийнх нь нэрийг овоонд
нөгөөгийнх нь нэрийг нууранд өгч хоёр нэрийг хаматтган Дарь-Ганга гэх
болжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
3. Дарь уул Ганга нуур гэдэг
нэрийг Ар Монголын шарын шашины тэргүүн Түшээд ханы хөвгүүн
Занабазар(1635-1724), Өндөр гэгээн буюу анхдугаар Богд Жибзундамба
хутагт өгсөн гэж зарим хүмүүг ярилцах ч байдаг<br /> </div>
<div align="justify">
Тэгвэл
Монголч эрдэмдэн Жамсрангийн Цэвээн(1881-1940) өөрийнхөө зохиолдоо ,,
... Дарь хэмээгч уулын хуучин нэр нь Захын Хар Өндөр гэдэг нэртэй байсан
ба эрт цагт галт уул байсны амсар нь сэтэрсэн байдал илэрхий ... ,,
гэж бичжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Мөн Монголын эрдэмтэн
Бавуудорж бичихдээ: ,, ... Дарь гэдэг бол тэсэрч дэлбэрэх юманд
агуулагдсан бодисын нэр юм. Дарь уул нь анхандаа галт уул байсан тул
галт уул дэлбэрсэний дараах дарийн үнэрийн нэрээр нэрлэсэн болов уу?!
... ,, гэжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
XVII зууны үеээс даамжирч
суларсан их хааны захиргааны үед буюу Буян сэцэн хааны ач, Мангас
тайжийн хүү, Чингисийн ургын сүүлчийн хаан Цахар (Чахар)-ын
Лигдэн(1592-1634)-г Манж Улс дарснаар 1636 онд Өмнөд (өвөр) Монголыг
эзэлж, өөрийгөө Манж, Монголын хаанд өргөмжлөн өөрийнхөө улсын нэрийг
Чин буюу Цинь(ариун) гэж өөрчилж , Монголчуудыг бутаргахын тулд засаг
захиргаанд өөрчлөлт оруулж, харъяат ард олныг нь тараан, нутаг заан
суурьшуулж эхэлжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
1691 онд Халх
Монголыг Манж Чин улс эрхшээлдээ оруулж, 1697 онд Ойрадын Галдан
бошигт(1644-1697)-ийг түрэн гаргангуутаа л Зүүнгарын хаант улсыг эзлэх
бодлогоо явуулж, Дарьгангын нутагт Монголын ард түмнээс татварлан авсан,
ноёдоос бэлэглэсэн малыг сүрэглэн зохион байгуулж, нутаглуулан
маллуулахаар Цахар 8 хошуунаас нилээд ардыг албадан аваачиж, Халхын
Сэцэн xан, Түшээт xан хоёр аймгийн хошуудаас таслан авч, Халхын Түшээт
хан аймгийн ноён Цэрэнжавыг албат ардынх нь хамт нүүлгэн хүргэж, мөн
Ойрадын Галдан бошигтыг Зуу Мод газар цохихдоо олзолсон үй олон малыг
бас тэнд нийлүүлжээ. Энд хүн амын зонхилох нь цахарууд байв.<br /> </div>
<div align="justify">
Энэ
Манж Чин улсын хааны төмөр сүрэг буюу үржил сүргийг анхнаасаа л цэргийн
зориулалтай адуун сүрэг байсан. Адуун сүргийг анхлан байгуулахдаа
Халхын дорно замын дундад дахь зүүн этгээдийн xошуу ( одоогийн Сүхбаатар
аймгийн Мөнххаан, Уулбаян сумын нутаг, Түмэнцогтын зүүн хэсэг, Хэнтий
аймгийн Галшир, Буянт сумдын багахан хэсэг), Халхын дорно замын баруун
гарын өмнөд хошуу ( Одоогийн Дорноговь аймгийн Сайхандулаан,
Улаанбадрах, Хатанбулаг, Хөвсгөл сумуудын нутаг), Өмнөд буюу Өвөр
Монголын Авга, Сөнөд хошуунаас таслан гаргажээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Газар
нутгийн хувьд гэвэл 1697 онд Дарьгангыг байгуулахдаа л Халхын Сэцэн хан
аймгийн Далай вангийн хошуу, Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошуу,
Өмнөд буюу өвөр Монголын Авга, Сөнөд хошуудын нутгаас таслан авчээ. Энэ
газар нутаг нь жилийн эргэх дөрвөн улирлын алинд нь ч таван хошуу малыг
зэрэг өсгөх давхар боломжтой нутаг юм.<br /> </div>
<div align="justify">
Үүнээс өмнө Дарьгангачууд гэж байгаагүй.<br /> </div>
<div align="justify">
XVIII
зууны дундуур тодруулбал 1754-1758 онуудад дараалан гарсан Монгол
улсынхаа тусгаар тогтнолын төлөө боссон зэвсэгт тэмцэл болох Зүүн гарын
хаант улсын хаан Амарсанаа(1718-1757), Гэрсэнз Жалайр хун тайжийн
угсааны Бандийн хүү, Xалхын Засагт xан аймгийн туслагч жанжин, Xотгойдын
шадар ван Чингүнжав(1710-1758) нарын бослогыг Манж Чин улс хүчлэн
дарахдаа дагаар орсон, олзлогдсон Өөлд, Дөрвөд зэрэг Ойрадуудыг
Дарьгангад аваачин, үржил сүргийг маллуулжээ. Чингэж Дарьгангачууд буй
болжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Дарьгангын үндсэн нэгжийг нь
гар гэдэг байв. Үүнд зүүн, баруун хоёр гарын хошоод адуучин, тэмээчин
хийгээд хонин сүргийн нэг, бүгд таван гар байв. Тэдгээр гар тутмыг Манж
Чин улсын хааны баталсан Цэргийн яамны харъяа бүгдийн дарга Цахар
хошууны захирагч тусгай амбан( Угэрида) захирна. Дарьгангын үржил
сүргийн хэргийг Чуулалт хаалганд суусан сайд захиран мэддэг байжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Дарьганга
зөвхөн адуу мал адгуулан өсгөдөг газар байсангүй, Зүүн гарын улстай
хийж байсан олон жилийн дайны туршид газар газраас татсан цэргийг хураан
цуглуулах, бэлтгэх, цэрэг болвсруулан сургаж өнгөрүүлдэг чухал бааз,
дамжлага газар болж байв. 1732 онд Мүгдэн, Гирин, Хар мөрний нэг түмэн
цэргийг Дарьгангад өвөлжүүлэн, цэргийн эрдэмд бэлтгээд, xавар нь олон
газар дайчлан явуулж байжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Дарьганга
өмнөд талаараа Шилийн голын чуулганы баруун, зүүн Сөнөд ба баруун, зүүн
Авга хошуудтай, зүүн талаараа Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн засгийн
хошуу, хойд талаараа Сэцэн хан аймгийн Эрх засаг, Ёст засаг, Хурц
засгийн хошуудтай тус тус зах нийлж байжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Олноо
Өргөгдсөн Монгол улс 1911 онд байгуулагдсны дараа 1912 онд Дарьгангын
сүргийнхэн бусад нутгийн монголчуудын адил тусгаар улсыг хүлээн зөвшөөрч
захирагдах болсноос хойш Дотоод Хэргийг Бүгд Захирах Шийтгэгч Яам ны
шууд мэдэлд аанай л бүгдийн тэргүүний захиргаатай таван гар хэвээрээ
байлаа. Ардын Засаг тогтсоны дараа ч гэсэн Дотоод Яамны харъяанд
байснаа засаг захиргааны шинэ хуваариар 1925 оноос Дарьгангын хошуу
гэгдэх болоход гарууд нь сумын зохион байгуулалтад шилжиж Хан Хэнтий
уулын аймагт харьяалагдах болов. 1931 онд Дорнод аймагт захируулан
Асгат, Баяндэлгэр, Дарьганга, Молцог,Онгон, Халзан, Хонгор сумд болгосон
байна. 1942 онд Жавхлант Шарга ( Сүхбаатар) аймагт харъяалагдах болжээ.</div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Ийнхүү
Дарьгангын сүрэг үүсэхэд хүн ам нь Халх, Цахараас ихэнх нь, дараагаар
Өөлд, Дөрвөдүүдээс бүрдсэн гэх боловч Монголын газар газраас авчирсан
төрөл бүрийн малыг тууж авчирсан малчид туубарчид буцсан гэх баримт
байхгүй.<br /> </div>
<div align="justify">
Дарьгангад Жанчин, Порни, Хар
үхэрт, Амбагайт, Хөхий, Марлан, Тангач, Татир, Жарнууд, Сөнид гэх зэрэг
овогууд байгаагийн дотор Хотгойд, Хэрээд, Зээрнүүд, Шарнууд гэх зэрэг
баруун монголд байдаг одоо ч байдаг.</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-82192162326484561482012-12-09T18:52:00.007-08:002012-12-09T18:52:59.234-08:00ТОРГУУДЫН ТУХАЙ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="justify">
<strong> </strong><img alt="Image" border="0" height="320" hspace="6" src="http://www.lamongols.com/images/stories/content/Torguud_Models.jpg" style="float: left;" title="Image" width="222" /></div>
<div align="justify">
Монгол
нэгэн аймаг. Одоо Монгол улс, Оросын холбооны улс, БНХАУ-д бүлгээрээ
оршин амьдардаг. Торгууд нь Хэрээдийн Ван xаны торгон цэргийн зохион
байгуулалтаас анх үүссэн ба Монголын Их Гүрний бүрэлдхүүнд оролцон эзэн
хааны торгон цэрэг болж явсан отог овгоос гаралтай. Тэд урьд нь Хангайн
нурууны зүүнтэйгүүр нутаглаж байсан байна.<br /> </div>
<div align="justify">
<br /></div>
<div align="justify">
Торгууд гэдэг нэрийн тухай анх ,, Монголын Нууц
Товчоо ,,-нд тэмдэглэхдээ Хэрээдийн Ван хан мянган турхагууд цэрэгтэй
цэрэгтэй байсан бас Хамаг Монголын хаан Тэмүүжин ,, далан турагууд ,,
цэрэгтэй байсан гэжээ. Энэхүү турхагууд, турагууд гэсэн үгийн үндэс нь
турхаг буюу ,, -ууд ,, нь олон тоо болгон санаа илтгэсэн нөхцөл аж.
Турхаг нь тураг, том биерхүү гэсэн утгатай монгол үг. Эл уг нь эдүүгээ
хэлний хөгжлийн явцад богиносон тураг болоод турхагууд гэсэн үг сунжиран
Торгууд нэр үүссэн бололтой.</div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Ойрад
Монголын мандах цагт тэдний холбоонд багтаж байсан торгууд аймгийн
тэрргүүлэгч Хоо өрлөг ХVII зууны эхээр Цорос ( Өөлд ) зэрэг аймгийн
толгойлогчтой эвдрэлцэн харъяат албатаа дагуулан 1630 онд
Тарвагатайгаас Ижил мөрний савд нүүдлэн нутаглаад улмаар Хаант Орос
улсад дагаар орсон одоогийн Халимаг улсын цөм болж байж. Хаант Орост
дагаар орохоос өмнө нүүдлэн очсон газартаа оросуудтай найрсаг харилцан,
XVIII зууны эцэс хүртэл бие даасан аймаг улсын байдалтай байлаа.
Торгуудын нэг хэсэг нь хуучин нутаг Тарвагатайн газраа Зүүн гарын хаант
улсын мэдэлд захирагдан суусан бөгөөд ХVIII зууны дунд үеээс Зүүн гарын
хаант улс мөхөж Манж нар Тарвагатайн монголчуудыг байлдан дагуулах үед
тэнд нутаглаж байсан Торгууд тайж Шийрэн (Шайрин) 1758 онд 10 000 албат
өрхөө дагуулан Ижил мөрөн рүү одож тэнд 20-оод жил суув. Ингээд мөнөөхөн
Шийрэн (Шайрин) болон бусад торгууд тайш Уваш ( Халимагийн хаан байсан )
нар харьяат албатынхаа хамт дөрвөн Ойрадын хуучин нутагтаа 1771 онд
иржээ. Тэр цагт Манж нар Зүүн гарын хаант улсын газрыг эрхэндээ оруулсан
байв. Тэгээд Манж нар 1771 онд торгуудыг хуучин, шинэ гэж ялгаварлаж
хуучинд нь Ижил мөрөн рүү эрт явсан Хоо өрлөгийн угсааны ноёдын албат
нарыг оруулан , Үнэн сүсэгтний чуулган хэмээн нэрийдэж, дөрвөн зам
хувааж 10 засаг хошуу болгож одоогийн БНХАУ-ын Синьцзян (шинэ хязгаар)-т
суулгасан ба шинэ торгууд нь 1750-аад онд Тарвагатайгаас нүүдэллэн
одоод буцаж ирсэн Эзэнээ тайшийн удмын ноёдын харъяатуудыг багтаан Чин
сэтгэлтийн чуулган хэмээн нэрлэж 2 засаг хошуу байгуулж, Ховдын Манж
сайдад захируулсан нь эдүүгээ Монгол улсын Ховд аймгийн Булган аймгийн
торгууд юм. Үүнээс Үнэн сүсэгтний чуулганыг Хоо өрлөгийн угсааны Уваш
ноён захирч Зоригт xан цол шагнуулан Харшаар, Xовог сайр, хүр Хар ус,
Цинхай, Эзэнээ голоор хүн ард нь нутаглах болжээ. Нөгөө Чин сэтгэлтийн
чуулганд харъяалагдсан нэг xэсэг нь Булган, Чингэл, Цагаан гол, Хавтага,
Өрөнгөөр нутаглаж, зарим нь Тарвагатайд суурьшжээ. Эднээс Булган голын
торгууд нь 1771 оноос хойш Xовдын сайдад захирагдан 1773 оноос Булган
голын сав Хавтага, Байтаг, Өрөнгөд батлан сууж , тэдний захирагч Шийрэн
(Шайрин) ван нь Чин сэтгэлтийн чуулганы дарга болгож Зүүн гарыг даан,
даргын тамга олгож 1773 оноос эхлэн үе улируулан залгамжилсан бол баруун
гарыг нь баатар Уваш ханы хүү Шар хүүхэн бэйсээр мэдүүлэн хошууны бэйс
өргөмжилж Учралт цол шагнан 1773 онд чуулганы дэд дарга тавьж засгийн
тамга олсоноор Булганы торгууд нь 2 хошуу болж байршсан нь Булганы
торгуудын ван, бэйсийн хошуу ажээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Торгуудын
ноёд нь эртний монгол аймаг Хэрээдийн ван хааны удам угсаа гэгдэх
Мэргэн эрхтний хойчис Бойгоо өрлөгийн үр Зулзаган өрлөгийн хүү Хос
өрлөгийн удмынхан болохын зэрэгцээ Хоо өрлөгийн хүү Шүхэр дайчингийн ач
гуч нар нь Халимагийн хаад Аюуки хан, Цэрэндондог хан, Дондог-Омбо хан,
Дондогдаш хан, Уваш хан гэх мэт болноо. Тэгвэл Шийрэн ( Шайрин) тайжийн
харъяат албат нар нь Хэрээдийн ваны 14 дахь үеийнх ба голдуу Булганы
торгууд.<br /> </div>
<div align="justify">
Торгуудын 2 хошуунд дагалдах
маягаар хошууд нар нэг хошуу гэгдэх боловч үнэн хэрэг дээрээ ,,
хондого,, байсан билээ. 1772 онд Манжийн хаанаас тэдэнд тусгайлан нутаг
олгосон нь сурвалж бичигт ,, Торгуудын жүн ван Шийрэн (Шайран) үг дагаж
орсон... Булган,Чингэл, Цагаан гол, Хавтаг, Өрөнгийн зэргийн газрыг
түүнд шагнаж нутаглуулав. ,, гэсэн байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
1792
онд торгууд бэйсийн харъяанд явсан хошууд тайж Буянхишигт нутаг олгон
1800 оноос тусгай хошуу (хондого) болгожээ. Хошуудын ихэнх нь Хөх нуурт
нуурт нутагладаг бөгөөд Ижил мөрний халимагийн дотор нилээд болох ба
монгол дахь нь эд болно. Тэд нар нь голчлон хошуудын Баатад овгийнхон
аж. Угтаа хошууд нь Хабат Хасарын үр Энхсүмбэр тайжийн угсааны Эрх
Төмөрийн 3-р үеийн ач Ханхонгорын ноёны хүү Байбагас баатрын үр удмын
ноёдын харьяат аймаг болно. <br /> </div>
<div align="justify">
Ийнхүү
торгууд нь 1771 оноос эхлэн одоогийн нутагтаа байрлан суурьшсан бөгөөд
1783 оноос Хөцөс уул, Хар хэмээх газрыг цагдан байцаах харуулд суух
болсон ба тариалан, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн амьдарч иржээ.<br /> </div>
<div align="justify">
1899
он гэхэд торгуудын үлэмжхэн хэсэг нь Булган, Цагаан голын эх,
Тарвагатайнд нилээд нилээд суурьшиж байсан бөгөөд эдгээр нутаг нь
Монгол, Хятад хоёр улсын одоогийн хилийн дагуу нутаг юм. Түүнчлэн
Тарвагатайн торгуудыг ,, цоохор торгууд ,, , Булган голын торгуудыг ,,
үндсэн торгууд ,, хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
ХIХ
зууны эхэнд торгуудын 2 хошуунд захирагч, мээрэн, сумын занги тус бүр
хошоод, залан, занги тус бүр нэжгээд алба үзэх өрх 900 байжээ. Торгууд
нар бэйл, гүн, буюу ах дүү хоёр ноён хоёр хошуу захирч дотроо таван
суман болон манжийн захиргааний зэрэг дэвээр вангийнхан, бэйсийнхэн,
бэйлийнхэн, тайжийнхан гэхчилэн нэрлэгдэж 20-р зууны эхээр тодорхой нэр
бүхий хүмүүс тэднийг захирч байжээ. Торгууд хошуудын зохион байгуулалт
нь халх хошуудтай нэгэн адил байсан. Торгуудыг хил орчмийн газар байлгаж
албан татвар төлүүлэхийн зэрэгцээ ХХ зууны эхэнд Шар сүмд 250 гаруй
цэрэг алба хааж байсан тухай Г. Е. Грумм Грижимайло тэмдэглэн үлдээсэн
байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
Торгууд хошуунууд нь 1912
оноос Богд Хаант Монгол Улсад дагаар орж харъяалад нь багтаж байгаад
Ардын засгийн үед 1925 оноос Ховдын сайдын газар захирагдан Чандмань
уулын аймагт давхар хамаарагхдаж байв. 1929 оны 11-р сард торгууд
хошууны төлөөлөгчид, ардуудын хамтарсам анхдугаар хурлаас торгуудын
гурван хошууг нэгтгэж ,, Булган мандал бүрэн хан уулын хошуу ,, хэмээн
нэрийдэж , тамгын газрыг Баян судал гэдэг газар суурьшуулахаар тогтсон
байна. 1931 оноос Ховд аймгийн харъяат Булган сум гэгдсээр одоо хүрчээ.
Булганы торгуудын дотор Шаранхуд (Ширэнгүүд), Баргас, Бургуд, Шарнууд,
Хэгэрид, Хэрээд, Шарас Замад (яамад), Мэргэд, Хойд, Хотдууд ( хасагууд),
Бурдууд, Хошууд (Авжийнхан, Багшийнхан, Баатад, Егөс), Гучин өрх
элхэнүүд буй.<br /> </div>
<div align="justify">
Булганы торгуудын хошуу нутгийн байрлалыг одоогийн засаг захиргааны хуваариар жишиж үзвэл :<br />- 1-р бригадын нутаг - Хагшаал хавиар байх ба тэнд Хошууд, Тайжийнхан...<br />- 2-р бригадын нутаг - Тошилтоор бол хожим нутагласан Xасагууд ...<br />- 3-р бригадын нутаг - Булган голын дагуу Бэйлийнхэн...<br />- 4-р бригадын нутаг - Шархулсанд Вангийн торгууд, болон 1944 оноос нутагласан Ховог сайрын торгууд...<br />- 5-р бригадын нутаг - Энд Бэйлийн торгууд сууна.<br /> </div>
<div align="justify">
Булган
голын торгууд хошууны нутагт суулд ирж нутагласан ястан угсаатан гэвэл
Ховог сайрын торгууд,цөөн тооны хасаг болно. Ховог сайрын торгууд нь
Ховог гол, Сайр хэмээх уулаар нутаглан сууж байсан Бага Цоохор торгууд
гэгч болно. Их Цоохор торгууд гэдэг нь Харшаар, Эрээн хавирга гэдэг
газар 54 сум болж байжээ. Түүнээс гадна Ил гэдэг газар 14 сум торгууд
бий.</div>
<div align="justify">
<br /> Ховог сайрын торгууд нь хуучин 3 хошуу болж байжээ. Үүнд:<br />- 1. Он (Ван)-гийн хошуу - Их бага зүүн баруун сум.<br />- 2. Зургаан суман хошуу ( их бага зүүн баруун, шимнэр шавь нар), хошууд зэрэг 6 сумтай<br />-
3. Засгийн хошуу ( Боорс, Жалайхан, Гэхэрэн, Мааныхан зэрэг 4 сум )
болох ба 3 хошууг Он (Ван) нь ахлан Өрөмчийн жанжинд захирагдаж байжээ.
Ингээд 1944 онд Пагва хэмээх хүний удирдлагын доор Монгол руу шилжин
нүүж Булганд нутагласан байна.<br /><br /> ,, Ховог голын ус нь<br /> Хоёр хургун (хуруу) тостой<br /> Хоёр цоохорын залуучууд<br /> Нийц болон оюутай...,,, Цоохор торгуудын тухай дууны хэсгээс</div>
<div align="justify">
</div>
<div align="center">
</div>
<div align="center">
*** </div>
<div align="center">
<strong>ҮЗЭМЧИН </strong></div>
<br /><div align="justify">
Үзэмчин
бол Монгол угсаатан. Үзэмчин гэдэг нэрийн гарлыг ,, үзэмтэй ,, газраас
нүүн ирснээс тэгэж нэрлэсэн гэх буюу ,, үзмэрч, төлөгч ,, байснаас ийм
нэр олсон гэх ба ,, үзүүртэй, хурц шулуун ,, гэсэн утгатай гэсэн үгнээс
үүсэлтэй хэмээн янз янзаар тайлбарладаг.</div>
<div align="justify">
<br />Түүхчдын
судалснаар Үзэмчин нар нь Батмөнх Даян (1464-1543) хааны харъяат ,,
зургаан түмэн ,, буюу ,,зургаан их улс ,,-ын зүүн гурван түмний
бүрэлдхүүнд багтаж байсан байна. Үзэмчин нарын угсаа гарлын хувьд чухам
хэн бэ? гэсэн асуудал өнөө хир тодорхойгүй боловч эд, оюун соёлын нэлээд
зүйлийн хувьд Ойрад Монголтой угсаа соёлын арай ойр дөт болох нь
ажиглагддаг.<br /> </div>
<div align="justify">
ХVI зууны дунд үе хүртэл
Ойрад Монголчуудтай айл хөршийн ёсоор нутаглаж байгаад, баруун түмний
зонхилогч Алтан (1507-1582) ханы газар нутгаа тэлэх гэсэн түрэмгий
бодлогоос ихээхэн хохирол үзэх болсон зүүн түмний захирагч нар гол түмэн
болох Чахар (Цахар)-ыг авч Хангайгаас говийг гатлан Шар мөрний хойгуур
Шанага боомтоос баруун Молташ хаалганаас зүүн тийш шинэ газар орныг
эзлэн суух болсон. Энэ их нүүдэлд Үзэмчин нар оролцож улмаар өнөөгийн
нутагтаа аж төрөх болжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Харин
түүхийн баттай сурвалж бичгийн мэдээгээр Юан улсын Тайзу хааны 16-р ач
Төрболод (Батмөнх даян,Мадухай Цэцэн хатан нарын хүү)-ын хүү
Боди-Алаг(1504-1547) хааны 3-р хүү Онгон дуралын үед түүний эзэмшлийг
,, үзэмчин ,, гэж нэрийдэн, баруун зүүн хоёр гар болгон хуваан, баруун
гарыг ,, Их ,, , зүүн гарыг ,, Бага ,, үзэмчин болгожээ. ХVI-XVII зууны
заагт Халхын Сэцэн ханд захируулжээ. Дараа нь Өвөр Монголд харъяалагдаж
байгаад Манж улс Өвөр Монголыг эзлэх үед түүний захиргаанд оржээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Ийнхүү
Үзэмчин нар БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн харъяанд баруун, зүүн
хошуу хэмээх чуулганд хоёр хэсэг болон суурьшсан бөгөөд 1945 оны өвөл
тэдний нэг xэсэг нь БНМАУ-д нүүн шилжин ирж дагаар орж нутагласан байна.
Энэ үед голчлон зүүн Үзэмчин хошууны хүмүүс орж ирснээс гадна баруун
хошуунаас цөөхөн өрх айл иржээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Дорнод
аймгийн дэвсгэрт нутагласан Дорж ноёны албат явсан зүүн үзэмчин нар 1946
онд шинэ засаг захиргаатай болж, Хэрлэн, Баян сумыг байгуулсан бөгөөд
1959 онд Баянтүмэн хот, Булган сумнаас тасалж байгуулсан Баянтүмэн сум,
1961 онд Хэрлэнбаян, Хөгнө сумаар байгуулсан Сэргэлэн суманд
харъяалагдах болсон байна. Нөгөө хэсэг болох баруун үзэмчин хошуунаас
ирэгсэд нь Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд суурьшжээ. Нийт 2000
оны хүн амын тооллогоор 2386 үзэмчин нар бүртгэгдсэн байна.<br /> </div>
<div align="justify">
Үзэмчиний дотор халх, өвөрлөгч, барга гарлын нилээд тооны овог бий. Үүнд:<br /> <img alt="Image" border="0" height="318" hspace="6" src="http://www.lamongols.com/images/stories/content/uzemchin.jpg" style="float: right;" title="Image" width="180" />1. Хавхчин<br /> 2. Дөрвөд<br /> 3. Хайс<br /> 4. Түмчүүд<br /> 5. Тэмээчин<br /> 6. Халчууд<br /> 7. Авгачин<br /> 8. Урайнхай<br /> 9. Баргачууд<br /> 10. Боржигод<br /> 11. Бухшалжууд<br /> 12. Биргачууд<br /> 13. Хатагин(хардал)<br /> 14. Өвчүүчин<br /> 15. Галжуувариад<br /> 16. Чилингэр,<br /> 17. Бууралтан,<br /> 18. Баргажин<br /> 19. Казах </div>
<div align="justify">
20. Борнууд<br /> 21. Бурга<br /> 22. Ухай<br /> 23. Ожоон<br /> 24. Цагаан аймаг гэх мэт олон байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
Үзэмчин
нар нь Цагаан идээний хувьд тараг бүрдэггүй байсан. Шашин шүтлэгийн
хувьд сүлд шүддэг байснаараа онцлогтой ба дээлийн нударгыг ,, туухай ,,
эсвэл ,,туруу,, гэнэ. Жанжаар гэдэг нь халхын хантааз адил дээлэн дээр
давхарлан өмсдөг өмсгөл. Цувыг ,,хэвнэг,, гэнэ. Бусад ястанаас онцгой
өөр зүйл нь хөлийн өвдөг хамгаалсан гутлын түрүү ороосон ,, туушуу,,
хэмээх халхавч хэрэглэдэг. Өвлийн малгайн орой нь 6 хошуу хөл угалз
бүхий чимэгтэй, зангидсан товчтой, улаан цацагтай байв.<br /> </div>
<div align="justify">
Үзэмчин
нарын үүсэл гарлын xувьд газар ус, мод ургамал, байгалийн зан үйл,
төсөөлөл багагүй уламжлагдаж иржээ. Дорнод аймгийн Сэргэлэн суманд 1959
он хүртэл тахигдаж ирсэн сүлд бол Өвөр Монголын Шилийн гол аймгийн зүүн
үзэмчин хошууны ,, хөдөө сүлд ,, байгаад 1945 онд ноён Дорж тэргүүтэй
хэсэг бүлэг айл Монголд дагаар орж ирэхдээ авчирсан юм. Энэ сүлдийг
,,Чингисийн Алтан Дөрөө ,, гэх ба задалж үзвэл нүдний хараа буурна,
нүгэл хилэнц нэмэгдэнэ гэсэн яриа нийтэд түгсэн учир гардан хадгалж
явсан занги хүртэл дотор нь юу байгааг мэддэггүй байжээ. Аман ярианд
Галдан Бошигт Манжтай хийсэн тулалдааны үед Соёлзын голд сүлдтэй тэргээ
шаварт суухад хөлөглөсөн морио суллан авч шүтээнээ орхисон тул үзэмчин
хошууныхан сүлдлэн авч тахисан гэдэг. Сүлдыг будаж гоёсон тэргэн дээр
орой дээрээ алтан шармал ганжиртай, дээсээр зээглэж 4-н өнцөгт нь халз
тавин гоёсон цагаан эсгий бүрээстэй тохилог мухлагт залдаг байв. Үзэж
болохгүй тул наагуур нь хөшиг татсан байдаг.</div>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-60009467009767728352012-12-09T18:49:00.000-08:002012-12-09T18:49:25.864-08:00Уðàéíõàé÷óóäûí ò¿¿õ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="justify">
<div align="center">
<img align="bottom" alt="" border="0" height="387" hspace="0" src="http://img10.imageshack.us/img10/8514/urianhaiehner.jpg" vspace="0" width="145" /> <img align="bottom" alt="" border="0" height="386" hspace="0" src="http://img10.imageshack.us/img10/6623/urianhaieregtei.jpg" vspace="0" width="170" /></div>
<div align="left">
</div>
<div align="left">
Урайнхайчууд бол монгол бусад угсаатангууд дотроосоо нилээд эртнийх нь...</div>
</div>
<div align="justify">
<br />Рашид-ад-Диний
,, Судрын чуулган ,,-д тэмдэглэснээр олон зуун жилийн тэртээ буюу МЭӨ
тоололд язгуур монголчууд түрэг хэлтэн овог аймгуудад цохигдон хүн амын
олонхи нь алагдаж зөвхөн НОХОС, ХИАН ( хианы олон тоо Хиад) хоёроор
толгойлуулсан хоёр тэргүүлэх ЯС буюу Ястан үлдэж нутаг орноосоо дүрвэн
зайлж, Эргүнэ-Кун хэмээх газарт хүрч нуугдан нутаглажээ.</div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Рашид-ад-Диний тайлбарласнаар бол Эргүнэ гэдэг нь
эгц уул, Кун гэдэг нь ташуу уул гэсэн утгатай ажээ. (,, Рашид-ад-Дин ,,
номны 153-р тал)</div>
<div align="justify">
<br />Харин энэхүү Эргүнэ-Кун
гэдэг газар хаа байгааг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлаж иржээ. Дээр үед
Эргүнэ-Кунгийн тухай ардын домог олон байжээ. ХIII зуунд Иранд очсон
монголчууд Эргүнэ-Кунгийн домгийг сайн мэддэг байснаар бараxгүй бараг
нүдээр үзсэн мэт ярьдаг байжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Эргүнэ-Кун
бол эргэн эргэн тойрон уул хад, ой модоор хүрээлэгдсэн их л давчуухан
бөглүү газар байсан мэт бөгөөд гаднаас ганцхан зөрөг зам нэвтрэн ордог
гэдэг. Тэр зөрөг замыг гаднын хүн олж нэвтрэхэд хэцүү ажээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Монголчууд
ийм бөглүү газар дөрвөн зуу гаруй жил нутаглан суужээ. Тэрхүү дөрвөн
зуу хол жилд хүн ам нь өсч, хоёр гол яснаас салбарлан нохос ( нукуз),
УРАЙНХАЙД, хонгирад, ихрэс, олонхуд, элжигин, арлут, цулдэс, баяуд зэрэг
20 гаруй овог үүссэн хэмээн Рашид-ад-Дин зохиолдоо нэрсийг нь дурдсан
байдаг. Гэвч 20 гаруй биш түүнээс олон овог салбарласан биз ээ. Эрдэмтэн
Лю Жэнсо монголчууд Эргүнэ-Кунгаас гарч ирэхдээ 70 салбар овог болон
өргөжсөн нь үнэн гэж өөрийнхөө ,, Чингис хааны эзэнт улс байгуулагдахаас
өмнөх Монголын нийгмийн байгууламж ,, бүтээлдээ дурдсан байна.<br /> </div>
<div align="justify">
Эргүнэ-Кунгаас
салбарлан гарч ирсэн тэдгээр овгуудыг ерөнхийд нь ДАРИЛГИН МОНГОЛ гэдэг
байжээ. Тэрхүү Дарилгин Монголчуудын дотор хамгийн нэр нөлөөтэй нь
Бүртэ-чино ( Бордуу Чоно) байв.<br /><br />Жинхэнэ язгуурын монгол гэдэг нь
дарилгин нирунаас салбарлан үүссэн төв монголчуудыг хэлнэ. Дарилгин
монголд голдуу УРИАНХАЙ, хонгирад,баяуд багтдаг байжээ. УРИАНХАЙ аймаг
нь Бурхан Xалдуны хавиар нүүдлэн сууж мал маллаж, ан агнаж, бас гар
үйлдвэр эрхлэн амьдардаг байжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Урайнхай
аймаг маш эртний түүхтэй. Харин ОЙН УРАЙНХАЙ бол хожим мэдэгдсэн.
Х-ХIII зууны үед Урайнхай нарыг Бурхан Халдун хавийн буюу ТАЛЫН
УРАЙНХАЙ, Байгаль нуур, Баргужин-Төхөм хавиар нутагтайг ОЙН УРАЙНХАЙ гэж
ангилан ялгаж байжээ. Х зууны эхэнд хятад сурвалжид баруун хойд
урайнхай гэж тэмдэглэсэн нь Ойн Урайнхайчуудыг хэлж байгаа юм. ХII-XIII
зууны үед ойн урайнхайчууд Баргужин-Төхөмд нутаглаж байсныг Рашид-ад-Дин
,, Судрын чуулган ,,-ндаа маш тодорхой бичиж үлдээсэнбайдаг. Ойн
урайнхай нар аж амьдралаа ан хийж, загас барьж залгуулж байжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Тэр
үед ОЙН ИРГЭД гэж бас нэрлэгдэж байсан өөр бусад аймгуудыг хоёр төрөлд
хувааж байсан байна. Энэ нь Киргиз (Хяргас), Кэм-кэмчиг аймгууд буюу
тэд нартай зах нийлэн ой тайгад байнга оршин суугчдыг нийтэд нь ойн
иргэд гэх бий. Жинэхэнэ ойн иргэд бол Урасуд, Тэлэгүд, Куштэми аймгууд
болно. Эдний аж байдал,аж ахуйн тухай мэдээ одоогоор баттай байхгүй, тэд
монгол эм сайн мэддэг, монголоор сайн эмнэдэг гэсэн товч мэдээнээс
үзэхэд монгол аймгуудтай нягт холбоотой байсан болно.<br /> </div>
<div align="justify">
Бас
Ойн иргэдэд холбогдож болох Булгачин, Хэрэмчин аймгууд Баргужин-Төхөм
ба Киргиз (Хяргас)-тай хил залгасан хязгаарт байжээ. Мөн Хилга мөрөнд
Загасчин, Хэрэмчин, Гөрүүлчин бүлэг цөлөг иргэд ХII зууны сүүлчээр
нутаглаж байжээ.<br /><br />1227 оноос эхлэн Чингисийн шарилыг оршуулсан
Бурхан Халдун уулын газар ,, Их Хориг,,-ийг нэгэн мянган ойрдууд сахин
хамгаалж, УРАЙНХАЙН ноёд үеийн үед харгалзан хамгаалж иржээ. Үүний урьд
Тэмүүжин өөрийгөө оршуулах газрыг сонгоод дэргэд байгаа бараа бологчид
,, Энд бидний ургийг оршуулж байгтун! ...,, гэж зарлиг буулгасан байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
Чингисийн 4 хошууч баатрын Зэлмэ, Сүбээдэй нар урайнхай хүмүүс. Урайнхайн Зэлмэ бас Чингисийн 9 өрлөгийн нэг нь...<br /> </div>
<div align="justify">
Хятад
сурвалжид монголчуудыг татар монгол гэж ерөнхийд нэрлэхээс гадна бас
Дорнод монгол, Ойрад монгол, Онгуд, УРАЙНХАЙЧУУД гэх мэтээр хооронд нь
ялгаж салган бичсэн байдаг.</div>
<div align="justify">
<br />Юан гүрний
үеийн нийт монголыг засаг засаглал, газар нутгийн хувьд Хархорум төвтэй
Давааны арын орон хэмээн нийтэд нэрлэх боловч бас хаанд шууд
харъяалагдах дотоодын эзэмшил нутаг, улсын сүрэг өсгөх албат-Ойрад
монгол гэж хуваахаас гадна УРАЙНХАЙ буюу Бурхан Халдуны монгол гэж ч бас
байжээ. Юан гүрний эхний үед Бурхан Халдун хавийн цөөн тооны монголжин
УРАЙНХАЙГААС бусад ихэнх урайнхай нь Эрчис, Хар мөрний хооронд өргөн
уудам нутгийг эзэгнэн сууж байжээ. Урайнхайн тухай зарим номонд
өгүүлэхдээ тэд ( Юан гүрний үед) их баян ард байсан гэнэ (Саган Сэцэний
,, Эрдэний товч,, 41-р тал).. Гэвч Юан гүрний хаадын үр тариа агуулах ,,
Алтан сав,, зоорийг сахиж байсан хэдхэн тооны урайнхайн айл өрхийг
хэлснээс биш, нийт урайнхайчуудыг хэлсэн хэрэг биш. Урайнхай нар Юан
гүрний үеийн монголын харъяанд байгаад сүүлд монголжин урайнхай нараас
бусад түрэг хэсэг нь аяндаа салж тусгаарласан юм.</div>
<div align="justify">
<br />,,Нууц
товчоо,, ,,Чанчуны тэмдэглэл,, ,,Рубрукын тэмдэглэл,, зэрэг сурвалжид:
Урианхай, Хөвсгөлийн дархад нар ядарвал загасны шөл ууж тэнхрэх бөгөөд
тэдний дунд Цагаан нуурын цагаан загас бол өвөг дээдсээс уламжлан
заяасан ариун зүйл гэх домог яриа байхаар барахгүй монголын хаадын
хоолны цэсэнд орж байсан тухай тэмдэглэн үлдээсэн байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
Тэр
үеийн ойн ба талын монголчуудын аж байдал, хэв заншил харилцан өөр өөр
байжээ. Ойн аймгийнхан гэр тусгайлан төхөөрдөггүй, модны холтос мөчрөөр
овоохой, урц босгодог, дээл хувцсаа ан амьтаны арьс ширээр хийж, идэх
уух юм нь голдуу ан амьтны мах байжээ.</div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
<img alt="Image" border="0" height="320" hspace="6" src="http://www.lamongols.com/images/stories/content/uriankhai_1.jpg" style="float: right;" title="Image" width="216" />Ойн
иргэд бол хашир сайн анчид, тэдний ан гөрөөний мэдлэг чадвар бусад
монгол аймгийнхаас үлэмж дээгүүр байв. Ойн иргэд мод ба ясаар цана хийж
төхөөрөхдөө их уран байсан, цаныг тэд ан гөрөөний ажилд өргөн хэрэглэж
байжээ. Тэдний цанаар гулгах самбаа бусдад гайхагдаж байсан талаар
Рашид-ад-Дин бүтээлдээ бичиж үлдээжээ. Рашид-ад-Диний ,, Сурдын
чуулган,, зохиолын 124-р талд Урайнхай аймгийн цаны тухай өгүүлэхдээ:
Тэд чанэ(цана) гэдэг хавтгай модыг тусгайлан төхөөрч гартаа урт мод
барьж цасан дээгүүр гулгахдаа урт модоороо газар тулж усан дээгүүр онгоц
сэлж байгаа юм шиг хөдөлгөнө. Тэд цаа буга, бусад амьтныг хөөн гүйцэж
алж чадахуйц тийм хурдаар хээр тал газар, өөд уруугүй цанаар гулгана.
Хөлдөө хийж гулгадаг цаныхаа зэрэгцээгээр тэд бас өөр цана (чарга)
хойноосоо уяж чирж явах бөгөөд түүн дээрээ алсан амьтнаа ачиж тээнэ...
сурч чадаагүй хүн бол гулгахдаа, ялангуяа газрын уруу хурдлан гулгаж
гүйхдээ хөл нь хоёр тийшээ салж аарцгаа хагалахад хүрнэ. Сурсан хүн бол
огт төвөггүй гулгаж гүйнэ. Үзэж харахаас нааш хэн ч үүнд итгэхгүй... гэж
бичиж үлдээсэн байдаг.<br /> <br />Урайнхай бол Чингис хааны Зэлмэ
жанжины хойчис бөгөөд Онон, Хэрлэн хавиар нутаглаж байгаад сүүлд нь Юан
гүрэн задарч Монголд феодлын бутрал явагдаж байсан ХIV-XV зууны үеээс,
өмнө зүг нүүдэллэж Лууха голын орчмоор очиж нутаглан Мин улсын Ляо дун
мужтай залгаа оршдог болсон бөгөөд ХV зууны эхнээс тэд Мин улстай бие
даан харилцаатай болж мал, түүнээс гарах түүхий эдээ тэдний тариалангийн
бүтээгдхүүн, хөдөлмөрийн багаж зэргээр сольж авдаг болжээ. Тэр цагт
Монгол орон нь төв хэсэг буюу Зүүн Монгол, Баруун Монгол буюу Ойрад
Монгол, зүүн өмнөд хэсэг буюу Урайнхайн хязгаар гэсэн гурван хэсгээс
бүрдэл болж байлаа. Байгал нуурын ойн бүс нутагт Урайнхай нар амьдарч
байсан ба тэдгээрийн нэг хэсэг нь аажмаар өмнө зүг шилжиж, говийн өмнөд
талын зүүн хэсэг Хянганы нурууны өмнөд хэсэгт байрлах уулархаг болон тал
газар нь ирээдүйн Урайнхайн гурван харуулын бэлчээр байв.<br /><br />Төгстөмөр
хаан хорлогдсноор Монголын улс төрийн байдал туйлын тогтворгүй болж
түүний шадар түшмэл Нэцэлай Есүдэрт шахагдан Мин улсад бууж өгчээ.
Нэцэлай Мин улсад хандаж Данинд нутаглуулахыг хүсэмжилсэн учир 1389 оны
4-р сард Мин улс одоогийн өвөр монголын Онниуд хошууны нутагт Цюанин
харуул байгуулж Нэцэлайг тус харуулын удирдагчаар томилсон.Харин чинсан
Ширмэн Мин улсад дагаар оролгүй Есүдэртэй нэгдэж Нэцэлайг бут цохиж, хүн
ардыг нь сарнин бутаргажээ. 1388 оны 11-р сард Ляодуны Ажашир, хуйнин
ван Табинтөмөр нар Мин улсад дагаар орж, Мин улс 1389 оны 5-р сард
Тайнин (Гирингийн Тяо аймгийн ойролцоо), Фуюи (Чичихарын хавьд), Доин
(Тяорхэ голын дээд урсгал) гэсэн 3 харуулуудыг байгуулсан ба эдгээр
харуулуудыг УРАЙНХАЙН ГУРВАН ХАРУУЛ гэж нэрлэх болсон ба Мин улсын
зарлигаар тэдгээрийг өөрийн харъяат болгожээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Монголын
бүх л хаад монгол дахь феодлын бутралыг давж гарах янз бүрийн зам хайж
байсан. Үүнд: Хянган давааны баруун талд нутагладаг Хорчин аймгийн нэг
хэсэг зүүн талын Нун (Нон) мөрний дагуу нутагт нүүж ирэн нутагшаад Нон
Хорчин гэгдэх болсны дотор Горлос аймаг байсан. Эдгээрээс гадна Чингис
хааны дүү Бэлгүүдэйн удмын Онниуд аймаг энэ нутагт оршиж байв. Монголын
их хааны шууд захиргааны эдгээр нутаг Мин улстай хил залгаж байдаг
учраас түүний нөлөөнд оруулахгүй байхыг Монголын хаан, тайш нар ямагт
анхаарч, зохих арга хэмжээнүүд авч байв. Тайсун хаан Нон Хорчиний Горлос
аймгийн ноён Цавдагийн охин Алтан (Алтанжин)-ыг бага хатнаа болгон
авсан, Эсэн тайш Онниуд ноён Жүчийн охиныг бага хатнаа болгон авсан
зэрэг нь Монголын тэр үеийн хаан, тайш худ ургийн харилцаа бол төрийг
бэхжүүлэх нэгэн чухал арга гэж үзэж байсантай холбоотой.<br /> </div>
<div align="justify">
Монголын
хаан, тайш нар нь зүүн хэсгээ ийнхүү бататгаж байгааг Мин улс зүгээр
харж суусангүй. Урайнхайн монгол аймгуудын ноёдыг цол, хэргэм, бэлэг
сэлтээр өөртөө татаж , тэднээр Монголын төрийн бодлогыг эсэргүүцүүлж,
тэднээр тагнуулах зэрэг бусармаг арга мэх хэрэглэж байсан ажээ. Түүнд
зарим ноёд татагдаж Монголын төрийн бодлогыг эсэргүүцэх хандлага гарахад
Эсэн тайш тухай бүрд нь зэвсгийн хүчээр дарангуйлж байв.Тухайлбал:
Урайнхайн нэгэн ноён Найрбуха гэгч 1444 онд Эсэнгийн захиргаанд
дүргүйцэж цэрэг хөдөлгөн эсэргүүцэнд Эсэн тайш тэр даруйд нь өөрийн дүү
сайхан ван Абубэхээр цэрэг удирдуулан Урайнхайн нутагт очуулж
эсэргүүцлийг үтэр даруулж Найрбухаг хороолгож байжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Мин
улс үүнийг далимдуулан 1444 онд цэрэг хөдөлгөж Урайнхайг байлдан
дагуулах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Учир нь Урайнхайн ард түмэн
Монгол улсаасаа салах сонирхолгүй байжээ. Мин улс Урайнхайг татахын тулд
торго дурдан, эд зүйл бэлэглэхэд Урайнхай нар тэдгээрийг нь монголынхоо
хаанд өргөдөг байв.<br /> </div>
<div align="justify">
Их Монгол улсын
үед Монголын захиргаанд орсон Зүрчид аймгуудыг Монголын эрхшээлд
байлгахын тулд Эсэн тайш эвээр оролдохын зэрэгцээ шууд эсэргүүцэгчдийг
1444 онд Онниуд аймгийн ноён Жүчтэй хавсран цохиж Зүрчидийг Монгол
улсдаа нэгтгэн хааны захиргаанд оруулсан. Гэтэл тэнд эсэргүүцэгчид
цөөнгүй байсан тул Эсэн тайш 1446 онд дөрвөн түмэн цэрэг дайчлан
хөдөлгөж Урайнхай ба Онниудын эсэргүүцэгчдийг буулган авсан. Тэгэхэд
Үжээд аймгийнхан Нон мөрөн рүү зугтсанд, зүүн хойд нутгийн Зүрчидийг
байлдан дагуулж ,, Усны гурван түмэн Зүрчидийг довтолж эедээ оруулсан,,.
1448 онд бас Урайнхайн зүүнтээх Зүрчидийн ноёдод элч очуулж ,, Чингис
хаан болон Сэцэн хааны үед танусын өвөг дээдэст хэргэм өргөмжлөл хүртээж
байсан болохлоор хуучний үйлийг бодож ачаа тээвэр болон аму будаа
бэлтгэн хавсрагтун!,, гэж шаарджээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Энэ
байдалд Мин улс, Монголын төр тогтворгүй байгааг далимдуулан тэд
довтолж магадгүй хэмээн болгоомжилж, сэргийлэх шилдэг цэргээ Их говьд
байрлуулж, бас Мин улсын Монголтой залгаж байгаа хилийн гадуур олон
газар хэдэн түмэн цэрэг суулгаж хилийн хамгаалалтаа зузаатгасан. Мин
улсын элч 1452 оны намар Хар Манлай (одоогийн Сүхбаатар аймгийн нутаг)
гэдэг газар очиж Урайнхай ба бусад монгол аймгийн ноёдыг цуглуулж хурал
хийхдээ Монгол орны байдлыг танилцуулж, өөртөө захирагдахыг шаардсан.
Бас Урайнхайчуудыг өмнө зүг Данинд нүүдлэн очиж мал маллахыг цэргийн
талаар дэмжинэ гэж илэрхийлжээ.<br /> <br />Батмөнх Даян хаан төр барьж
байх үедээ Юан гүрний үеээс уламжлагдан ирсэн улс төрийн бүтэц дэх
Хятадын нөлөөг устгах зорилготой, мөн салж бутарсан улсаа нэгтгэн төр
улсаа төвхнүүлэхэд чиглэгдэж байжээ. 1491онд Даян хаан Ойрадын ноётой
хамтарч Урайнхайн 3 харуул руу дайрч, Доин харуулыг өөрийн эрхшээлдээ
оруулжээ. 1509 онд Батмөнх Даян хааны 2-р хөвгүүн Улсболдыг жинон болгон
суулгахад Юншээбүгийн Ибэрэй тайш, Ордосын Мандулай Ахалаху хоёр эвсэн
зөвлөлдөж ,,...бид дээрээ ноён авах хэрэг ману ягун, өөрийн тэргүүнээ
өөрсдөө мэдэж явах буй за, энэ авгайг эдүгээ тэвчье...,, гэж бослого
гарган Улсболдыг алжээ. Батмөнх Даян xаан зүүн түмэн болох Чахар,Халх,
Урайнхай мөн Харчин түмнийг авч Ордос, Түмэд, Юншээбү гурван түмнийг
дайлаар мордож Далан тэргүүн гэдэг газар xалз тулалдаж ялалт байгуулсан
ба Мандулай Ахалаху дайнд алагдаж, Ибэрэй тайш баруун тийш зугтсан
байна. Ер нь иймэрхүү бослогууд их гарч, дарагдаж байсан ба Батмөнх Даян
хаан нийт Урайнхай түмнийг хамгийн сүүлд номхотгосон байдаг. Ононгийн
хөвөөнөөс нүүдлэн ирсэн Урайнхайчууд Ордостой ойролцоо нутаглах болж
байсан ба Жалайр, Урайнхай нар нь нэг аймаг болж байсан бололтой. Даян
хаан олон жилийн турш тэднийг ээлж ээлжээр довтолсон тул тэн хагас нь
дайнд үрэгдэж үлдсэн хэсэг нь түүнд дагаар орсон гэдэг.<br /> </div>
<div align="justify">
<img alt="Image" border="0" height="250" hspace="6" src="http://www.lamongols.com/images/stories/content/uriankhay_huvsgul.gif" style="float: left;" title="Image" width="125" />Батмөнх
Даян хааны үед Дорнот Монголын зургаан түмэн дотроо зүүн гурав, баруун
гурав гэхээс гадна зүүн гурван түмэнд нь Чахар буюу Цахар, Халх,
Урайнхай багтаж, баруун гурван түмэнд нь Ордос, Арван хоёр түмэд,
Юншээбү,Асуд, Харчин нар орж байв. Ингээд Зүүн Монголыг Зургаан Түмэн,
Ойрадыг урьд ёсоор Дөрвөн түмэн Ойрад гэж нэрлэжээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Батмөнх
Даян хаан нас барж түүний ахмад хүү Төрболд хаан суух байсан боловч тэр
урьд нас барсан тул түүний хүү Боди-Алаг 1521 онд өвөг xааны орыг 8
настайдаа залгамжилжээ. Боди-Алаг хаан болоод удаагүй байтал Зүүн түмний
доторхи Урайнхай түмэн бослого гаргав. Энэ явдал 1524 онд болсон
бололтой.<br /> </div>
<div align="justify">
Сурвалж бичигт: Урайнхайн
Түрүй ноён, Гэрболд чинсан (Батмөнх Даян хааны 10 дахь хүү) нар
Боди-Алаг хааныг довтолж гэр орныг нь талахад Гүнбилэг жинон ( Батмөнх
Даян хааны 3 дахь хүү Барсболдын хүү) болон түүний дүү Алтан ( монголын
түүхэнд Амда(анд) буюу Түмэдийн Алтан хан гэж алдаршсан) нар Зүүн
түмнийг авч Иш хатны хамтаар Хангайн ард бууж тэнд тулалдаж байгаа гэсэн
байдаг. Ийнхүү Урайнхай түмэн их хаанаасаа тэрсэлсэн бөгөөд тэдний
бослогыг дарахын тулд Боди-Алаг хаан Баруун түмний жинон Гүнбилэг түүний
дүү Алтан нар нийтэдээ Урайнхай руу 6 удаа цэрэглэсэн аж. 20 жил
үргэлжилсэн бослого 1544 онд дарагдсан.<br /> </div>
<div align="justify">
Анх
1524 онд Урайнхайн Түрүй ноён, Гэрболд чинсан нар цэрэг хөдөлгөж гурван
түмэнг бүслэн довтолсон ба Гүнбилэг мэргэн жинон 18 настай, түүний дүү
Алтан 17-хон настай байсан хэдий ч тэд цэрэгээ авч очоод Балжун хэмээх
газар дайснаа бут цохисон байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
Хоёр
дахь удаа 1531 онд Гүнбилэг мэргэн жинон Алтан ах дүү хоёр нэгдсэн
хүчээр Бурхат хан ууланд (өнөөгийн Өвөр Монголын Баяндэр Улат) байрлаж
байсан Урайнхай нар руу довтолж Түрүй ноён, Гэрболд чинсан нарын биечлэн
удирдаж байсан цэргийн хүчийг бут цохисон байна.<br /> </div>
<div align="justify">
Хоёр
жилийн дараа 1533 онд Урайнхайн Түрүй ноён, Гэрболд чинсан нар их хааны
гэр орныг дайрч хүн ардыг нь олзлон авч явсан учир Чингис хааны цагаан
гэрийн өмнө зургаан түмэн чуулж 1538 онд Урайнхай түмний эсрэг цэрэг
хөдөлгөхөөр болжээ. Боди-Алаг xаан өөрийн эх Иш хатны хамтаар хангайн
ард бууж, зургаан түмний их цэргийг бэлтгэж байгаад сөрөг довтлогоог
хийхэд Урайнхайн толгойлогч Түрүй ноён ,Гэрболд чинсан, Элэдунай нар их
цэрэгийн хүчинд сүрдэн бууж өгсөн ажээ. Энэ үйл явдалын дараа Урайнхай
түмнийг тарааж таван түмэнтэй нэгтгэсэн. 1541-1544 онуудад Алтан
ганцаараа цэрэгээ авч Урайнхайн сарнин бутарсан үлдэгдэл хүчийг хүраан
авахаар мордож байжээ.</div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Урайнхай нарын бэлчээр нутаг Халх түмэний мэдэлд шилжэв.<br /> </div>
<div align="justify">
1551
оноос хойш Боди-Алаг хааны дараа Дарайсун хаан Урайнхайн гурван
харуулын Фуюи, Доин харуулуудыг дахин эзлэн авав. Эдгээр харуулууд нь
Монголчуудыг Хятадаас тусгаарлаж байснаас гадна тэдгээрийн хооронд эдийн
засаг худалдааны талаар холбох гүүр болж байсан. Дарайсун хаанаас гадна
Алтан ханы дүү Бадур мөн Урайнхайн гурван харуулуудыг эрхэндээ оруулж
байв. Улмаар Урайнхайн 3 харуулуудыг баруун зүүн хэсэгт хувааж баруун
хэсгийг нь Бадур болон Алтан ханы бусад ах дүү нар, зүүн нь Дарайсун
хааны мэдэлдээ авч байжээ. Бадур Урайнхайн түмнээс 4390 гаруй,
Дарайсуны ахмад хөвгүүн Түмэн 600 гаруй, Алтан хан 1100 гаруй албаттай
тус тус байсан.<br /> </div>
<div align="justify">
Монголын хаадад алба
хашиж байсан бусад Урайнхайн түмэн нар дайн байлдааны үеээр хааны цэрэг
говь гатлахад урьдчилан явж худаг ус гаргах зэрэг үүргийг биелүүлж байв.<br /> </div>
Гүнбилэг
нас барсны дараа Алтан Баруун түмнийг захирч үлдсэн Урайнхай, Уйгартай
дайтах явцад Баруун гарын хүч нөлөө маш ихсэж, цаашидаа эзэмшил нутгаа
өргөтгөх зорилгоор Урайнхай, Ойрад, Түвэд рүү довтолж эрхшээлдээ
оруулахыг санаархаж байв.</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-60685900512155777982012-12-09T18:48:00.000-08:002012-12-09T18:48:34.242-08:00Èíäàí÷óóäûí ò¿¿õ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<table class="contentpaneopen">
<tbody>
<tr><td class="contentheading" width="100%"><br /></td><td align="right" class="buttonheading" width="100%"><br /></td><td align="right" class="buttonheading" width="100%"><br /></td></tr>
</tbody></table>
<table class="contentpaneopen"><tbody>
<tr><td align="left" colspan="2" valign="top" width="70%"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="createdate" colspan="2" valign="top"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" valign="top">
<div align="justify">
<span style="color: black;"><span style="color: black;"><strong>Холын Испаний нүүдэл, суудал</strong></span></span></div>
<div align="justify">
<span style="color: black;"><span style="color: black;"><strong> </strong></span></span></div>
<div align="justify">
<span style="color: black;"><span style="color: black;"><strong></strong></span>Дэлхийн
бөмбөрцгийн уртраг, өргөрөгийн 34°/118° солбилцол орчим, бидний
суугаа Номхон далайн зүүн эргээр Индианчууд бүр 10000 гаруй жилийн
тэртээгээс суурьшин амьдарч иржээ. </span><span style="color: black;">Тэдний
ажин түжин амьдарч ирсэн өгөөмөр баялаг энэ нутагт сураг
тавин дурлагсад дэлхийн нөгөө бөөрөнд байсан аж. Испаний зохиолч Гарсиа
Монталбагийн 1510 онд хэвлүүлсэн “Las Sergas de Esplandian” романд
“Индиан нутгийн баруун талд байх үржил шимт Калифорни арал..” хэмээн
бичснээс улбаалан “Калифорни” нэрийг Миуоки, Юокүт, Танг-на (Габрилено),
Чумаш зэрэг 40 гаруй овгийн уугуул Америкчуудын энэ нутагт оноосон
байх талтай гэнэ. 17 дугаар зууны дунд үеийг хүртэл Испани, Англи,
Француудын гаргасан газрын зурагт Калифорнийг үнэхээр томоохон арал
байдлаар дүрсэлдэг байж. Испаничууд Калифорни нутгийн өмнөд хэсгийг Баха
буюу доод, Хойд хэсгийг Алта буюу дээд хэмээн тодотгон нэрэлсэн
байна.</span></div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
<span style="color: black;">Испаний хаанд зүтгэж байсан
Португалийн далайчин Хуан Габрилогийн хөлөг 1542 оны намар анх Сан
Диего орчимд ирж Калифорнийг анхлан нээсэн гэж үздэг байна. Тэрээр
өмнөөс умрыг чиглэн Санта Каталина арал, Монтереи, Сан Франциско хүрээд
буцсан бололтой.<br /><br /> </span><span style="color: black;">Английн
аялагч-Санваартан Францис Драке 1579 онд одоогийн Сан Францискогийн
“Алтан хаалга” гүүрнээс хойд зүгт 30 милийн тэртээ бууж эвдэрсэн хөлгөө
зассан гэнэ. Буусан тэр газраа “Шинэ Албион” гэж нэрэлжээ. Түүний
аяллаас хойшхи зарим газрын зурагт Калифорний нутгийг бүхэлд нь Шинэ
Албион гэж тэмдэглэсэн тааралдана. Англичууд Францис Дракег нутагтаа
очсоны дараахан нээсэн шинэ газар руу нь хөлөг онгоцууд илгээсэн ч
Бразилийн эрэг хүрээд цааш явж чадаагүй гэжээ.<br /><br />1602 онд Испани
ахмад Себстиан Визкайногийн хөлөг одоогийн Лос Анжелесийн
ойролцоох Санта Каталина аралд ирсэн аж. Тэднийг аралд зангуугаа
буулгах ахуйд Лос Анжелесийн өмнөд хэсгийн Сан Федро, Лонг Биич хавьд
энд тэндгүй утаа униар гарч байсан учир “Утаат тохой” гэдэг нэр оноосон
юм билээ. Тэрээр Сан Деаго, Сан Федро, Санта Барбара, Монтереи гэх
мэт олон газар нэр оноосон нь одоо хүртэл хэрэглэгдэж байна.<br /></span><span style="color: black;">Аласкаас Оросын
анчид, худалдаачид, аялагчид Калифорний хойд хэсгээр 1740-өөд онд ирж
байсан бололтой. Тухайлбал: Тэр үед Берингийн хоолойн зүүн өмнөд
хэсэгт Испаний эзэмшил бий болгох газар тандах
даалгавартай явсан Гзаринагийн далайн аялалын замд Оросын хөлгүүд
тааралдсан төдийгүй, Сан Францискогийн ойролцоох Фараллон арал дээр
буудаллаж байсныг колоний эзэддээ мэдээлсэн байна. </span><span style="color: black;">Түүнчлэн
1587 онд Гавендиш, 1593 онд Хаукинс, 1680 онд Дампиер, 1719 онд
Шелвоски, Клиппертон, 1740 онд Ансон, 1769 онд Уаллис зэрэг Европийн
далайчид Калифориний эргээр зорчсон мэдээтэй.<br /></span><span style="color: black;">Энэ
мэт аялалын замд олсон шинэ газар нутгийн талаарх мэдээлэл Англи,
Испани гээд тэр үеийн хүчирхэг колоний сонорт байнга хүрч байсан ч
төдийлөн ач холбогдол өгөхгүй хоёр зуун дамжсан байна. Харин Оросуудтай
Калифорний ойролцоох их далайд таарсан тухай мэдээ тэр үеийн Испаний
удирдлагад ихээхэн цочрол өгчээ. Тэд яаравчлан Номхон далайн эрэг дагуу
хойд Америкийн нутагт өөрийн эзэмшлийг бий болгож хяналт тогтоох
ажлаа эхэлжээ. Шинэ Испанийг том гүрнүүдийн болзошгүй аюулаас
хамгаалах, эд баялаг газар нутаг, колонидоо нээх, Ази тивд хийх
худалдаа, харилцаагаа өргөжүүлэх байдлаар бодлогоо
тодорхойлжээ. Тэдний бодлогын зангилаа “presidios-pueblos” буюу
“боомт-суурьшил” гэсэн хоёрхон үгэнд багтаж, боомт нь хамгаалалтын
үүрэг, суурьшил нь цэргийн боомтоо хүнс тэжээл, хүн хүчээр хангаж
байхаар тооцсон байна. </span><span style="color: black;">1760-аад оноос
Хойд Америкийн баруун эргийн нутгийг тандан судлах, эзэмшилдээ авах
стратеги урин арга тактикаар хэрэгжүүлсэн нь гайхалтай. Испаний хаан
Чарлесийн Индианы асуудлаархи шадар зөвлөх Хосе Галвес Алта Калифорнид
шинэ нутаг эзэмших төлөвлөгөөг удирдан цэргийн зүтгэлтэн, Баха
Калифорний захирагч Гаспар Портола, Католик шашны гэгээнтэн Жаниферо
Серра нарын толгойлсон газар болон далайн экспидици аянд
гарснаар төлөвлөгөө хэрэгжиж эхэлсэн гэнэ.<br /></span><span style="color: black;">Порталагийн
баг Сан Деагод газардаж, тэдний олонхи нь халдварт өвчнөөр нас барж,
мэдэхгүй газар, байгаль цаг агаарын бэрх, Индианы хайр хүндлэл,
халдлагыг амсан Калифорний эргээр гурвантаа бэдэрсний эцэст Габрило,
Визкайно нарын нээсэн боомт Монтереиг олжээ. Тэд Алта Калифорни дахь том
боомт Сан Деагогийн ойролцоо Пресидио Толгодын энгэрт 1769 онд
Католек шашны сүм хүрээ, эндээс хойд зүгт 650 милийн хол нөгөө нэг
чухал боомт болох Монтереид 1770 оны зун бас нэгэн сүм байгуулан
Испаний эзэмшлийн “шав-тэмдэг” тавьж алдараа дуурсгажээ.<br /></span><span style="color: black;">Алта
Калифорнийг эзэмших дараагийн томоохон алхам бол Ахмад Хуан Баутистө
Анзагийн баг хуурай цөл, өргөн гол мөрөн гаталж, өндөр уулсыг даван,
өвчин, үхэл, Индианы халдлага гээд бэрх зам туулан одоогийн Мехсикийн
Сонорагаас Калифорний Монтереи хүртэл Калифорний эх газраар явах замыг
1774 онд анхлан нээсэн явдал. Тэрээр 1775 онд 250 хүнтэй
томоохон экспидици удирдан өөрийн гаргасан замаар
дахин явж гаргасан зам, алдар суугаа баталгаажуулсан. Түүний замаар төв
Америк, Алта Калифорний хооронд худалдаа арилжааны цуваа, цэрэг,
хүнсний хангамж, суурьшил нутагшилын нүүдэл хөвөрч эхэлсэн байна.<br /></span><span style="color: black;">Испаний
колончлолын тогтолцооны нэг чухал элемент бол “Mission” буюу сүм
хүрээ байв. Эзэмшихээр завдаж буй нутаг дэвсгэртээ мөргөлийн
газар, түүнийг тойрсон сүсэгтнүүд болон сүмийн номлогчид, хамгаалалтын
цэргүүдийн байр, хоол хүнсний агуулах, газар тариалангийн талбай, мал,
тэжээвэр амьтдын талбай, байр гэх мэт цогцолбор байгуулдаг байж.<br /></span><span style="color: black;">Сүм
хүрээний гол үүрэг уугуул иргэдийг шашиндаа элсүүлэх, тодорхой
хуваарийн дагуу өдөр бүр шашны номоо номлох, шинээр төрсөн хүүхэд угаал
үйлдэх, Индианчуудын гэрлэлтийг Христийн шашны ёсоор адислах гэх
мэт шашны төрөл бүрийн үйлчилгээ үзүүлэх, нутгийн уугуул иргэдэд амьдрал
ахуйгаа эрхлэх Европийн шинэ мэдлэг олгох, тодорхой цаг, хувиарийн
дагуу ажиллуулах замаар иргэншүүлэх, хэл, соёлоо сургах, эд бараагаа
хэрэглүүлэх, Индианчуудтай гэрлэж ураг барилдах, харилцан худалдаа хийх,
тэдний ажиллах хүчийг ашиглах гэх мэтээр улс төр, нийгэм, эдийн
засгийн нөлөөллөө тэлэх шашин болон уугуул иргэдийн захиргааны
хосолмол шинжтэй байж.<br /></span><span style="color: black;">Сүм
хийдийнхээ ажиллагааг Колоний засгийн газрын тусгай фондоос эхлэн
санхүүжилдэг бөгөөд улмаар тэд бие даан газар эзэмшиж, аж ахуйн үйл
ажиллагаа явуулж өөрсдийгөө санхүүжүүлдэг байв. Испаничууд сүм хүрээгээ
нутгийн уугуул иргэдийн гол цэгүүдийг түшиглэн зугуухан олшруулж, сүм
хүрээ, хилийнхээ аюулгүй байдлыг хангах цэрэг суулган, худалдаачид,
урчууд, тариалан эрхлэгчдын суурьшил бий болгон хүрээ, нөлөөгөө
идэвхитэй тэлж ирсэн байдаг. </span><span style="color: black;">1800-гаад он
гэхэд Сан Деаго, Санта Барбара, Монтереи, Сан Франциско боомт, Сан
Хосе, Лос Анжелес, Брансифортед Испани иргэдийн суурьшил бий болж, Сан
Диегогоос Сонома хүртэл нутагт шашны сурталчилгаа болон нутгийн
Индианчуудын захиргааны үүрэг давхар гүйцэтгэдэг хориод сүм хүрээ бий
болгосноор Алта Калифорний эрэг дагасан нутаг үндсэндээ Испаничуудын
хяналтанд оржээ. </span></div>
<div align="justify">
<b> </b></div>
<div align="justify">
<b> Утаат тохойн тоост суурин</b></div>
<div align="justify">
<b> </b></div>
<div align="justify">
“Утаат
тохой” хэмээн Испани ахмад Себстиан Визкайногийн оноож нэрлэсэн
нутагт боссон их хот Лос Анжелесийн түүхийн эхлэл ч эгээ л ламтан
Жаниферо Серра, цэргийн зүтгэлтэн Гаспар Портола нарын нэртэй шууд
холбогддог. Тэд 1769 онд энэ нутагт анхлан хөл тавьсан ба одоогийн
Лос Анжелес голд “Поркиүнкүла” хэмээн нэр оноож тохойд нь ургасан
“зэрлэг сарнайн бутас, усан үзмийн цэцэрлэгийг хэдэн хөл бөмбөгийн
талбайтай тэнцэхүйц юм” гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Мөн нутгийн уугуул
хүмүүстэй уулзахад “Индианчууд сагс үр буудай, хясааны ясаар хийсэн сав
өгсөн бол Испаничууд тамхи, шилэн сав тэдэнд өгсөн” ажээ. </div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Гэгээнтэн Жаниферо Серра одоогийн Лос Анжелесийн
төвөөс зүүн тийш арваад милийн зайд “Сан Габриел Аркангел” нэртэй
сүмийг 1771 онд үндэслэн байгуулснаар энэ нутагт Испаничуудын хөл
хөдөлгөөн ихэссэн байна. </div>
<div align="justify">
Испаний эзэмшил дэх
Калифорний Амбан захирагч Фелипе де Неве 1777 онд Алта Калифорний
нутгаар явсныхаа дараа Калифорний эргээр суух Испаний хилийн
хамгаалалтын боомт, цэргийн хангамжийг нэмэгдүүлэхэд зориулан иргэний
шинэ суурьшил бий болгох саналаа колоний эзэддээ танилцуулж энэ дагуу
“Лос Анжелес” иргэний суурин, “Санта Барбара” боомт бий болгохоор
шийдвэрлэжээ. </div>
<div align="justify">
Амбан захирагч Фелипе Неве
өөрийн биеэр ирээдүйн Лос Анжелес хот байгуулах газрыг нарийвчлан
сонгосон ажээ. Хот байгуулахаар сонгосон газрынх нь ойролцоо буюу
одоогийн “Los Angeles Convention center”-ийн буурин дээр байсан Яан-га
Индианы тосгонд очиж “зарим хүүхдийг Христийн шашны ёсоор угааж,
хуримласан хосуудад ерөөл тавьж, бас шинэ байгуулах хотынхоо тухай ярьж
дуулгасан” тухай тэмдэглэн үлдээжээ. </div>
<div align="justify">
Тэрээр
1781 оны 9 дүгээр сарын 4-нд одоогийн Лос Анжелесийн “Union station”
буюу зорчигч тээврийн төв буудлын баруун өмнөд хэсэгт Мексикийн Сонора,
Синалоа нутгаас нүүлгэн авч ирсэн анхны оршин суугчид болох 11 гэр
бүлийн 44 хүний хамт Лос Анжелес сууринг үндэслэн байгуулж, амбан
захирагчийн батламжлал үйлджээ. </div>
<div align="justify">
Түүхч архивч
Франк Уеберийн нотолж бичсэнээр анхны оршин суугчид сууриндаа "El
Pueblo de Nuestra Senora de los Angeles de Porciuncula," буюу "the town
of Our Lady of the Angels of Porciuncula." үгчилбэл “Поркиүнкүлагийн
Дагина-бидний хатагтайн хот” гэдэг нэр өгчээ. </div>
<div align="justify">
Амбан
захирагч Неве суурингийн ерөнхий төлөвлөлтийг эртний Ромын шинэ хот,
суурин байгуулахад баримталдаг сонгодог уламжлал, Испаний эзэмшил дэх
Индианы нутгийн хуулийн дагуу хийсэн гэнэ. Төв талбай түүнийг тойрсон
сүм, захиргааны байр, худалдаа үйлчилгээний барилга, шулуун гудамжууд
бүхий оршин суугчдын хорооллын зэрэгцээ газар тариалан, тэжээвэр
амьтдын хэрэгцээний газар гэсэн ерөнхий бүтэцтэй, хааш, хаашаа 5.3
милл хэмжээтэй байхаар төлөвлөжээ. </div>
<div align="justify">
Анх суурингийн хүн амын амжиргааны эх үүсвэр морьдоо оролцуулаад 1000 орчим толгой гэрийн тэжээвэр амьтад байсан гэнэ. </div>
<div align="justify">
Сууринг
барьж байгуулах ажил удаан үргэлжилж 1810 оны сүүлээр өнгө төрхөө
олсон байна. Суурингийн Испани хүн ам 1790 онд 139 байсан бол
түүнээс хойш гуч гаруй жилийн хугацаанд 600 болтол өссөн тоо баримт
байна. Харин энэ орчмоор 5000 гаруй Индианчууд байсан гэжээ. Анхны
Лос Анжелесчүүдийн гол үйлдвэрлэл хонь, үхрийн мах, хүнсний ногоо,
зарим төрлийн жимсээр Сан Деаго, Сантабарбарагийн боомтыг хангах
төдийгөөр хязгаарлагдаж байв. Газар тариалан, мал аж ахуйн гол ажлыг
нутгийн Индианчууд нугалдаг, колончлогчид зохих хөлс өгдөг байжээ.
</div>
<div align="justify">
Испаничууд Алта Калифорний газар нутгийг
Сүм, хүрээний эзэмшил, Суурингийн эзэмшил, Индианчуудын газар, Хувийн
эдлэн газар нутаг гэсэн байдлаар ерөнхийд нь ангилж эзэмшүүлсэн
байдаг. Тухайлбал. 1784 онд Алта Калифорний цэргийн албанаас чөлөөнд
гарсан Хосе Вердуго, Мануел Нйетос, Хуан Домингүезес нарын гурван гэр
бүлд Хувийн малын бэлчээрийн эдлэн газар “РАНЧЕ” Лос Анжелесийн
орчимд анхлан олгосон гэнэ. </div>
<div align="justify">
Ойр орчинд газар
эзэмшил, жижиг тариалан эрхлэх хөдөлмөрийн шинэ харилцаа үүсэхийн
хэрээр ирж очин нэмэгдэж байсан Испани гаралтай газрын эзэд, малчид,
газар тариалан эрхлэгчид, цэргүүдийн цугларч сүмдээ мөргөдөг, зугаа
цэнгэл, хурим ёслолоо хийдэг нийгэм, соёлын төв, эх газар, далайгаар
ирэх худалдаачдын хөлийн газар, 1835 оноос Мехсикийн Калифорний албан
ёсны нийслэл гэж нэрлэгдэж байсан ч 1850-иад оныг хүртэл Лос Анжелес
олигтой хөгжиж дэвшээгүй тоос бужигнасан жижиг суурин л байжээ.</div>
<div align="justify">
<br /></div>
<div align="justify">
<b>Морьтон Ранчерүүдийн нутаг </b> </div>
<div align="justify">
<br /></div>
<div align="justify">
<span style="color: black;"> </span>Лос Анжелес 1700 оны сүүлээс 1800 оны дунд хүртэл
энгийн хөдөөх амьдралтай Морьтон Ранчерүүд, (Cowboy) нарын нийгэм,
соёл, худалдаа арилжааны төв байв. </div>
<div align="justify">
<br />Лос
Анжелес эргэн тойрон Вентурагийн хөтлөөс зүүн тийш Сан Фернардинагийн
уулс хүртэл 120 гаруй милл, Сан Габрилийн даваанаас Өмнө зүгт
Лагунагийн толгод хүртэл 130 гаруй милл үргэлжлэх далайн эрэг дагасан
уулсын дундах тал хөндий, голын бэлчир, мөнхийн зун шиг цаг агаарын
нэн таатай энэ нутаг нэгэн үе Ранчерүүдийн малын бэлчээр, хувийн эдлэн
байжээ. Тэр газрын эзэд, малчид-“Ранчерүүдийг дэлхий дээрх моринд
хамгийн эрэмгий хүмүүс байсан” гэж бичсэнийг хараад Монголчуудын
дэргэд юу ч билээ дээ гэсэн шүү юм бодож сууна. </div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Ранчерүүдийн аж амьдралын талаар ярихын өмнө тэдний газар эзэмшлийн эрх олж авсан талаар дурдахгүй өнгөрч боломгүй. <br /> </div>
<div align="justify">
Испаний
эзэмшлийн жилүүдэд Ранче эзэмших үндсэн шалгуур колоний хил хязгаарыг
хамгаалж, оруулсан хувь нэмэр, байгуулсан гавъяаг нь үнэлэхийн зэрэгцээ
чөлөөнд гарч байгаа эрэлхэг цэргүүдээрээ дамжуулан газар нутгийн
хамгаалалтаа давхар баталгаажуулахад чиглэж, энэ шалгуураа хатуу
баримталж байсан бололтой. Тухайлбал. Испаний эзэмшлийн Алта Калифорний
нутаг даяар гучаад “РАНЧЕ” байсан, түүний зөвхөн дөрөв нь Лос Анжелес
орчимд байсан гэнэ. Тэр үеийн Ранчерүүдийн заримынх нь эзэмшлийн газар
багашаар нутагтай Европын зарим орны нутаг дэвсгэрээс ч том байсан
гэжээ. Испаничүүд Сүм хийдийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа газар,
Индианы сууринг хөндөхгүйгээр эзэмшүүлж байсан аж. <br /> </div>
<div align="justify">
Тэгвэл
Испаний колониос Мехсик тусгаар тогтносон 1820-оод оноос газар
эзэмшүүлэх явдал замбараагүй болсон тухай дурдсан байдаг. Энэ үед
Испани колоний сүм нутгийн захиргааны үүргийг гүйцэтгэхээ болж иргэний
захиргаанд шилжжээ. Түүнчлэн Мехсикийн Конресс Калифорний нутагт амьдарч
байгаа өрхийн гишүүн бүрт тодорхой хэмжээний газар эзэмшүүлэхээр
шийдвэрлэсэн байна. Сүм болон Индианы тосгоны мэдэлд байсан асар их
газрыг Мехсикийн зах хязгаар нутгийн эрх мэдэл бүхий түшмэдүүд
хувиарласны дээр өөрийн болгох, мөнгө хөрөнгөтэй хүмүүст зарж худалдах
гэх мэтээр Ранче эзэмшигчдын тоо нийтдээ 800 гаруй болон өсчээ.
Мехсикийн Калифорний захирагч байсан Пиа Пико ч томоохон газрын эзэн
болсон байна. <br /> </div>
<div align="justify">
Испани, Мехсик гаралтай
ранчерүүд үхэр, хонь, адууны аж ахуй голлон эрхлэж түүхий эд, мал, мах
зэргээ хоорондоо солилцох, далай, эх газраар ирсэн худалдаачдад
худалдан борлуулах, газраа түрээслэх, худалдах замаар аж ахуйгаа
эрхлэн явуулдаг байсан. Ранче бүр эзэмшлийн хил хязгаар, сүлдтэй, малын
тамгатай байж. Газрын эзэн эрчүүд гадаах ажлаа, эхнэрүүд Ранчегийнхаа
ойрын ажлаа удирдан Индианчууд Ранчегийн бүхий л ажлыг нугалдаг байв. <br /> </div>
<div align="justify">
Хурдан
морьдын уралдаан, морин дээрээс бугуйлдах, морины давхил дунд шүүрэх,
Испани бухын тулаан, бух баавгайн тулаан, тахианы зодоон, Баавгайн ан
тэдний амьдралын зугаа цэнгэл байжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
Ранчерүүд
хатуужилтай, эрс шулуун зантай, зөрж зөрчилдсөн нэгнээ дуэлд дуудаад
буудчиж чадах “билэг танхай” амьдралын хэв маягтай байж. 1840 оны
сүүлээр Лос Анжелес сууринд ирж байсан худалдаачин Роберт Уиднеу “Ла
Бреа Ранче зүгээс чанга чангаар хашгиралдан ярилцаж, инээлдсэн морьтон
ранчерүүд Лос Анжелес суурин рүү тоос татуулан ирж суурингийн золбин
нохдыг шуугиулан, зарим нь нохдыг айлган хий буудаж, Рлаза тийш давхин
өнгөрөв” гэж тэдний аж амьдралын нэгэн агшны тухай дүрслэн үлдээжээ.
Ранчерүүд “суурингийн уушийн газарт цуглан дарс, бранди шимж, тамхи
баагиулан өнгөрсөн морин уралдааны ид бахаа ярьж, ирэх уралдааныхаа
товыг тогтоод харанхуй болохын үед халамцуухан тардаг” гэж тэрээр мөн
тэмдэглэжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
Сүм, төв талбайдаа
цугларч мөргөлийн дуу сонсох, дуулах, бүжиглэх, найр наадам хийх нь
амьдралын онцгой хэсэг, хоорондоо уулзалдах нөхцөл, сайн сайхан байдлын
илэрхийлэл байв. Тэдний зарим хурим найр Лос Анжелесийн төвийн сүм,
суурингийн байшин түүнчлэн Ранчегийн өргөө дамжин 7 хоног үргэлжилдэг
байсан гэнэ.<br /> </div>
<div align="justify">
1820-аад оны сүүлээс Лос
Анжелест Ранчерууд сууцны тохилог байшин (town house) барин, шашин
мөргөл, уралдаан тэмцээн, худалдаа арилжаа өргөжиж эхэлжээ. Гарриллос,
Олверас, Сепюлведас гээд чинээлэг Ранчер-феодалуудын хоёр давхар
барилга, газрын эзэн, Мехсикийн Калифорний захирагч Пио Пикогийн албан
ёсны өргөө нэгэн үеийн Лос Анжелесийн өнгө үзэмж байв. <br /> </div>
<div align="justify">
Ранчерүүдийн
ашиг орлого ихсэхийн хэрээр тэдний хэрэглээ тансаг болжээ. Испани,
Итали гутал, Англи цай, даавуу, ноолууран эдлэл, Бостон модон эдлэл,
тавилга түүнчлэн үнэт эдлэл, ваар сав, ээмэг бөгж, хатаасан хүнсний
бүтээгдхүүн гээд төрөл бүрийн эд бараа Америкийн зүүн эрэг, Мехсик,
Хятад, Сандвич Арлаас ирж энд зарагддаг байж. Мөн морь, мал аж ахуйн
тоног хэрэгслэлийн үйлчилгээ засврын газрууд нээгдсэн байна. Төрөл
бүрийн үйлчилгээ, бүр явуулын зураачийн үйлчилгээ ч эрэлтэй байж. Уолкер
гэгч Америк зураачийн Ранчерүүдийн амьдрал ахуйн талаар зурсан олон
зураг, хувь хүмүүсийн хөргүүд үлджээ. <br /> </div>
<div align="justify">
1843
оны зун Ранчер Франциско Лопиз одоогийн Бурбанкийн нисэх буудлаас хойд
зүгт холгүйхэн зэрлэг сонгино авч байгаад “шагайн” чинээ алт олсон
гэнэ. Энэ сургаар алтны “нинжа” нар Мехсикээс олноор ирж, явуулын оршин
суугчдын тоо нэмэгдсэнээр газраасаа алт хайлгах, мах бусад зүйл
худалдан Ранчерүүдийн ашиг орлого эрс нэмэгдсэн ажээ.<br /> </div>
<div align="justify">
Лос
Анжелесийн Ранчерүүдийн халаасыг “Great Gold Rush” гэж нэрлэгддэг
Калифорний алтны халуурал ч ихээр зузаатгасан байна. Төв болон хойд
Калифорни нутагт алт хайж, олборлож байсан “Нинжа” нарын махны гол
нийлүүлэгч нь Лос Анжелесийн Ранчерүүд байжээ. Тэр үед “Queen of the
Cow County” гэж тэдний нутгийг хочлон нэрлэдэг байж. <br /> </div>
<div align="justify">
Харин
Испани, Мехсик, Америк гурван улсын газар эзэмшлийн зөрүүг арилгахын
тулд АНУ-аас гаргасан газрын шинэчлэлийн бодлогоор Ранчерүүдын
эзэмшлийн хэмжээ багасч, мал сүргээ зарж, жимс ногооны тариалан эрхлэн
суурин амьдралд шилжсэн байна. Мөн алтны халуурал намдаж газар, үхрийн
махны үнэ унаж ашиг орлого нь ч бага болж. Тэдний зарим нь газраа
алдахгүйн төлөө улаа элэгдтэл Америк хууль шүүхээр явж олигтой үр дүнд
хүрээгүй, томоохон газрын эзэд элдэв алба гувчуур, мөнгө хүүлэгчдийн
зээлийн өрд баригдан бөөн бөөнөөрөө ирэх Америкчүүдэд газраа хямд
өгснөөр Ранчер амьдралын мөчлөг өндөрлөсөн байдаг. </div>
<div align="justify">
<span style="color: black;">
</span></div>
<table class="contentpaneopen">
<tbody>
<tr>
<td class="contentheading" width="100%">
</td>
<td align="right" class="buttonheading" width="100%">
</td>
<td align="right" class="buttonheading" width="100%">
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="contentpaneopen"><tbody>
<tr>
<td align="left" colspan="2" valign="top" width="70%"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="createdate" colspan="2" valign="top"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" valign="top"><div align="justify">
<b>Янкуудын явдал</b> </div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Зарим баримтаас харахад 1800-гаад оны үеэс
Америкчууд Испаний эзэмшлийн Калифорни нутагт худалдаа арилжаа, шашин
мөргөлийн журмаар зорчиж эхэлжээ. Тухайлбал 1803 онд Лелиа Вөрдийн
худалдааны онгоц албан ёсоор одоогийн Сан Федрод ирсэн байна. <br /> </div>
<div align="justify">
1818
онд Жозеп Чампмэн гэгч санваартан Лос Анжелест ирсэн ч хил зөрчсөн
хэргээр шоронд хоригджээ. Тэр морин тэрэг сэлбэх, төмрийн дарх
хийх, байшин барилга засварлах ур дүйтэйнхээ ачаар шоронгоос
суллагдаж тэр үеийн Лос Анжелес суурингийн төв талбай дахь байшин
барилгыг засах, сүмийн барилгыг өргөжүүлэх ажлыг голлон хийжээ.</div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Жедедиах Смит гэгч 28 настай залуу тэргүүлэн
хэсэг Америкчууд 1826 онд Миссори мужаас эхлэн Хойд Америкийн төв
хэсгээр хөндлөн гулд явж анхлан Лос Анжелесийн ойролцоох сүм хийдэд
ирсэн гэнэ. Тэднийг мөн хил зөрчсөн хэргээр хорьж дахин энэ нутагт
ирэхгүй гэсэн ам авч сулласан гэж бичжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
1820-иод
оноос эхлэн Калифорний эргийн дагуу Америк цагаачид хөлөг онгоцны
засвар үйлчилгээ, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаанд ноёлжээ.
Тэдний үйл ажиллагаа Монтереи, Юерба Бюенна буюу одоогийн Сан
францискод төвлөрч, агентүүд нь Лос Анжелест ажиллаж байсан. <br /> </div>
<div align="justify">
Жон
Темрле, Уолфшил, Трумбүлл, Авел Стеарнс, Уолсон, Александр, Роуланд
тэргүүтэй олон Америкчууд цагаачлан ирж Мехсикийн иргэн болж, Испани,
Мехсик гаралтай Калифорний бүсгүйчүүдтэй гэрлэж Ранче эзэмшиж,
худалдаа арилжаа эрхэлсэн байна. Лос Анжелес орчмоор анхлан ирж
байсан Америкчүүд худалдаа, арилжааны ухаан, бизнесийн арга техникээрээ
тэр үеийн Испани, Мехсикийн эзэмшил дэх алс хязгаарын хэнийг ч
дагуулахааргүй байсан бололтой. Энэ нутагт амьдралын шинэ өнгө төрхийг
бий болгох хэрээрээ орон нутгийн бодлогод нөлөөтэй болж эхэлжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
Жон
Темрле, Авел Стеарнс нар Лос Анжелест суурин сууж худалдаа эрхэлж, их
хэмжээний газар худалдан авч, суурингийн төвд өмнө байгаагүй сууц
бариулсан төдийгүй орон нутагтаа хамгийн нөлөөтэй хүмүүс болжээ.
Тухайлбал. Авел Стеарнс 1840-өөд онд Филаделфиас сая гаруй долларын
төмөр худалдан авах гэрээ хийж байснаас харахад нилээд хөрөнгөжсөн
Америк цагаач байсан нь харагддаг. Лос Анжелес суурин дахь түүний гэр
Өмнөд Калифорний улс төр, нийгмийн төв болж байсан гэнэ. <br />Түүнчлэн
Авел Стеарнс Өмнөд Калифорни дахь худалдаа арилжаагаа улам өргөжүүлж
байсны дээр Калифорнийг АНУ-ын бүрэлдэхүүнд тайван замаар оруулах
талаар Калифорнид сууж байсан Нэгдсэн Улсын консул Томас Оливер
Ларкинтай хамтран ажиллаж байсан аж. <br /> </div>
<div align="justify">
Америкийн
Кентаки мужаас ирсэн цагаач Уиллиам Уолфшил 1831 оноос Калифорнид
Жүржийг(orange), усан үзмийг арилжааны зориулалтаар анхлан тарьж
амжилтанд хүрчээ. Тэрээр Мехсик гаралтай газрын эзэн Лугогийн хүргэн
болсон байна. Тэгвэл Лоюис Вигнес гэгч Франц гаралтай эр 1831 оноос
Лос Анжелест усан үзмийн дарс үйлдвэрлэж эхэлсэн гэнэ. 1830 оны сүүлээр
Уолсон, Роуланд тэргүүтэй олон тооны Америк цагаачид Лос Анжелес
орчимд ирж одоогийн Пасадина хотыг үүсгэн, жүрж болон бусад төрлийн
жимс жимсгэнэ тариалж эхэлжээ. Энэ үед Алта Калифорний хойд хэсэгт
Янкуудын хүн ам, эдийн засгийн түрэлт нэн хүчтэй болсон тул Мехсикчүүд
Калифорний нийслэлээ Монтереигоос Лос Анжелест шилжүүлж ч үзсэн
байдаг.<br /> </div>
<div align="justify">
Америк цагаачдаас
болгоомжлох, газар нутгаа хамгаалах тухай Мехсикийн албаныхан ил ярьж
байсан ч аажмаар зөнд нь орхисон бололтой. Тухайлбал Мехсикийн
Калифорний амбан захирагч Пио Пико “Олноороо ирэх Америк
цагаачид-Янкуудын дундаас бид өөрсдийгөө хайж байна...” гэж хэлсэн
байдаг. <br /> </div>
<div align="justify">
Шинэ газар нутаг эзэмшин,
төрөл бүрийн худалдаа, үйлдвэрлэл эрхлэн хөгжүүлж орон нутгийн эдийн
засаг, нийгмийн бодлогод нөлөөтэй болж эхэлсэн Америкийн цагаач иргэдийн
ашиг сонирхолтой Хойд Америкийн баруун эргийг бүхэлд нь хяналтандаа
авах Нэгдсэн Улсын цэрэг, улс төрийн сонирхол давхцаж байсан. <br /> </div>
<div align="justify">
1840-оод
онд Нэгдсэн Улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлэх, баялагаа
ашиглах нь нэн шинэ Америкийн холбооны Улсын давуу тал болохыг
сурталчилж “Заяа тавилангийн тунхаг”-ийн үзэл санаа илт хүчээ авсан үе
байв.<br /> </div>
<div align="justify">
Америкийн Ерөнхийлөгч Жамес
Полк Калифорнийг эзэмших бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж 1842 онд Нэгдсэн
Улсын Тэнгисийн цэргийн хүчин Калифорний нэн чухал боомт Монтереиг
эзэлжээ. Энэ явдал Мехсикчүүдийн дургүйцлийг төрүүлэн хол хязгаарын
Алта Калифорниа Америкчуудад алдахгүйг хичээж ихэд тэмцжээ. Ялангуяа
орон нутгийн Испани, Мехсик гаралтай Калифорничүүд Америкчуудыг төрөл
бүрээр эсэргүүцэж, мөргөлдөөн үүсгэх, зэвсэглэн халдах зэргээр удаан
тэмцсэн аж. <br /> </div>
<div align="justify">
1846 оны намар
Америкийн Тэнгисийн цэргийн хүчний 50 хүнтэй гарнизон анхлан Лос
Анжелест ирсэн байна. Төдий удалгүй л Лос Анжелесийн Испани, Мехсик
гаралтай иргэд эсэргүүцэж эхэлсэн ба эсэргүүцлийг нилээд тооны хүний
амь хохироож зогсоосон гэнэ. Энэ нь орон нутгийнханы дургүйцлийг
гааруулж эсэргүүцэгчид нэгдэн Америкчуудын Лос Анжелест босгосон
далбааг урж тасдан буулгасны дээр, зэвсэглэсэн олон хүнтэй болж, Сан
Деагогоос Санта барбара даяар Янкуудыг эсэргүүцэн байлджээ. <br /> </div>
<div align="justify">
Тэднийг
дарахаар Санта Фе талаас Янкуудийн генерал Кеарнигийн цэрэг, нөгөө
талаас Калифорни дахь Америкийн цэргийн хүчний командлагч Чарлес
Фремонтийн цэргүүд ирсэн ажээ. Генерал Кеарнигийн цэрэг
эсэргүүцэгчдийн хамгийн гол хүчин Мехсикийн Калифорний цэргийн
удирдагч, генерал Андрес Пико(Амбан захирагч Пио Пикогийн дүү)-ийн
удирдсан цэрэгтэй одоогийн Монтебелла, Ла Месагийн орчим тулалджээ. <br /> </div>
<div align="justify">
Америк,
Калифорний цэргийн хүчний хооронд шийдвэрлэх тулаан 1847 оны 1
сарын эхээр болж Андрес Пикогийн цэргийг Америкчүүд буулгаж авсан ба
мөн сарын дундуур тэдний хооронд энхийн хэлэлцээрт гарын үсэг зуржээ.
Ингэж Испани, Мехсик гаралтай Калифорничүүдийн ил тэмцэл намжжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
1848
онд АНУ, Мехсикийн дайн албан ёсоор дуусч Америкийн одоогийн баруун
өмнөд нутаг бүхэлдээ тэдний мэдэлд орсон. Лос Анжелес ч Америкийн
цэргийн захиргаанд 1847 оны сүүлээс эхлэн богино хугацаанд байгаад
1849 он гэхэд Америкийн Иргэний Засаг захиргааны мэдэлд бүрэн
шилжсэн байна. <br /> </div>
<div align="justify">
Энэ үед Нэгдсэн
Улсын Засгийн газарт гаргасан тайланд “Сан Габриел сүм хийдээс
баруун тийш найман милийн зайтай Голын тохой, толгодын энгэр дагуу
дөрөв орчим милл үргэлжилсэн суурин байх агаад хуучин сүм, суурингийн
төв “Plaza”-г тойрсон дөрвөн гол гудамжийн дагуу зуу орчим сууцны
байшин.., 1500 гаруй хүн оршин суудаг ...” гэж Лос Анжелесийг
тодорхойлжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
1850 онд Калифорни
АНУ-ын 31 дэх муж болон Нэгдсэн Улсын бүрэлдхүүнд орж улмаар Лос
Анжелес нь Калифорни мужийн Лос Анжелес тойрог(county) гэх засаг
захиргааны нэгжийн нэгэн хот болон өргөжиж, Америк цагаачдын хөдөө аж
ахуйн бизнесийн таатай газар, улсынхаа эдийн засаг, цэрэг, улс төрийн
ач холбогдол бүхий нутаг болжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
Америкийн
мэдэлд орсон Лос Анжелесийн амьдрал амар тайван өрнөсөнгүй. “Great
Gold Rush” гэж нэрлэгддэг Калифорний алтны халуурал олон хүнийг мөнгө
хөрөнгөтэй болгосон ч түүнээс олон хүний амьдралыг сэгсэрч архичин,
хулгайч, дээрэмчин, янхан болгон амьдралын адагт шидсэн аж. Тэр
хүмүүсийн ирдэг газар Лос Анжелес болж суурингийн үндсэн хүнээс 5
дахин их хүн хууль бусаар амьдарч байв. Тэр үеийн Лос Анжелест
хэрүүл зодоон, дуел буудалцаан , хүний амь үрэгдээгүй өдөр бараг
байгаагүй аж. Зодоон хэрүүл, буудалцаан гараагүй бол бараг “яагаад
гарсангүй вэ?” гэж үгүйлэх нь холгүй орон нутгийн сонинд бичиж байсан
гэнэ. <br /> </div>
<div align="justify">
Янкуудад нутгаа алдсан
Испани, Мехсик гаралтай хүмүүсийн далд дургүйцэл “Бандит” дээрэмчид,
үгүйрэн гансарсан согтуу Индианчуудийн тэмцлээр илэрч Янкүүдийн тэрэг
хөсөг, хөрөнгийг тонох дээрэмдэх, Ранчийг галдах, хулгайлах, гаарч
байжээ. <br /> </div>
<div align="justify">
Түүнчлэн “Хоноц хоноцдоо
дургүй” гэдэг шиг энд тэндээс ирсэн цагаачид бие биедээ таатай хандаж
байсангүй. Тухайлбал: Арьс өнгө, хэл соёлын эсрэгцэлийн золиос болж
суурингийн “Негр Алли” хэсэгт мөрөөрөө амьдарч байсан хорь орчим Хятад
хүн нэг дор хүйс тэмтэрүүлсэн бараан түүх үлджээ. Алуурчин, дээрэмчдийг
барьж олны өмнө дүүжлэн хороож байсан гэнэ.<br /> </div>
Ийнхүү Лос Анжелес нэгэн үе “Барууны хууль завхруулагчдын суурин” болон хувирсан байна. </td></tr>
</tbody></table>
<div align="justify">
<br /></div>
<div align="justify">
<b><span style="color: black;"> </span>Нутгийн Индианчуудын Нулимс</b></div>
<div align="justify">
<br /></div>
<div align="justify">
Испани, Мехсик, Америкчуудыг ирэхээс өмнө “Лос Анжелес” нутгийн эзэд Тонг-ва(Габрилено), Чумаш, Юман овгийнхон байж. </div>
<div align="justify">
<br />Тэд
ойн зах, нуур, цөөрмийн эрэг, голын тохой, далайн эрэг бараадан сүрэл,
модоор урц овоохой барин хориос хоёр зуу хүртэл хүнтэй тосгонд
хамтран суудаг байж. Шувууны болон бусад нимгэн арьсаар хийсэн бүсэлхий
хэсгээ хаасан хувцастай, далай хясаа болон яс,мод, сөдөн гоёл
чимэгтэй, ахмад хүмүүс, овгийн ахлагч, нөлөө бүхий хүмүүс өд, сөд
бүхий толгойн өмсгөлтэй байж. Буга, бусад төрлийн арьс, шир, сүрлээр
хийсэн дэвсгэртэй, туулай бусад зөөлөвтөр арьсаар хийсэн нөмрөгтэй
байсан гэнэ. </div>
<div align="justify">
</div>
<div align="justify">
Гэр бүл, үе залгамжласан Овгийн ахлагч, ахмадын
зөвлөл гэсэн энгийн байгуулалтай, эрх баригч бүлэг, бөө нар,
цэрэг-анчид, энгийн албат, боол зарц гэсэн нийгмийн анги давхрагатай
байсан аж. Овгийн ахлагчаараа 35 хүртэл насны хүнийг сонгодог байсан
агаад ан ав хийх, халдлагаас хамгаалахад бусдыгаа оройлох, нөөц
бүрдүүлэх хуваарилах, хамгаалах, шашны зан үйлд тэргүүлэх, овгийн ёс
журмаа сахиулах үүрэгтэй байсан. Ахмадын зөвлөл нь дайн байлдаан
хийх, найрамдах, газар нутгийн маргаан, зэрэг асуудлаар шийдвэр
гаргах, ахлагчдаа зөвлөх үүрэгтэй, зарим талаар шүүхийн үүрэг
гүйцэтгэдэг ажээ. Газар нутгаа тэлэх, хүн амаа олшруулах зорилгоор
ойролцоох 10 гаруй овгоосоо гэрлэдэг байсан агаад заримдаа
найрамдах, байлдаанд хамран оролцох, биенээ хамгаалах зорилгоор овгийн
ахлагчид өөрсдийн хүүхдүүдийг гэрлүүлдэг байжээ.</div>
<div align="justify">
Тэд
хоол хүнсэндээ хэрэглэх үр жимс, ургамал түүх, буга, туулай, шувуу
авлах, загас барих, далайн хаялагаас элдэв амьтад, ургамал олборлон
нөөцлөх, хуваан хүртэх, чулуу, мод, сүрлэн сав суулга хийх, гоёл
чимэглэл урлах, эдгээрээ арилжин амжиргаагаа залгуулдаг. Дунгийн яс
мөнгийг оролдог байж. Далайн ойрхон амьдардаг зарим Индианчууд 20
хүртэл хүний багтаамжтай хөнгөн завь хийж их далайд загасчилдаг,
ойролцоох арлуудад зорчдог байсан гэнэ. Үйлдвэрлэлийн гол багажаа
чулуу, мод, ясаар хийгдэг, ан, байлдааны зэвсэг нь мод, яс, арьс ширээр
хийсэн нум сум, муна, жад болон чулуу байжээ. </div>
<div align="justify">
Бичиг
үсэггүй ч аж байдал, шүтлэгийн шинжтэй аман зохиолтой, шашин мөргөл,
зугаа цэнгэлдээ дуулдаг дуутай, хөгжмийн зэмсэгтэй нар, сарны тоолол,
хуанлитай, сар нарны арвидал хомсдолыг тооцон дөрөв орчим жилд
тоололдоо засвар оруулдаг, өөрсдийн танин мэдэхүйн дагуу өвчнийг оношлон
эмнэдэг байсан гэнэ. Иймэрхүү зан үйлд бөө нарын оролцоо машид их
байсан. </div>
<div align="justify">
Нутгийн эзэн Индиан хүмүүс иймэрхүү аж
төрх, амьдралтай байхуйд далай гатлан, тив алгасан Европчууд ирэв.
Анхлан энэ нутагт хөл тавьсан цагаан арьстнуудыг тэд гэнэн цайлган,
өгөөмөр сэтгэлээр угтаж байжээ. </div>
<div align="justify">
1542 онд Санта
Каталина аралд Габриллог ирэхэд арлын эзэд тэдэнтэй дайсагнахгүй гэдгээ
дохио зангаагаар илэрхийлж, нум саадгаа буулган, гарын бэлэг өгсөн тухай
тэмдэглэсэн байна. 1602 онд Ахмад Себстиан Визкайног ирэхэд ч найрсаг
хүлээн авсан төдийгүй тэдний цэргүүд Санта Каталина арлын Индианчуудын
шүтлэгийн газар нь байсан хэрээг алчихсанд ихэд баяссан тухай ламтан
Антониогийн тэмдэглэлд үлдсэн гэжээ. Индаины хүргэн Рэйд гэгч Европ
хүний бичсэнээр “Морь унаж, гартаа дэнлүү барьж явсан Портола ахлагчтай
Испаничуудыг анх харсан Индианчууд “Бурхад” ирж байна” гэж бодсон
ажгуу. </div>
<div align="justify">
Нутгийн Индианчуудыг өөртөө элсүүлэх,
соёл, ахуйн хувьд урвуулан өөрчлөхөд Испаний сүм хийд гүнзгий ул мөрөө
үлдээсэн юм. Ер нь өмнөд болон төв Америкт хэрэгжүүлсэн Испани колоний
практикаар нөлөөллөө тэлж буй газартаа сүм хийд байгуулан арван жил
идэвхитэй ажиллахад л уугуул хүмүүсийн оюун санаа, амьдралыг бүрэн
өөрчлөж байсан гэнээ. </div>
<div align="justify">
Испани сүм хийд эхний
үед Индиан хүүхдүүдийг элсүүлж, сүм хийдийнхээ байранд суулгаж шашин
сурталаа заадаг, унтаж босох, ном сургуулиа хийх, сүмийн ус авах, мал
маллах, ногоо тарих гээд бүхий л ажилд сурган улмаар цаг хуваарийн
дагуу ажиллуулдаг байж. Сүсэгтэн эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдүүдийг тус тусад
нийтийн байранд суулгадаг, сүмд нэгэнт орсон бол Индианы сууриндаа
очихдоо чөлөө зөвшөөрөлтэй явдаг, зөрчвөл Сүмийн хамгаалагч цэргүүдийн
хатуу шийтгэл амсдаг байв. Түүнчлэн шинэ гэр бүл болсон Индиан хосууд,
төрсөн хүүхэд Христийн ёсоор адислуулвал мөн сүм хийдийн мэдэлд ордог,
сүмийн байранд суурин амьдардаг байв. </div>
<div align="justify">
Христийн
шашинд орсон Индианчууд мод, төмрийн дархан хийх, тариа тарих, мал
маллах, дарс нэрэх, нэхэх оёх гээд төрөл бүрийн мэдлэгт суралцав. Мөн
Мехсикийн засаг захиргааны үед цөөн хэдэн Индиан Ранче эзэмшиж байсан
ажээ. </div>
<div align="justify">
Ийнхүү ан хийх, байлдах, овог аймгаа
толгойлон явах учиртай Индиан залуус сүмийн сүсэгтэн “буруу номтон”
болон эргэж ирэхгүйгээр Индианы амьдралаас хагацах тусам өрх гэр,
овгоороо нийлж ан олз олж, хувааж хүртдэг нийгмийн уламжлалт засаглал,
амжиргаагаа авч явах тогтолцоо сүйрчээ. </div>
<div align="justify">
Сүмийн
хараат Индианчуудын тоо өдрөөс өдөрт өсч, Индианы уламжлалт сууринд
өвгөд, хөгшид голдуу цөөн хүн суудаг болжээ. Тухайлбал. Алта
Калифорний нутагт байгуулагдсан эхний таван сүм хийд эхний таван жилдээ
нийт 462 сүсэгтэнтэй болж 62 гэрлэлт бүртгэж, 491 хүүхдэд угаал үйлдсэн
мэдээ байдаг. Энэ тоо цаашид өсч зөвхөн Сан Габрил сүм хийдийн сүсэгтэн
Индиан 1789 онд 1000, 1817 онд 1701 болсон байна. Бүр Индаины овгийн
ахлагч нар хүртэл Сүмд нэгдэн сүм хийдийн туслах зохицуулагч болж,
уламжлалт шашины зан үйл, бүжиг наадам хумигдаж, бөө нарын үүрэг
бүдгэрчээ. </div>
<div align="justify">
Сүм хийд томорч олшрохын хэрээр
Колони болон Индианы хоорондын зөрчил ихэсч аллага, хулгай, дээрэм,
бэлгийн хүчирхийлэл, галдах,оргон зугтах зэрэг гэмт хэрэг гаарчээ.
Колоний зүгээс Сүм хийдийн харъяат Индиануудыг захирах дүрэм журам
нарийсч, ааш авир ширүүсч, хүлээлгэх шийтгэл хүндэрч ташуурдах, дүүжлэх,
хайрах, хутга шөвгөн дээр суулгах мэтээс аваад хамгийн хүмүүнлэг бус
адгийн шийтгэл эдлүүлдэг байсан гэж “First Angelinos” номд харуусан
дурдсан байна. </div>
<div align="justify">
Индианчууд харьцангуй эрүүл
чийрэг байсан бололтой. “The California Missions” номонд
тэмдэглэснээр Санта Барбарагийн сүм хийдэд сүсэгтэн болон нэгдсэн
4771 насанд хүрэгчдээс 30 хүн л архаг хууч өвчин, сохор, доголон,
мэдрэлийн эмгэгтэй байсан тухай тэмдэглэжээ. </div>
<div align="justify">
Тэгвэл
Испани сүм хийдэд Индианы шинэ суурьшил үүсч нягтарахын хэрээр
Индианчуудын хувьд урьд мэдэхгүй өвчин халдвар авч ихээр үхэж үрэгдэн
хүн амын тоо хурдацтай буурчээ. Индаинчууд сүм хийдэд олноор нэгдсэн
1781-1831 онд Сан Габриел сүмийн гаргасан дундаж үзүүлэлтээр сүсэгтэн
Индианчуудын төрөлт 1000 хүн тутамд 44, үхэл 95 болж 1000 хүн
тутмаас жилд 51 нь хорогдож байсан мэдээ байна. Энэ үед Калифорний
нутаг даяар 200 гаруй мянга, Лос Анжелесийн орчимд 5000 гаруй Индиан
хүн байсан тойм судалгаа байдаг. Сүм хийдийн сүсэгтэн нар халдварт
өвчин тусвал Европ эмнэлгийн аргаар эмнэдэг бол Индианы тосгоны иргэд
халдварт өвчний талаар мэдлэг мэдээлэл, эм тариагүй сүйрч байжээ. </div>
<div align="justify">
Гэдэсний
халдварт цусан суулга, салхин цэцэг, халдварт халуун ханиад гэх мэт гоц
халдварт өвчинд олноор нэрвэгдсэний зэрэгцээ хамгийн аюул тарьсан нь
бэлгийн замын халдварт өвчнөөр өвчилж удмаараа устах аюулд хүрсэн
байна. Тухайлбал. “First Angelinos” номд “бэлгийн замын халдварт өвчин
тархснаас шалтгаалан тэр үед шинээр төрсөн дөрвөн хүүхэд тутмын гурав
нь хоёр хүртэл насандаа эндэж байсан” мэдээг дурджээ. Мөн 1810 онд Сан
Габриелд байгуулагдсан эмнэлэгт 400 орчим Индиан хүн зөвхөн бэлгийн
замын халдварт өвчин эмчлүүлсэн гэжээ. </div>
<div align="justify">
Бэлгийн
замын халдварт өвчин 1777 онд энд анхлан бүртгэгдсэн ба хурдацтай
тархсан гол шалтгааныг Испани цэргүүд Индиан эмэгтэйчүүдийг олноор
хүчирхийлсэн, зарим Индиан тосгоны эмэгтэйчүүд цэргүүдэд “биеэ үнэлж”
байсантай холбон тайлбарладаг. Халдварт өвчин тархах болсон нэг шалтгаан
нь Сүм хийдийн бохир орчин нөхцөл гэж үздэг байна. </div>
<div align="justify">
Индиануудын
уруудан доройтсон бас нэг шалтгаан нь “архидалт” юм. Газрын эзэд,
малчид, Испани, Мехсик суурингийн хар бор хамаг л ажлыг Индианчүүд
нугалж ажлынхаа хөлсөнд хувцас хунарын зэрэгцээ архи, дарс авч хүртдэг
байж. Энэ байдал нь даамжран архинд донтож, суурингийн хямд архи,
дарсыг ууж дуусгадаг, хулгайлдаг “мөнхийн” согтуу Индианчууд
олширчээ. </div>
<div align="justify">
Индианчууд олноороо Христийн
шашинтан болж уламжлалт амьдралын хэв маяг үгүй болсон, бэлгийн болон
төрөл бүрийн хүчирхийлэл, доромжлол, халдварт өвчинд нэрвэгдэж, нутаг
бэлчиргүй болохын уй гашууг үл тэвчсэн уламжлалт амьдралтай, эрүүл
саруул цөөн Индианчууд шинэ овог болон нэгдэж эцэг өвгөдийн нутгаа
орхин Хойд Калифорни болон ус ундаа, үржил шим муутай говь цөлийг
чиглэн дүрвэжээ. </div>
<div align="justify">
Индианчууд нутагтаа
ирэгсдийг “...бурхадын дайтай...” найр тавин харж байсан нь талаар болж
өв соёл, үндэс угсаа, газар нутагт нь халдсан, Индиан хүн амд халдварт
өвчин тараасан буруутан “чөтгөрүүд” хэмээн тэднийг янз бүрийн байдлаар
эсэргүүцжээ. Галт буу барьж, арьсан хувцас өмссөн Испани цэргийн
өөдөөс нум сумтай, сүрлэн хуягтай Индиан тэмцээд ялах уу. Гагцхүү атаа
хорсол нь тэднийг хурцлан босгож, дарлал доромжлол, хатуу хэрцгий
шийтгэл, үхэл хагацал үдэж байжээ. </div>
<div align="justify">
1700-аад
оны сүүлээр Испани цэргүүд Индиан эмэгтэйчүүдийг хүчирхийлснээс болж
Сан Габриелийн сүмрүү дайрсан бол 1785 онд уламжлалт баяр ёслол,
бүжгийг нь гадуурхснаас болж Тояпурина гэгч 24 настай эмэгтэй тэргүүлэн
ойролцоох найман тосгоны дайчдыг удирдан Сан Габриел сүм хийдэд
халдаж, галдан шатааж ихээхэн хохирол учруулсны дээр тэдний 20 орчим
дайчид алагдаж, өөрөө баригдан шоронд хоригджээ. </div>
<div align="justify">
1810
онд Индианий тосгонийхон болон Сүсэгтэн Индианчууд хамтран томоохон
бослого, 1824 онд Санта барбара, Сан бернардина, Сангабриел, Ла Пүрисма,
Сан Янез зэрэг олон сүм хийдийг хамарсан сүсэгтэн Индианчуудын бослого
дэгдэж сүм болон Ранчерүүдийн хөрөнгийг галдан шатаасан байдаг. Тэдний
гол удирдагч нарыг баривчлан олон жилийн ял тулгасны дээр заримыг нь
дүүжлэн хороожээ. </div>
<div align="justify">
Сүм хийдийн дэг хуваарь,
түгжигдмал амьдралтай Индианчууд эрх чөлөө хүсэмжлэн орон гэрээдээ
оргон зайлах, сүмийн амьдралаас зугтах явдал газар авчээ. 1817 оны тоо
баримт ишлэснийг үзэхэд зөвхөн мөн онд Сан Габриелээс 473 сүсэгтэн
оргосон гэжээ. Сүм хийдийн харуул тэдний мөрийг мөшгин баривчилж шоронд
хорьж, шилбүүрдэж, ташуурдаж хатуу шийтгэдэг байжээ. </div>
<div align="justify">
Уугуул
нэгэн овгийн удирдагч Тенаяагийн хэлсэнчлэн “Өндөр дээд эцэг өвгөд
надад шивнэхээс нааш миний ард түмэн юу ч хүсэхгүй. Эцэг өвгөдийн минь
сүнс бидний хүссэн болгоныг биелүүлдэг. Бид энэ уулсын дунд төрсөн,
эцэг өвгөдийн минь чандар ч энэ уулсын салхинд хийссэн. Манай
бүсгүйчүүд орон гэрийнхээ ажлыг амжуулчихна. Цагаан арьстнуудаас бид
юу ч хүсээгүй. Та нар зайлцгаа.” гэж өширхөн тэмцэж байжээ. </div>
<div align="justify">
Янкүүд
онгон дагшин газар нутгийг түрэмгийлэн авч, ухаж төнхөн, алт эрдэнэсийг
нь уудлан авч буйд дургүйцэн Индианууд бүхий л хэлбэрээр тэмцсээр
байсан юм. Янкүүд тэдний эсрэг нилээд хатуу тэмцэл хийж зарим газар
олноор нь алж, хядаж байсан баримтууд байдаг. 1800 оны сүүлээр Өмнөд
Калифорниор аялсан зохиолч эмэгтэйн тэмдэглэлд “Индианчууд нохойноос ч
дор амьдарч байгааг дурдаад тэднийг хүн ёсоор үзэж, эрүүл мэнд, соёл,
ахуй амьдралыг нь дэмжиж тэтгэх” санал бодлоо хэлж олны анхааралд
хүргэжээ. </div>
<div align="justify">
Колоничлогчдын хатуу ширүүн
бодлого, Христийн шашин, суртлын нөлөөнд олон үеэрээ амьдрал ахуйгаа авч
явсан Индианы “супер натурал” амьдралын хэв маяг, уламжлалт
тогтолцоо, үнэт соёлоо алдан ихэнх нь харь хүмүүс болон уусч, урьд гарч
байгаагүй өвчин, халдварт олноор нэрвэгдэн үхэл хагацал, дарлал
доромжлол үзэж, тэдний огтын оролцоогүй газар нутгийг нь хуваан эдлэн
болгосон тул дураар хэрэн ан гөрөө хийх боломжгүйдэн үгүйрч эцэг
өвгөдийн нутгаа орхин дүрвэж Индианчуудын нулимс нуур, далай мэт
асгарсан байнам.</div>
<div align="justify">
<br /></div>
</td></tr>
</tbody></table>
</div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-7775647319935976288.post-62422401676396030362012-12-07T20:38:00.004-08:002012-12-07T20:51:34.776-08:00Майяачуудûí òóõàé <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="content-hd">
<div class="title">
Майяачуудûí òóõàé </div>
<div class="date">
<img height="298" hspace="10" id="15614" src="http://resource.assa.mn/assa/photo/2012/12/1dfe90476ab3ae1c/b14fc0289a98989fbig.jpg" vspace="5" width="400" /></div>
</div>
Майяа
гэдэг бол Төв Америкт өөрийн бичиг үзсэг, урлаг, уран барилга,
математик, одон орон судаллаараа нэрд гарсан соёл иргэншил. Манай Эриний
өмнөх 2000 оноос манай эриний 250 он хүртэл оршин тогтнож байсан.
Майяйчууд олон чулуун хот барьж байгуулсан ч тэр нь европчуудын хүрэлцэн
очихын өмнө, түүний дараа сүйрч алга болсон байна. Майяачуудын бий
болгосон хуанлийг Төв америкийн олон ард түмэн хэрэглэж ирсэн юм. Тэдний
бичиг үсгийн дурсгалын заримыг нь тайлсан юм. Хөшөө дурсгал дээр ийм
бичээс олноороо үлдэж хоцорчээ. Тэдний хойч үе гэвэл Гватемал,
Гондураст, Мексикийн зарим мужуудад байгаа испани хэлтнүүд юм.
Майяачуудын дурсгалаас олон туурь, хөшөө ЮНЕСКО-гийн дурсгалын
жагсаалтад орсон байдаг. <br />
<br />
<img height="242" hspace="10" id="15610" src="http://resource.assa.mn/assa/photo/2012/12/b29f1635cc53896c/7d67cdd16f1afd1big.jpg" vspace="5" width="400" /><br />
<span style="color: #c00000;"><b>Газар нутаг. </b></span>Майяачуудын
хөгжил цэцэглэж байсан газар нутаг нь Мексикийн Чьяпас, Кампече,
Юкатан,Кинтана-Роо мужууд, Гватемал, Белиз, Сальвадор, Гондурасын баруун
хэсэг байсан байна. Энэ газруудаас майяачуудын 1000 гаруй хот газар,
3000 орчим тосгоны үлдэгдлийг археологчид олж илрүүлсэн юм. <br />
Сонгодог
үеийн өмнөх цаг / МЭӨ 2000- 900 он / Тэд эхлээд газар тариалан эрхэлж
байгаад МЭӨ 2000 оны орчимд Куэйо хотыг байгуулж. Тэгээд л хойшоо газар
нутгаа тэлж Мексикийн булан хүртэл нутаглаж. Энэ үед бас Ламанай хотыг
байгуулсан. МЭӨ 1000 оны үед Кахаль Печ хотыг байгуулжээ. <br />
<span style="color: #c00000;"><b><br /></b></span>
<img height="217" hspace="10" id="15613" src="http://resource.assa.mn/assa/photo/2012/12/5711cb21ea7def84/bcd8ab340ad83c78big.jpg" vspace="5" width="400" /><span style="color: #c00000;"><b>Сонгодог үеийн өмнөх дунд үе /МЭӨ 899-400 оны орчим/ </b></span>
Энэ үед майяачуудын хотуудад худалдаа арилжаа хөгжиж МЭӨ 500 оны үеэд
Мексикийн булангийн эрэг дээр анхны сүм байгуулжээ. Эдний хамгийн том
хот нь Эль-Мирадорт хамгийн өндөр буюу 72 метр пирамид барьсан байна.
МЭӨ 700 оны үест майяачууд бичиг үсэгтэй болж. <br />
<b><span style="color: #c00000;"><br />Сонгодог үеийн өмнөх цагийн төгсгөл МЭӨ 400- МЭ 250 он.</span></b>
Энэ үе бол хаан, тэдний удмын хүмүүсээр захируулж байсан үе. Хэдэн зуун
жилийн турш оршин тогтнож, соёл, шашны болон худалдаа арилжааны том төв
болж байсан Теотиуакан хотыг байгуулсан. Энэ нь майяачуудын соёл
иргэншилд болон бүс нутагтаа хөгжлийн том нөлөөлөл үзүүлсэн юм.<br />
<b><span style="color: #c00000;"><br />Сонгодог үеийн эхлэл МЭ-ий 250-600 он.</span></b>
Хамгийн эртний буюу 292 онд эзэн хаан Кинич-Эб-Шокийн хөшөөг бүтээсэн
байна. 562 онгд Калакмуль болон Такль хотуудын хооронд дайн болж
Калакмулийн эзэн хаан нь Тикалийн эзэн хааныг цаазалж омгийг нь эзэлжээ.<br />
<br />
<span style="color: #c00000;"><b>Сонгодог үеийн хожуу цаг МЭ-ий 600-900 он.</b></span>
Энэ үед майяачуудын хот болгон өөр өөрийн захирагчтай байж хөгжил
цэцэглэлийн дээдэд хүрсэн байна. Хотууд өөр хоорондоо сакбе хэмээх
замаар холбогдож тус бүрийдээ 10 мянга орчим хүнтэй болсон гэдэг. <br />
<span style="color: #0000bf;"><b><br />Майяачуудын соёл иргэншлийн уналт.</b></span>
IX зуун гэхэд майяагийн өмнөд нутгаар хүн ам нь цөөрч, хотуудаа орхин
явцгааж. Хамгийн гол нь усан хангамж нь муудсан. Х зууны дунд гэхэд
чулуун байгууламж барихаа больсон. Майяагийн соёл иргэншил яагаад устсан
талаар өнөө хүртэл маргаантай байдаг. Байгалийн нөлөөлөл, байгалийн бус
гэсэн хоёр хэсэгт хуваагддаг. <br />
<b><span style="color: #0000bf;"><br />Байгалийн нөлөөлөл гэдэг таамаглал.</span></b>
Хүн байгаль хоёр шүтэлцээтэй тэнцвэрээ барьж байх ёстой. Тухайн үедээ
энэ тэнцвэр алдагдаж ундны ус ховордон, газар тариалан эрхлэхэд
бэрхшээлтэй болсон.<br />
<br />
<img height="400" hspace="10" id="15611" src="http://resource.assa.mn/assa/photo/2012/12/111d412ffb1a499a/75dd34ad7a23dda5big.jpg" vspace="5" width="299" /><br />
<b><span style="color: #0000bf;">Байгалийн бус нөлөөлөл.</span></b>
Энд төв америкийн тольтекам гээд үндэстэнд эзлэгдсэн гэсэн таамаг бий.
Үүнийг магадлалтай гэж олон эрдэмтэн үздэг. Гэхдээ л олон жил
үргэлжилсэн ган, хуурайшилтай холбоотой гэх нь бий. <br />
Майяачууд
өнөөдөр. Өнөөдөр Юкатаны хойг, Гватемал, Гондураст 6,1 сая орчим маяа
үндэстэн амьдарч байна. Гватемалд гэхэд хүн амын нь 40 хувь, мексикийн
Белизэд 10 хувь нь майяачууд байна. Тэд өнөөдөр майяагийн итгэл болон
христийн шашин шүтдэг. Өнөө ч тэд үндэснийхээ хувцасыг өмсдөгч бас
дотроо ялгаатай. <br />
<br />
<span style="color: #0000bf;"><b>Урлаг.</b></span>
Майяачуудын урлаг МЭ-ий 250-900 оны үед ид цэцэглэсэн гэж болно. Ханан
дээрх баримлан дүрс, хөшөө дурсгалууд нь үнэхээр гайхалтай. Харамсалтай
нь тэр бүрий бидний үед үлдэж хоцроогүй. Шашны болон домгийн сэдэвт
улуун сийлбэр, баримал олон. Гол сэдэв нь могой, баг, Уран барилгуудаа
ихэвчлэн чулуугаар барина. <br />
<br />
<span style="color: #0000bf;"><b>Бичиг үсэг.</b></span>
Майяачууд авианы бичиг хэрэглэж байж. Үүнийгээ чулуу, шаазан дээр
үлдээсний зэрэгцээ цаасан дээр бичиж байж. Цаасаа кодекс гэж нэрлэж
байсан нь тэдний талаарх судалгааны чухал баримт болж байгаа юм. Тоолол
нь гэхэд өнөө биднийх шиг аравтаар биш хөлийн хурууг тооцож 20-тоор
тоолдог байсан нь тавтаар дөрөв багцалсан дурсгалуудаас харагддаг гэнэ.
Ер нь эрдэмтэд майяачууд маш өндөр боловсролтой байсан гэж эрдэмтэд
үздэг. <br />
<img height="257" hspace="10" id="15612" src="http://resource.assa.mn/assa/photo/2012/12/43ebaa369f23c13b/00f6705bf449004cbig.jpg" vspace="5" width="400" /></div>
Amaraahttp://www.blogger.com/profile/05515642823344478567noreply@blogger.com0