Ìîíãîë ¿íäýñòýí¿¿ä

Халх нэрийн утга:
Монголчуудын төв, халхавч бамбай гэсэн утгатай.Халх Монголчуудын язгуур нутаг бол Монгол улсын голомт, төв хэсэг юм. Тэдний өвөг дээдэс VIII-XII зууны үед Хэрлэн, Онон, Туул гурван голын саваар нутаглаж байжээ. Монголын арван түмэн улсын Зүүн 6 туг түмний төвийн түшиг түмэн нь байж, Арван хоёр отог халх хэмээн нэрлэгдэж байв. Халхууд өнөөгийн Монгол улсын хүн амын зонхилох хувийг эзэлдэг ба Монгол хэлний халх аялга Монгол улсын албан ёсны хэллэг гэж тооцогдож байна. Голчлон нутгийн төв, зүүн, өмнө зүгийн аймаг хотуудаар оршин сууж байна. Мөн цөөн тооны халх монголчууд өвөрмонгол, төвд, шинжааны зарим өөртөө засах тойргуудад амьдардаг талаар хүмүүс төдийлөн мэддэггүй юм.

Буриад Монгол

1620-оод оны үес оросууд баруун буриадуудын нутгийн зах Зүлгэ, Ангар мөрөнд тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байжээ. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ.Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгал нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орох болжээ. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орон алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг уруу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэн нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөн ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Петр Бекетовын хасаг цэргүүд Ангар мөрнийг өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ. 1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 4-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ.1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос хасаг цэрэг Байгал нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг 3 удаа ловтолжээ.1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалыг гатлан ирж Удэ, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ. 1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ.1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барьжээ. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлэн амжилт олсонгүй.1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд Эрхүү хот болонөргөжжээ.1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Удийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэнд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ. Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна..1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Удийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ.1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэнд Очирой ханы элч ирж өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ.Энэ үед Манж Чин улстай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан Федор Головин энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Удэ, Ильины заимкд тулалдаж ялжээ.

1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш 6 зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар оросын харъяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн уруу нүүн одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ.

1689 оны 8-р сарын 25 нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийшхи нутгийн хилийг тогтжээ. Харин 1727 оны 8-р сарын 20 нд Хиагт хотоос холгүй Буур голын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж Буурын гэрээ гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр Хиагтаас баруун тийш Енисей мөрний эх хүтэл, зүүн тийш Нэршүүгийн гэрээгээр тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ.

Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна.

Буриад

Буриад нэрийн утга:
Бургасныхан, бургасан овогтой гэсэн утгатай бураад буюу буриад нэр үүссэн байх таамаг байдаг. Олон таамгуудаас хамгийн дөхөм нь энэ юм.Эдгээр олон аймгууд буриад хэмээн нэгэн нэрэн дор нэрийдэх болсон үндсэн шалтгаан нь дээрх хойд монголчууд дундад зууны үед Оросуудад эзлэгдсэн эмгэнэлт явдал юм. Өөр хоорондоо өсөрхөн тэмцэлдсэн тархай бутархай монголчууд Манж Чин улс болоод Оросын эзэнт улсад хуваагдан эзлэгдэж, Монгол нутгийг хуваасан хил хязгаан тогтсоноор буриад, эхирэд, булагад, хори зэрэг аймгууд эх нутагтаа дур зоргоороо урьдын адил нүүдэллэн амьдрах аргагүй болсон. Энэ үеээс хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа тусгаарлагдан, Буриад хэмээх нэгэн нэрээр нэршиж эхэлжээ. М.Э. VIII зууны үед Байгал нуураас зүүн тийш Баргажин, Сэлэнгэ, Удэ, Хялга, Ингода, Шилка зэрэг голуудын хөндийг хамарсан өргөн уудам нутгаар Барга аймаг нутаглаж байсан нь Түрэгийн хаант улсын хөшөө болон Тан улсын сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэгджээ. Барга аймаг нь түрэг монгол аймгуудын холбоо байсан бололтой. Энэхүү холбооны бүрэлдэхүүнд буриадуудын өвөг болох барга, буриад, хори, түмэд зэрэг олон аймгууд багтаж байсан. Барга аймаг нь тухайн үедээ нилээн хүчирхэгжиж түрэгүүдийг эсрэг тэмцэлдэж байсан хэдий ч 716 онд Туул голын эрэгт Түрэгийн хаан Мочжод ялагдсан байна.Уйгарын хаант улсын үед Барга аймаг нь харьцангуй бие даасан байдалтай байжээ. Уйгар болон Хиргисийн хаант улсууд нуран унах үес Барга аймаг мөн суларч, Хори аймгийн нэр түүхнээ гарч ирсэн. Эртний Монгол аймгийн нэг киданчуудын хамт хоричууд Байгаль нуурын баруун эргээр нутаглаж байсан курыкан нарын ихэнхийг нутгаас нь түрэн гаргаж, үлдсэнийг эрхшээлдээ оруулан уусгасан байна. Курыкан нар нь түрэг аймгуудын холбоо байсан бөгөөд одоогийн якутуудын нэгэн өвөг юм. 13-р зууны үед буриад, барга, хори-түмэд нь ойрадын хамт Байгал нуурын эргэн тойронд нутаглаж байсан. 1368 онд Монголын Юань гүрэн нуран унасны дараагаар барга, буриадууд Дөрвөн ойрадын нэгэн түмнийг бүрэлдүүлж явсан байна. 1437 онд Тогоон тайш Дөрвөн ойрадын холбоог байгуулахад буриадууд баргатай нийлж ойрадын дөрвөн том аймгийн нэгийг бүрдүүлжээ. 1487 онд дахин ойрадын шинэ холбоог байгуулахад буриад, барга нар мөн холбоотноор оролцжээ. Баргууд 16-р зууны эхэн үеээс Ойрадын холбооноос гарч зүүн монголын зүүн түмний урианхай түмний бүрэлдэхүүнд орсон байна. Урианхай түмэн нь Батмөнх даян хааны эсрэг бослого гаргасан тул түмэн байх эрхээ хасуулж бусад түмэнгүүдэд жишин хуваагджээ. Харин хори-түмэд нь Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд орсны дараа бослого гаргасныхаа дараа эх нутгаасаа хөдлөн, олон газраар нүүдэллэсэн бололтой. 16-р зууны үед зүүн Монголын баруун гурван түмний нэгэн түмэн 12 түмэд аймаг нь Алтайн 12 сүвийг хамгаалан суусан гэж БНМАУ-н угсаатны зүйд дурджээ. Батмөнх даян хааны ач хүү Алтан 1543-1593 оны үед ихэд хүчирхэгжиж Мин улсын эсрэг амжилттай тэмцэж байжээ. Түүний гол хүч нь түмэд аймаг байсан тул Түмэдийн Алтан хаан хэмээн алдаршжээ. Одоогийн Өвөр Монголын Хөх хотыг үндэслэж, Далан Харын нурууны орчим нутаглаж байжээ. Энэхүү түмэдүүд нь Борохул ноёны гэр бүлд албат болгон өгч, Далан Хар уулны орчим нүүлгэн авчирсан 100 түмэд өрхийн үр сад хэмээн ӨвөрМонголын эрдэмтэн Сайшаал Чингис хааны Товчоонд өгүүлжээ. 16-р зууны сүүлээр барга, хори нар нь Хянаганы нурууны орчим солонгуудын Бүүвэй бэйлийн харъянд байсан хэмээн домогт өгүүлж байна. 1600 оны орчим хорийн арван нэгэн овог Эргүнэ мөрний орчим нутаглаж байгаад Байгал нуурын зүг их нүүдэл хийсэн байна. Буриадын овог аймгуудын үүсэл гарлыг тайлбарласан нэгэн домгийг толилуулья. Эрт цагт овог аймаг хоорондын их дайн тулааны үеээр Барга баатар Тайсан ноён хааныхаа отгон хүү Бүртэ-Шоныг аван амь гарч Байгал нуурын өмнө этгээдэд ирэн суурьшжээ. Барга баатар Гүрэ-Буриад, Элюүдэр мэргэн, Хоридой мэргэн гэсэн гурван хүүтэй байжээ. Хоридой мэргэний Баргажин гуа гэргийгээс нь Алан-гуа охин, удаахи гэргий Шаралдайгаас Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд гэсэн таван хүү, гуравдахи гэргий Нагатайгаас Харгана, Бодонгууд, Худай, Батнай, Сагаан, Халбин гэсэн зургаан хүү төржээ. Хоридой мэргэний арван нэгэн хүү нь өсөж үнэржин Хорийн арван нэгэн эцгийн буриад зон болсон түүхтэй. Харин Гүрэ-Буриад нь эхирэд булагадын, Элюүдэр мэргэн нь ойрадын өвөг хэмээжээ. Монголын Нууц Товчоонд Хоридой мэргэн хори түмэдийн газарт булга хэрэм зэрэг ан гөрөөс агнахаа хориглон булаалдаж, харилцан муудалцаад салж, хорилар овогтон болоод Бурхан Халдун уулын зүг ирсэн тухай өгүүлдэг. Энэхүү хорилар хэмээх овгийн нэр яваандаа горлос гэгдсэн бололтой. Горлос нь хожим халхын арын долоон отгын нэг болж, Гэрсэнзийн гутгаар хөвгүүн Онохуйн мэдэлд очсон аж.

Эх сурвалж: www.toonto.mn

Тува

Тува нь 366,000 хүн амтай, 170,500 км кв газар нутагтай, ОХУ-ын өмнөд Сибирт Монголын хил дээр оршино. Нийслэл хот нь Кизил хот юм. Тувагийн газар нутаг уулын бүс бөгөөд Саян, Тагна уулын нуруу оршино. Нутгийн зүүн хэсэг нь өндөрлөг, ойт бүс, баруун тал нь нам доор газар байна. Энэ нутагт Енисэй мөрний дээд урсгал байдаг. Энд олон тооны мөсөн голууд байдаг. Нутгийн урианхайчууд нь үхэр, адуу, хонь, ямаа, тэмээ, цаа буга зэрэг малаа өндөрлөг талд өсгөж үржүүлж амьдарна. Зүүн хойд хэсэгтээ арьс ширний худалдаа хөгжсөн. Энэ улсад хоол, савхи, модон материал, авто засвар, барилгын материалын үйлдвэрлэл сайн хөгжсөн. Хүн амын 65% нь урианхай, 32% нь Оросууд (голдуу хотод амьдарна) амьдарна. Урианхайчууд голдуу уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэх ба ан агнуур, хөдөө аж ахуй эрхлэнэ. Зөвлөлт засгийн газраас Тува – д суурин мал аж ахуй эрхлэхийг дэмжиж байсан байна. Тувачууд нь туркээр ярьдаг монгол гаралтай хүмүүс юм. Урианхайчууд нь Төвдийн Буддын шашин шүтдэг байна. Урианхайчууд Монголд харьяалагдаж байсан. Урианхайчууд нь ардын аман зохиолоор маш баян бөгөөд мөнгө, хүрэл, мод, чулуугаар сийлбэр зураг чадварлаг хийдэг. Урианхайчууд нь хөөмийгөөр алдартай бөгөөд нэгэн зэрэг хоёр ба гурван өөр хоолойг гаргах дуу авианы техник чадвартай. 13-р зуунаас 18-р зуунд Монголчууд урианхайчуудыг хянаж байсан бөгөөд тувагийн газар нутаг Монголын салшгүй хэсэг байсан байна. Монголчууд Манжид эзлэгдсэний дараа 1757 оноос 1911 онд Манжийн Хяналтанд байсан. 1911 онд Хятадад хувьсгал ялсны дараа хаант Орос Урианхайчуудын дунд салан тусгаарлагчдыг өдөөн турхирч эхэлсэн. Урианхай нь аажмаар бие даасан болж ирсэн бөгөөд 1914 онд өөрийн ивээлдээ Орос авсан байна. 1917 онд Оросын Хувьсгал гарснаар эмх замбараагүй байдлын үр дүнд Урианхайчууд дахин тусгаар тогтож, 1921 онд Большивикууд Бүгд Найрамдах Тува Улс буюу Тагна Уулын Урианхайн Улсыг байгуулсан байх юм. 1944 онд Орос улс цэргийн хүчээр Тувагийн Бүгд Найрамдах Улсыг эзэлж, автономит муж болгосон ба 1961 онд Автономит Бүгд Найрамдах Улс болгожээ.

Хазара Монгол 

Хазара Монголчууд нь Хазаражат гэж нэртэй төв Афганистаны уулын бүст байдаг. Хазара нар Афганистаны хүн амын 20% болно. Хазара Монголчууд нь мөн Пакистан, Иранд оршино сууна. Түүхийн үүднээс, Хазара нь хэл, соёл, биеийн байдал, төрх зэргээс үндэслэн Монголоос гаралтай мэт санагддаг. Энгийнээр Хазар Монголчууд нь Чингэс хааны цэрэг армийн хойч үр сад юм. Энэ нь 13 зууны турш энэ нутагт суурьшжээ.
Түүх
 Монголын эзэнт гүрэн 14-р зуунд задарснаар Монгол цэргүүд болон тэдний гэр бүлүүд энэ нутагт суурьшиж, нутгийн ёс заншилд тохируулан, Ислам болон хувирчээ. Хэдийт ийм боловч, энэ онол нь Чингэс хааны байлдан дагуулалтаас үүдэн түүхэн үйл явдлын эргэн тойронд өнөөдрийн Төв Афганистаны тухайн маргаан байдаг. Чингэс хааны довтолгооноос дөрвөсөн Төв Азийн нүүдэлчин монголын нэг овог Бамиян –д зугтаж ирсэн гэж үздэг. Энэ нь Чингэс хааны байлдан дөгуулалтаас нэлээд өмнө Хазара Монголчууд төв афганистанд ирсэн гэж үдэг. Энэ нь төв азийн нэлээд эртний нүүдэл байж магадгүй. Ямар ч байсан аль ч өнцгөөс харсан Монгол нутгаас нүүж очсон Монгол аймаг болно. Тэд өөрсдийгөө Монголчууд гэцгээнэ.
Мөн түүхэн бичлэгийг харвал, Бамияны нутагт болсон цуст дайнт Чингэс хааны ая Моточин алуулсан. Тэр, үүний шийтгэлд нь Бамияныг газрын хөрстэй тэгштэй тэгшилж, шатаахыг захижээ. Үүнийг Ма-Овалиг гэж нэрлэжээ.
Хүн ам:
(1990) 1,223,800
(1995) 1,638,300
(2000) 2,619,800
Хэл
Хазаражи хэл нь Монгол хэл, Турк хэлний элементтэй, Перс хэлний өвөрмөц нутгийн аялгуутай хэл юм. Хазаражи хэл нь Энэтхэг-Европын хэлний бүлэгт ангилагддаг, бөгөөд Афганчуудын 9% нь энэ хэлээр ярьдаг.
Шашин
Хазара Моголчууд Шиа Муслимчууд давамгайлдаг, хэдий тийм ч, Афганистаны хойд болон баруун хойд нутагт Сүннү болон Исмайли Хазарагийн голлох хүн ам байдаг. Хазара нар дарамт шахалтын дагуу Сүнни давамгайлсан байдаг.
Улс төр
Улс төрийн хувьд, 1990 оны эхнээс Хизв-э-Вахдат намын дор дийлэнх Хазарууд амь эрсдэж байсан. Талибанчууд Хазара Монголчуудыг баривчилж, алж байсан. Хазара Монголчуудын гол удирдагчийг барьж, тарчлааж байжээ.
Хазар Монголын талаар тодруулах зорилгоор Bernerd lewis -middle east 2000 years history, Gascoigne Great moghuls. E.Acton ruissia past and present . A.Cotereel history china зэрэг номуудаас сонирхлоо. Энэ талаар ойлгосон зуйлсээ та бvхэнтэй хуваалцъя гэж бодлоо.
Лалийн орнууд Монгол ба Туркийг "Талыхан" гэж нэрлэж заншжээ. Анхний талын хvмvvс болох Туркууд манай эриний 900 оны vед Лалийн ертєнцєд орж ирж одоогийн Иран, Ирак, Афганийн болон Оросийн зарим нутгийг эзэлж улмаар одоогийн Туркийн нутагт сууршиж сэлжукууд гэж нэрлэгджээ. Нєгєє хэсэг нь Египэт, Сири, Либаний хавиар тєвлєрч Мамлукийн Султанат гэсэн улсыг байгуулжээ. Ингээд талыхан буюу Туркууд Монголчуудыг иртэлх 250 жилд царай зvс єєрчлєгдєж бас ч vгvй соёлжиж, сууршин амьдрах болжээ.
250 орчим жилийн дараа талаас дахиад Монголчууд ирлээ. Туркуудийн гаргасан зам туршлагаас ч сурсан зvйл бий байх. Хорезмиййн омголон шахийг цохиод Багдадийн халифийг сvйрvvлээд Пэрс, Иранийг Афгантай эзлээд Дэли бас хурэв. Хойд талд нь Азербайджан, Армян, Гvрж бусад уулийханг эзлээд сэлжукий Туркуудййг жаахан цааш нь шахаад одоогийн Иранийн нутагт байгаа Табриз хотод тєвлєрсєн Ил хааны гэж нэрлэгдэх улсыг байгууллаа. Энэ vед буюу Ил хааны єлзийт хаан Жэвш Рашуд Данаар Монголын тvvхийг олон хvний оролцоотойгоор бичvvлж бидэнд vлдээжээ.
Дэлхийн дийлэнх Монголын гарт орлоо. Хойд талд алтан орд зvvн Европийг, зvvн талд Зvчийн улс тєв Азийг урд талд Хубилайн Юан гvрэн зvvн ємнєд Азийг хянана. Улмаар Ил хаанийхан лал шашинд орж тvvний гол тєлєєлєгч болсон бєгєєд Монголчуудын лал шашины хєгжилд оруулсан нєлєє нь тэднийг нэгтгэж шашиныг хvчирхэгжvvлж улмаар эдгээр орнууд Монголын хууль татвар, цэргийн онолуудыг авч хэрэглэсэнээр тодорхойлогдоно. Гэвч Хvлэгv хаан буюу Абу сайд хааны vхэл 1360 онд Ил хааны ордныг задалж олон бие даасан жижиг улс vvсжээ. Гэсэн хдий ч Иран дах монгол угсааны олон жижиг улсууд хэдэн зуун жил оршсоор байсныг Ираны тvvхийн номнуудаас харж болно. Энэ vеэр Персvvд ба Туркууд жаахан сэхээд авч, Узбекvvд ч мєн хєл дээрээбосоод ирэхээ болжээ. Гэхдээ бас л болоогуй байж. 1380 онд Самаркандад Монгол угсааны нилээн Тvрэгжсэн алтан ургийн хvргэн Тємєр хаан хvчийг олж байлаа. Тvvнийг олон улс булаацалддаг боловч тэр єєрийгєє Монгол гэж тооцдог нилээн Тvрэг цус холилдсон ч алтан ургийн хvргэн буюу курган гэж тэндээ монголчуудад дуудагддаг тvvгээрээ их бахархдаг тэр ч утгаараа алтан ургийн хvн биш боловч монголчуудын дэмжлэгийг олсон ажээ. Буцаад задарсан олон жижиг улсыг нэгтгэж 1400 он гэхэд одоогийн Афганистан, Пакистан, Энэтхэгийн хойд тал Иран, Ирак( арабийн ертєнцийг араб хэлээр ярьж бичдэг Сири, Либан, Иордан, Египэт, Арабийн эмиратууд гол тєлєєлєгч бєгєєд арабийн гол хvч Багдадийн халифатийг бут цохисон нь арабуудын хvчийг олон зуун жилээр сулруулсан юм гэжээ) Азэрбайджань Узбекстан болон уулийханийг бvгдийг нь нэгтгээд баруун талд Туркийн Анатолий хотод хvрч Мамлукийн туркийг дараад цаашлан одоогийн Израйл Сирийн маргалддаг Голань єндєрлєг дээр сэлжукийн туркийг Египэт лvv ухраажээ. Сэлжукийн туркvvд 1260 онд Хөлөг хааны цэргийг, 1400 онд Тємєрийн цэргийг, 100 жилийн дараа Бабурийн цэргийг дамаскт зогсоосон эрэлхэг дайчид боловч Туркийн тvvхчийн бичсэнээр Монголчууд тэдний хvчийг сульдааж тэд улмаар Мамлукийн туркvvдийн эрхшээлд оржээ. Хэрэб тэр Египэтийг эзэлсэн бол одоогийн лалийн ертєнц тvvний гар дор бvрэн орох байжээ.
Энэ vеийн талаар Сирийн тvvхч "Талын хvмvvсийг талыхан буюу Туркууд Монголыг Сирийн нутаг дээр зогсоосон юм гэжээ. Тэд хоорондоо цэргийн тактик засаглал, ахуй, соёл, хувцас, царай зvсээр тун бага ялгаатай байлаа...," гэж бичжээ. Ингээд Тємєр хаан эзэлсэн газраа єєрийн хvмvvсээ суулгаад фэрганийн тал руу буцлаа. Одоо тvvнд єєр нэг зорилго байв. Энэ бол хятадийг дайлаар мордох. Хятадууд монголчуудыг 1340 оны орчим хєєж явуулаад нилээд хvчирхэгжиж амжсан байлаа. Энэ vеийн хятадын тvvхийн ном дээр тэд Тємєр хаанаас айж сандарч байсан тухай их тод дурсчээ. Гэвч хятадууд азтай байж. Тємєр хаан 1405 онд дайнд бэлтгэж байгаад нас баржээ. Тvvний бунхан одоог хvртэл Самаркандад байсаар байна. Тємєр хааны vхлээс хойш Лалийн ертєнц хуваагдаж эхлэв. Монгол угсаанийхан ч тэр, Пэрс туркууд ч тэр тус тусын жижиг улсыг байгуулж эхэллээ. Гэвч энэ vед Монголчууд бас л хvчтэй Монголын энерги бас л зарцуулагдаж дуусаагуй байв. Євєєгєєсєє 100 жилийн дараа Тємєрийн ач хvv Бабур Самаркандад хvчийг олж эхэллээ. Буцааж их улсыг байгуулах зорилго тvvнд байв. Тэр зорилгоо авга ах нараасаа Кабул, Гэрат, Кандагарийг салгаж одоогийн Узбекийн нутагтай нэгтгэснээр эхэлсэн юм. Энэ vед Афганийн эдгээр хойтууд монголчуудын гар дор худалдааны том тєвvvд болон цэцэглэж байлаа. Ингээд Кабулд тєвлєрч улмаар Пэрс дэх Пэрс ба Монгол жижиг улсуудыг нэгтгэж Тємєр хааны буюу євєєгийнхєє замаар уулыхан буюу Азэрбайджан, Гурж, Армян цаашлаад Туркийн Анатолий хотийг дайлаар мордож дахиад л Сирийн нутаг дээр хvчтэй эсэргvvцэл vзээд цааш байлдалгvй буцжээ.
Тvvний зорилго энэтхэг байлаа. Євєє Тємєр хааны Дэли-г захируулж орхисон жанжин vр сад єєрсдийгєє Хир хаан гэж єргємжлєєд бие даажээ. Тvvний эрхийг халсан зарлиг гаргахад тэрээр байлдая гэжээ. 1525 онд олон зуун заан бvхий Ибрахимаар удирдулсан Хир хааний армийг бутцохиж Дэлийг эзэлжээ.
Ингээд Монголчууд Афганистан ба Узбекстан Энэтхэгт тєвлєрсєн Их Могул улсыг vндэслэлээ. Энэ vед хойд талд Алтан ордныхон сулдаж байлаа. Москвагаас урагш 200 км орших Куликовийн талд 1380 онд цохиулсан Алтан ордыхон Астрахан, Казань ба Кримд тєвлєч байлаа. Дєнгєж 1480 онд л Оросийн Иван ИЙЙ Монголийн дарлалыг тєгсгєл боллоо гэж зарласан бєгєєд тэр хvртэл татвар тєлсєєр байжээ. Казань Астраханийхан 1550 оны vед л Оросын эрхшээлд оржээ. Харин ногой татар буюу нохой татарууд болохоор бvр 1700 оныг хvртэл бие даасан байдалтай байсаар Оросын эрхсээлд оржээ. Кримийн татарууд харин Оттаманийн эрхшээлд 17 зуунд орж, улмаар оросийн эрхсээлд оржээ. Кримийн татарууд 18 зуун хvртэл Орос Украйнаас боол олзолж турк лvv зардаг байсан тухай бичигджээ. Энэ vеийг хvртэл тэд хvчирхэг хэвээр байжээ. Буцаад Дэлиг харвал Бабур хаанй Их Монгол буюу пэрс дуудлагаар Их Могхул эсбэл Их Мугхул гэж дууддаг улс Монголийн хvч хаашаа шилжсэнийг харуулна. Тэдний ємнє хатуу ширvvн 300 жилийн нас угтаж байлаа. Бабур байлдан дагуулагч тодийгvй сайн удирдагч байснаараа Тємєр хаанаас ялгарсан юм. Тємєр хааныг сайн байлдан дагуулагч болохоос тєрийн удирдагч байж чадагvй гэж нэгэн тvvхч дvгнэсэн байна билээ. Бабур єєрийн дурдтгалыг бичиж ур удамдаа vлдээсэн нь одоог хvртэл хадгалагджээ. Тvvний дуртгал нь Их Могул гvрнийг удирдах vндсэн номлол болж чадсан гэж дvгнэгжээ. Гэвч Бабураас хойш Их Могулийн хаадууд тvvний бичсэн гэрээслэсэн олон зvйлийг огт хайхраагуй юм гэжээ.
Их Могул гvрэнд урвалт шарвалт, эрх мэдлийн дайн, архидалт энэ 3 бол тvvний хvчийг олон удаа сулруулж байсан юм тэр vр удамдаа ч сэргийл гэж гэрээсэлсэн юм. Гэвч монгол генд кодлогдсон энэ шинжvvд Их Могулын тvvхэнд мєрєє vлдээсэн юм . Ердєє л Бабурын дараах хvv Хумиян хаанийг Кабулд байсан тєрсєн дуу Карим нь Энэтхэгийн жанжинтэй нийлж Делийгээс ховхолж тvvний охид нь зах дээр доромжлогдож хєвгvvд нь засуулж дайнд олзлогдсон дээдсийн гэр бvлд халддагvй тухайн vеййн журмыг эвдэж байсан нь зєвхєн нэг жишээ юм. Энэ vед Монгол эмэгтэйчvvд эвлэрэх эвдэлцэхэд ч мєн олон vvрэг гуйцэтгэж байсан жишээ байна. Харин Хуимян хаан Каримийг бутцохиж нvдийг нь сохлоод орхисон гэдэг.
Могул гvрний 2 дах хаан Хумиян одон орныг сонирхогч бичгийн их хvн байжээ. Тvvний шатнаас нь унаж амиа алдсан номын сангийн барилга Делид одоо хvртэл байдаг юм байна. Тvvний дараагийн хаан акбар бол хvчирхэг улс тєрийг товхинуулагч байсан бол тvvний хvv Жалангир хаан урлагийн олон бvтээлийг vлдээж бас архичин нэр зvvж байжээ. Тvvний хvv шах Жалан єєрийн хайрт хатандаа Таж Махалийг босгососн ажээ. Сvvлчийн хаан Арангзэуб бол байлдан дагуулгч байж. Тvvуний vед 1705 он гэхэд Могол гурэн одоогийн энэтхэгийг бvхэлд нь Энэтхэг Пакистанийн булаацалддаг Кашмириг мєн Пакистанийг Афганистантай хянаж байсан юм. Их Могулын ордны дээдсийн хэл Монгол -Турк хэл байлээ. (монгол ба турк хэл нэг хэлний аймаг буюу алтай аймгийн хэл болно)
Тvvний Монгол иргэд нь дээрх улсуудад мєн Иранд нутаглан амьдарсаар байгаа тэдний нэрлэдгээр Хазара буюу Мянгатийхан гэх 6-7 сая монгол-турк-пэрс холилдсон хэлээр ярьдаг Монгол царайтай, мал аж ахуй газар тариалан эрхэлж амьдардаг ажилч хєдєлмєрсєгєєрєє хєршvvддээ гайхагддаг єєрсдийгєє эзэн Чингисийн удам гэж бахархадаг цагийн эрхээр тасарсан бидний цусны тасархай ажээ.
Одоо харин афганистан дах Хазара нар адил шашины урсгал бvхий Иран Туркээс дэмжлэг авдаг гэжээ. Их Могулийн хаадын vлдээсэн уран барилгын хэдэн зуун бvтээл Могул архитекторийг шингээж єнєєг хvртэл vлджээ. Их Могул номын зохиолч эдгээр 7 хааныг эзэн хаан ба урлагийн их зvтгэлтнvvд гэж дvгнэжээ. Могулын 7 дах хаанаас 1707 -1740 оны хооронд 4 хаад зvй бусаар эрх мэдлийн дайнд амиа алджээ. vvний шалтгаанаар Могул гvрэн хvчин сульдсаар байжээ. 1720 онын vед Оттаманийн эмпирэ буюу Туркууд улам хvчирхэгжиж оргилдоо хvрсэн байлаа. Тэд одоогийн Египэт, Сири, Либан, Ирак, Иран, уулийн улсууд буюу Азарбайджан, Армян, Гvрж бусад жижиг vндэстнvvд Югославийн холбоны улсууд, Молдав, Румин, Блгар, Унгар мєн Кримийн Монгол ханатийг багтаасан улсуудыг хянаж байлаа. Тэд 1700 оны орчим Вена хотод ялагдсан нь тэднийг Европ руу цааш дайлахыг зогсоожээ.
1700 он гэхэд Иран дах Сафабидийн хаант улс Туркийн эрхшээлд орсон нь Могулын хаант улс Оттаманийн эмпирэ хил залгахад хvргэжээ. 1740 онд Оттаманийн туркууд Пелиг эзэлж Могулын хаант улсын элбэг баян эрдэнэсийн санг тоносон нь тод тэмдэглэгдэж vлджээ. Сонирхолтой нь Бабур хааны нэгэн vнэт дэлхийд нэртэй диамонд явсаар Англичуудийн гарт орж одоо Лондонгийн нэгэн музейд байдаг юм байна. Энэ vеэс Могулын хаант улс мєхєж эхэлжээ. Улмаар тэд Английн эзэмшилд Энэтхэг улсыг хvлээлгэж єгсєн ажээ. Одоо лалын ертєнцєд Португали, Франц, Холланд зэрэг єрсєлдєгчєє ялж чадсан Английн колонийн уе эхэлж байлаа.
Английн хатан хаан Викториа 68 жил тєр барьж Английг колонийн их эзэмшигч гvрэн болгоход чухал vvрэг гvйцэтгэжээ. Англи улс Энэтхэгийн ємнєд хэсэгт худалдааны зорилгоор байгуулагдсан ийст Индиа гэдэг сомпаниар дамжуулан колонийн бодлогоо хэрэгжvvлжээ. 1860 онд Моголын сvvлчийн хаан Их бБитанийн ивээл энэ компаний асрамжинд дор байсаар Бирмд нас бржээ. Англичууд 1820 оны vед єєрсдийн анхны тагнуулуудаа худалдаачин эмчийн дvрээр Афганистанд илгээж эхэлжээ.
Тэд ч дурсамжиндаа дэлхийн хамгийн аймшигт дээрэмчидтэй улс гэж Афганийг тэмдэглэхийн хажуугаар Кабул хотийн сайхныг магтаж тvvнд дурласаар зарим нь Афганд амиа алджээ. Єнєєдрийн Daily Mail сонин дээр Тартар нvvдэлчний дvрээр Афганистанд нэвтэрсэн Англи тагнуулын 1800 оны адал явдлыг бичжээ.
Афганистанд явуулах Английн бодлогыг тэдний тагнуулууд Хэрат хотыг захирч байсан Камран гэх хазар эрийг дэмжиж улмаар тvvний гарын дор Афганийг нэгтгэх, нэгтэгсэн Афганийг ивээлдээ авснаар Иранд єєрийн нєлєєг нэмсэн Оросын хvч Афганд орж ирэхээс сэргийлэх зэргээр тододрхойлж байжээ. Улмаар Афганистан, Орос, Британийн завсрын бvс буюу буфэр орон болжээ. Энэ бодлого vндсэндээ Могулийн эзэнт гvрнийг Их Британийн ивээлд оруулсан аргатай тєстэй юм. Мєн эндээс Афганистанд 19 зуун гэхэд Хазара буюу Монголчууд хvн амын 50 %-ийг бvрдvvлж хvчтэй тєлєєлєлтэй байсныг харуулж байна.
Афганистанд Английн анхны цэрэг 1840 онд оржээ. Энэтхэг, Англи цэргvvдийг Афганчууд хvлээж аваагvй юм. Улмаар гэр бvлийн хамт 17000 хvн 1842 онд Кабулаас ухарч Жалалабад орох гэж яваад замдаа бvгд алуулж 1 хvн амд vлдсэн нь Английн колончлолын тvvхэн дэх эмзэг толбо ажээ. Харин vvний єшєєг Афганийн гар хєлєєр дамжуулан Хазара нарыг аймаглан устгасан тухай Хазара вэб дээр бичигдсэнээр 2-3 сая Хазара хvн алагдаж улмаар Афганд тэд байр сууриа алдаж эхэлжээ.
1992 онд Оросын талыг барьсан Нажибуллаг умардын эвсэл унагаж тэдний удирдагчид Раббань болон Массоод нар олон хазар хvнийг хядсан бол Талибууд Хазара-ийн удирдагч Мазарийг хэлэлцээ хийнэ гэж уриад нисдэг тэрэгнээс шидэж алж улмаар хэдэн зуун Хазара хvнийг (Талибуудийн баримталдаг лал шашиний шит ба хазар нарийн суннь урсгал лалийн шашиныг ундэслэгч Моххамэдийн залгамжлагчийг тvvний хvv ба хvргэн гэдэг дээр санал зєрдгєєс биенийгээ хvлээн зєвшєєрдєггvй юм) устгажээ.
Ийнхvv Лалийн ертєнцийг захирч байсан Монголчуудын vр сад єнєєг хvртэл байсаар байж хатуу ширvvн он жилvvдийг давсаар байгаа ажээ. Монгол улс Солонгос, Вьетнам, Орос зэрэг улсуудад дайны vед ч сvvлийн vед ч тусламж vзvvлж ирсэн туршлагатайн хувьд эдгээр цусны тасархай Монголчууддаа єнчинг нь асрах , залуусыг нь нутагтаа сургах зэргээр боломжоороо туслах боломжтой байх.

Дээд Монголчууд

17-р зууны дунд үед Төвдийн бурхны шашин Гэлүг-па болон бидний хэлж заншсанаар шарын шашин, Нинма-па буюу бидний мэдэх улааны шашин хоёрын мөргөлдөөн ширүүсч Халхын Цогт хун тайж улааны шашинтан байж, түүнийгээ өмгөөлөн дэмжиж Хөх нуурт ирэн шарын шашинтнуудыг алж талан, шахан гадуурхаж, тэр үеийн шарын шашны тэргүүн 5-р Далай ламын байр суурийг хөдөлгөж эхэлсэн гэдэг.

Яг л энэ мөчид Ойрд монголчууд шарын шашинтан байж, мөн тэд дотроо бэлчээр нь хүрэлцэхгүй багталцаж ядан байх тэр мөчид 5-р Далай лам дөрвөн ойрдын нэг Хошуудын хан Төрбайхыг залан, туслан тэтгэж Халхын Цогт ханы халдалгаас хамгаалж өгөхийг хүссэн ажгуу. Хятадын баруун хойт хэсгийн Гансу, Сичуан, Шижан, Шинжаан дөрвөн мужын дунд орших уугуул Төвдүүдийн нутаг болох Чинхай буюу монголоор Хөх нуур мужид төвд, хятад болон хасаг, хотон, салар лалын шашинтнуудын дунд аж төрдөг Хавт Хасарын удам, түүхэнд бол Хошууд гэгдэх дөрвөн Ойрдын нэг одоогийн Дээд монголчууд юм.  

Төрбайх албат иргэдээ дагуулан Хөх нуурын зүг жолоо залжээ. Хөх нуурын хойд эрэгт байх “Улаан хошуу” гэдэг газар хоёр монгол төвдийн шашны мөргөлдөөний төлөө удам угшил нэгтнийхээ цусыг үзэж улаан хошуу болтол нь тулалдаж Төрбайх ханы ялалтаар төгссөн билээ. Харин Цогтын удам ийнхүү цөөхөн хэдэн халх болж энэ газар үдлсэн нь энээ. Үүнээс хойш Төрбайх хан Далай ламын хамтаар шарын шашныг мандуулж, Далай лам Төрбайх ханд шашныг дэлгэрүүлэгч Гүш хаан цолоор шагнасан нь одоо бидний хэрэглэх түүний нэр нь болсон. 1655-1723 оны хооронд төвд болон Хөх нуурын өндөрлөгт Гүш Хаан өөрийн Хошууд хаант засгийг байгуулан 70-аад жил оршин тогноод 1723-ны Гүш хааны ач Лувсандазан Манжийн ноёрхолын эсрэг босоод дарагдан мөхсөн байна. Түүнээс хойш тэдний төрөл нэгт монголчуудаасаа алслагдан салсан он жилүүд эхэлжээ.

Одоо Хөх нуур мужид хоёр томоохон бүлэг Дээд монголчууд байх бөгөөд тэдний нэг Хэнаны Дээд монголчууд гэж нэрлэгдсэн 32 800 орчим хүн Хуангнан Жэүд байдаг харин нөгөө үлдсэн нэг бүлэг нь олонх нь Хайши Жэүд буюу нуурын баруун талд, зарим нь Найнан Жэү болон Найбэй Жэү буюу нуурын хойд урд талаар нутагладаг. Энэ хоёр бүлгийг дөхөмхөн Төвд болсон Төвд болоогүй Дээд монгол гэж болно. Хэнаны Дээд монголчууд төвдийн нөлөөнд маш их автсан бөгөөд одоо цөөхөн хэдэн өндөр настайчуудаас бусад нь монгол хэл, бичиг мэдэхгүй болсон байна. Харин нуурын баруун, урд хойд талд байх Дээд монголчууд одоо хэр монгол бага, дунд сургуульд суралцан монгол үсэг бичиг хэрэглэж, монгол хэлээр ярилцдаг. Дээд монголчуудын хэл Ойрд аялгуутай (баруун монголчуудтай төстэй).

Халимаг

Халимагийн Бүгд Найрамдах Улс нь үндсэн хуульт улс бөгөөд 329,000 (1990) хүн амтай, 76,150 км кв газар нутагтай ОХУ-ын Европын зүүн урд хэсэгт Каспийн тэнгисийн эрэг дээр оршдог. Нийслэл хот нь Элста (Элст – монгол үг) хот юм. Газар нутаг ба Хүн ам
Халимаг Улс нь Каспийн тэнгисийн хойд нам дор газар өргөн хотгорт оршдог бөгөөд тал нутаг, цөлийн бүс нь өргөн уудам газар юм. Тогтмол, урсгал усгүй давстай нуурууд байдаг. Халимагууд нь адуу, үхэр, хонь, ямаа, тэмээ, цөөхөн тооны гахай өсгөж ба мал аж ахуй нь эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болно. Мөн загас агнуур нь голлох байр эзэлнэ. өвлийн улаан буудай, эрдэнэ шиш, малын тэжээл ургуулах бөгөөд усжуулалттай газар тариалан эрхэлнэ. Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, загас, байгалийн баялагийн үйлдвэрлэл нь аж үйлдвэрийн өсөлтөнд тэргүүлэх байр эзэлнэ. Хүн амын 45% нь Халимаг Монголчууд, 37% нь Оросууд болно. Буддизм болон Христийн шашин нь албан ёсны шашин юм. Тус Бүгд найрамдах улс нь 130 гишүүнтэй парламенттай.
Халимагууд бол Монгол хэлээр ярьдаг үндэстэн юм.

Түүх

Ойрад Монголчуудын хагас нүүдлийн аймаг Халимагууд нь Хятадын Турменстанаас Волга мөрний баруун тал нутаг руу 17-р зуунд нүүсэн байна. 1607 онд Ижил мєрєнд нvvдэллэн очсон Халимагууд 1655 онд Оросын хаанд элч илгээн тус улсын холбоотон нь болон суухаар тохирчээ. Тэд шарын шашин шvтдэг Зvvн гарын хаант улс, Монголчуудтай vргэлжийн харилцаатай байж єєрсдийн соёл, уламжлалаа тэр чигээр нь хадгалж vлдсэн євєрмєц хvмvvс юм. Халимагийн Аюук (1670-1724) хаан Петр I хаантай гэрээ байгуулан Оросын ємнєд хилийг Кавказынхан, Туркуудээс хамгаалах болсноор Оросын цэргийн гол холбоотон болов. Халимагууд зvгээр нэг Оросын харъяанд байсан жижиг угсаатан байсангvй 1681 онд Башкирыг Орост нэгтгэхэд, 1710 онд Туркын эсрэг дайнд, 1709 онд Шведтэй хийсэн Полтавын тулалдаанд, 1728 онд Персийн дайнд, 1786 онд Оросууд Кавказыг эзлэн авч Крымын хаант улсыг бут цохиход, 1910-1814 оны Орос-Францын дайнд (Ялангуяа алдарт Бородины тулалдаанд) тус тус Оросын гол холбоотон болж оролцож байжээ. Напелеон “Соёлт хvн тєрєлхтєн дайн байлдааны vед жигд цэмцгэр хувцас, ёслол тєгєлдєр жагсаал, нижгэр бємбєр гэх мэт цэргийн урлагийн соёлыг харуулах ёстой. Оросын армийн дунд хvн иддэг зэрлэгvvд байгаа ба тэдгээр махчдаас болж эр цэрэг ид хаваа vзvvлж чадахгvйд хvрч байна. Та тэр зэрлэгvvдийг турхирч араас нь Оросын армийн хvч чадал гэж хийрхэж буй нь инээдэмтэй хэрэг. Харин би тэр зэрлэгvvдтэй бус тантай, Оросуудтай тулалдахыг хvснэ” гэж Оросын хаан I Александр-т захидал илгээж байлаа. Энэ дайнд халимагийн Тvндэв, Цэрэнжав Баруун монголоос ирсэн Жамъян, Цэвэгжав нарын удирдсан Халимаг цэргvvд Оросын армийн бvрэлдхvvнд явж Австари хvртэл тулалдаж Оросын хаанаас их шан харамж авчээ. Иймээс их яруу найрагч А.С.Пушкин єєрийн шvлэгтээ “Талын нєхєр Халимаг” гэж онцлон тэмдэглэсэн байдаг. 1917 оны хувьсгалын дараа Халимагийн олон сурвалжтан, ноёдууд Франц, АНУ руу цагаачилсан бєгєєд Ижил мєрєндєє vлдэн єлсгєлєнд нэрвэгдсэн халимаг ах дvv нартаа 1922-1923 онд Монголын АЗГ-аас тусламж vзvvлж байсан тухай архивын мэдээ байдаг. Халимагууд нь одоо Астраханы губернд багтсан 10 аймаг, 150000 шахам хvнтэй Ойрадын Батут, Хэрэй, Дєрвєд, Хошууд, Харнуд, Тэлэнгит овог, яс орсон Автономит улс хэлбэрээр оршиж байна.
Гэвч Халимагууд нь Хаант Оросын хамжлага болсон. 1771 онд Волга мөрний зүүн хэсгийн 300,000 гаруй Халимаг Монголчууд нь Монгол нутаг руугаа тэмүүлэн буцаж нүүсэн бөгөөд эртний өст Орос, Казак, Киргизүүд замд нь дайрч, гуравны хоёрыг нь хяджээ. Оросын Волга мөрний баруун талын Халимаг Монголчууд Буддын шашинтай, хагас нүүдлийн амьдралтайгаа үлдсэн байна.
Халимаг гэдэг нь “Үлдэгдэл” гэсэн турк үг бөгөөд энэ нутагтаа үлдсэн хүмүүсийг үлдсэн хүмүүс гэсэн утгаар хэрэглэж, улмаар энэ нь улсын нэр болсон бололтой.
Халимагийн Автономит Муж нь 1920 онд байгуулагдсан; 1936 онд Автономит Бүгд Найрамдах Улс болсон. Дэлхийн 2-р дайны турш, Оростой хамтран Германтай байлдсан байна. 1943 онд 170,000 гаруй халимаг Монголчуудыг Сибирь лүү цөлсөн байна ба ингэснээр Халимагийн Бүгд Найрамдах Улсыг хүчингүй болгосон. 1956 онд Никита Хрущев нь Сталины цөллөгийн гэмт хэргийг буруушаасан. Дараа жил нь 6,000 гаруй халимагийг буцаж ирсэн. 1958 онд ЗСБНХУ-ын Халимагийн автономитийг дахин байгуулсан. 1992 оны 3-р сарын 31-нд Халимагийн Бүгд Найрамдах Улс байгуулагджээ. Халимаг Монголчууд 1990-ээд оны эхээр тусгаар тогтнохоор оролдсон боловч 1994 онд салан тусгаарлагчид өөрийн үзлээсээ татгалзжээ.

Ойрaдууд

1.Худ ураг тогтов Ойн иргэд буюу ойн арад хэмээх нэр томъёог лав л өөрсдөө сонгож олоогүй, тэднээс өмнө иргэншиж төвхнөсөн хээр талын нүүдэлчид оноож өгснөөс зайлахгүй. Ойн иргэд гэдэг нь Азийн сэрүүн бүсийн их шивэр ой буюу Сибирь газарт амь тэжээж ирсэн ахуйтай хүмүүсийг хэлнэ. Тэднийг хэл язгуураар нь хоёр ангилж үзэж болох бөгөөд жинхэнэ ёсны ойн иргэд Урасуд, Тэлэгүд, Күштэми зэрэг монгол бус ханлигууд бөгөөд байгал далайн умар хавь, түүнээс зүүнших хөвч тайгын бүсэд сууж байжээ. Мөн цааш ус ихэт Амар мөрний урсгал дагуу хийгээд Уссурын хөвч нутагт Түнгүс хэлтэй иргэд идээшиж асаныг манж нарын дээд өвөг Зүрчид мөн хэмээнэ. Эдгээр ойн иргэдтэй зэрэгцэж баруун захаар нь хил нийлж Хиргис, Хэмчиг нарын нүүдэлчид аж ахуй, ан гөрөөгөө эрхлэн явсан аж.Эдгээр монгол бус ханлиг аймаг түүхийн үйлийн үрээр бидэнтэй дайсагнаж, дийлж дийлдэж явсныг шастир судраас сайн мэдэх болсон. Харин нөгөө нь Монголын ойн арад хийгээд тэд Өвөр Байгал, Энисей мөрний дээд урсгал, Соёны нурууны хөвч бэл, хавь орчмын тал хээрийн бүсийг эзэгнэн суусан бидний мах цусны тасархай, хэл заншил нэгт Барга, Буриад, Батуд,Хори,Түмэд  зэрэг зах хязгаарын аймгууд Ойрад хэмээх ерөнхий нэрийн дор нэгдэж хураагдах бүлгээ. Манай Ойрадууд дээрээн захирах хаантай, дэргэдээ түших харцтай төр ёсны улс ханлиг бүрдэн тогтсон тэр мөчөөс дуудагдах нэртэй, дурсагдах түүхтэй олон зууныг элээсэн ажаам. Яваандаа ойн арад гэх хоёр үг нийлж Ойрад гэх нэгэн дуудлагад шилжиж улмаар Баруун Монголын ерөнхий алдар болон үлджээ. Харин зарим судлаачид ойр дотно буюу ойр төрөл гэсэн үгнээс үүсэлтэй хэмээн санал дэвшүүлдэгийг тэмдэглэвэл зохимуй. Бидний Баруун Монголчууд нэн эртнээс мод чулуу ч юмуу тэр тоймын багаж зэвсгийн үеэс идээшиж дассан уугуул ус, суугуул газраа ая дуундаа өргөхдөө     Эртний Хангайн тавин оргил     Эргэж буцах замгүй жагсана     Эгнэгт үргэлжлэх Алтайн уулс     Эгцэлж гатлах завсаргүй хөшиглөнө     Жаран ногоон шугуй ширэнгэ     Нэвтрэх аргагүй нягтран шуугина     Далан цагаан мөсөн хадад     Далдын алсаас мөнгөлөн цайрна     Наян цэнхэр гүн нуур     Найман зүгтээ цэлэлзэнэ     Мянган тунгалаг горхи булаг      Миний нутгийн ариг ус хэмээн сэтгэлд хоногшиж түрлэг даран аялах дуртай. Алтайн хангайн уулсынхаа шарилж лууль ургах завсаргүй хангал атар бэл бэлчээрт ойрадууд адуу малаа адгуулж өсгөнө, морьтон зөрөх зайгүй хөвч тайгадаан булга шилүүс авалж, хүнс юүгээн бэлдэн, буга хандгай агнаж дээл хөнжлөө оёно, баавгай ирвэс намнаж дах дэвсгэрээ хийж эртнээс нааш эгэл дэг жамтай амь зуух ажаам. Б.Я.Владиморцев хэмээх Орос эрдэмтний томъёолсноор тэд бээр хагас нүүдэлчин хагас анчин байсан хэмээнэ. Христийн эриний хоёр дахь мянганы эхэн буюу XII зууны сүүлчийн хагаст нүүдэлчний удам, Монгол туургатны дотор нийгмийн хувьсал өрнөл эрчимжиж үндэстэн дэвшин дэгжих нүргээнт хөдөлгөөн хүн бүрийн цээжийг хөөргөж байв. Омог аймаг, улс ханлигийн нэгдэх, хүчирхэгжих эл хөдөлгөөн Монголчуудын хувьд Хүннү юм уу Түрэгын удмын сан, соёл иргэншлийн хөгжлийн үргэлжлэл бус Монгол угсаатны өөрсдынх нь дотоод хүчний сэргэлт өрнөлттэй шууд холбоотой хэмээн Оросын эрдэмтэн Лев Гумилев бичиж дэлхий даяарт түгээн тунхагласан. Нартай өдрийн цахилгаан мэт энэхүү урьд өмнө нь хүний толгойд багтамгүй санаа тэр цагийн зөвлөлт мэтийн их гүрний дээгүүр зиндааны зарим хүмүүсийн эгдүүг хүргэж тархийг доргиулсан аваас соёлт ертөнцийн номын хүмүүсийг шуугиулж амжсан билээ. Хялбараар хэлбэл угсаатны био хүрээний дотоод эрчим хүчны зүй ёсны өрнөл хэмээн нотолсон явдал мөн. Дотоод хүчний эл дэлбэрэлтийн долгионоос хязгаарын ч гэлээ Ойрад түмэн хоцроогүй нь лавтай. Ойрад нарыг тэргүүлэх Хутуга бэхи хэмээгч ноён 1201 оноос Жамуха сэцэний талд, Чингисийн эсрэг тэмцэж явсан хийгээд Мэргэд, Найман аймагтай хамсаж тэмцлээ үргэлжлүүлж явсан авч удаа дараагийн хүлээсэн ялагдлын дараа жолоо буцааж тайгын зүг зайлан, Шишгэд голын сав дагуу нутаглан тархав гэнэ. Эл сацуу Монгол газарт Мөнх тэнгэрийн хүчин дор, эх газрийн хөрсөн дээр олон жил шантарч ухралгүй тэмцсэний эцэст цаст Алтайгаас их Хянганы уулс, цэнхэр Байгал далайгаас түмэн газрийн цагаан хэрэм хүртэлх өргөн уудам Монгол угсаатныг нэгтгэж амжлаа. Тингэж 3-р Жараны Улаан гал барс буюу 1206 онд Онон, Хэрлэн голын сав шимийн их газар монголын ноёдын их хуралдайгаас нэгдсэн тулгар төрийг цогцлон босгосноо тунхаглан, Есүхэй баатрын хөвгүүн Тэмүүжинийг Бүх Монгол хэлтний эзэн хаанаар өргөмжлөн өргөвөө. Тийн Чингисийн он тоолол эхэлсэн ажаам. Чингис эзэн өгүүлрүүн:"Урьд би наян хэвтүүл манаачтай, далан шадар хишигтэнтэй байв. Одоо мөнх тэнгэрийн ивээлээр хүч аугаа нэмэгдэж Гүрэн Их Улсыг хамтатган ганц жолоонд оруулсан тул надад мянган шадар хишигтэнг ялгаж өг. Хэвтүүл, Хорчин, Торгуудын хамт бүгдтүмэн хүн болгож өгтүгэй" хэмээн зарлиг буулгав. Нэгэн туургийн дор их улсыг цогцлон босгоход хойт хязгаарын ахан дүүс ойн иргэд буюу өмнө дурдсан Хутуга бэхийн Ойрадууд хоцорсон юм байж. Эл явдал Их Хааны сэтгэлийн үзүүрт уяатайн учир 1207 онд ахмад хөвгүүн Зүчидээ цэрэг захируулан хөдөлгөж тэднийг дагуулан авахыг тушаан илгээв. Монголчуудын нэгдэн бэхжиж буй, ул мөртэй хөдөлгөөнийг Хутуга бэхи зүй ёсоор үнэлж түмэн Ойрад нараа дагуулан Зүчийн хүчинд даган орж эв эеийг хичээснийг түүний гавъяа хэмээн үзэлтэй. Ойн иргэдын олон аймгийг дагуулан оруулж хан хөвгүүний хийморь цогийг бадруулан буцаж ирсэнд эзэн Чингис урамшиж, таашаан хүлээн авч "Хөвгүүдын ахмад чи, гэрээс анх удаа гараад мөр сайтай явж хүрсэн хүн мөрийг зовоосонгүй. Өлзийт ойн иргэдийг оруулж ирэв чи эдгээр иргэдийг чамд өгье" хэмээн соёрхон зарлиг буулгасан тэр мөчөөс Хутуга бэхийн Ойрад Зүчийн хүчинд зүтгэх болжээ. Хутуга бэхийн эл үнэн санааны зүтгэлийг их хаан соёрхон сайшааж тэдэнд хишиг хүртэж цол хэргэм өргөмжлөөд улмаар худ ургийн холбоо тогтоосон ажаам. Хутуга бэхийн хөвгүүн Иналчид Чэчэйхэн охиноо өгөв. Иналчийн ах Төралчид Зүчийн охин Олуйханыг өгөв. Хутуга бэхийн өөрийн охин Өгэли Халишийг Өгэйдэйн хөвгүүн Гүегт хатан болгосноор алтан ургийнхантай мөчир үндсээрээ холбодсон нь тэрээ. Түүнээс хойш Ойрадууд Чингисийн их аян дайны хэрэгт цэрэг эрийн нөлөөлөхүйц үүрэг гүйцэтгэсэн хийгээд хожим Хубилай болон Или хаадын дайн байлдаанд гол хүчны нэгэн багана болж явсныг түүх мартаагүй. Хүлэгү хааны ноёрхол дахь Араб орны засаг захиргааны ноёдын тушаалд Ойрад хүмүүс сууж асаныг судар бичигт бичсэн байдаг. Худ ургийн холбоо хэлхээ үе улиран үргэлжилсэнийг нилээд хожмын Ойрад Далай тайшийн гүнж Ханджамц ахайтан Гомбодорж Түшээт ханы Хатунаар өргөмжлөгдөн ирсэн үйл харуулах буй. Ханджамц хатун Монголын их соён гэгээрүүлэгч, урлах ухааны хосгүй уран бүтээлч Өндөр гэгээн Занабазарын эх хийгээд түүнийг сурвалж бичигт "Гоо үзэсгэлэнт, сайхан авирт Хатудын удам төгөлдөр Ханджамц хэмээгч болой" хэмээжээ (А.Очир Өндөр гэгээн Занабазар. Э/ш-ний бичиг)                                                2. Дөрвөд Ойрад Монголын Ойрадууд, оршин сууж дассан Байгал далай орчмын ойт бүсээ 13-14-р зууны орчим орхиж аажмаар баруун зүг тийш нүүдэллэн Алтайн нурууны суга бэл хийгээд Баруун Монголын хээр тал тийш тархан нутагших болсон ажээ.Сайхи нүүдлийг хагас гөрөөчин хагас нүүдэлчин хэвшлээсээ талын мал аж ахуйтан зүг хийсэн алхам дэвшил хэмээн үзүүштэй. Энэхүү шилжилт нүүдлийн утга учир тийм илэрхий бус ч гэлээ болсон явдал тодорхой. Түүхэнд, Ойрадууд өсөж үржээд ойт бүс нутагтаа багтах аргагүйн улмаас нүүсэн гэж тэмдэглэсэн бол зарим судлаачид Хубилай хааны эсрэг Өгэдэй хааны ач хөвгүүн Хайдугын ширээний төлөө үргэлжилсэн тэмцлийн хөлд нухлагдаж аж ахуй ихээхэн хохирсоноос шалтгаалж аргагүй нүүхэд хүрсэн хэмээн үздэг. Эдгээр шалтгаан нүүж шилжих явдалд нөлөөлсөн нь гарцаагүй. Гэвч үүнээс чухал нөлөө нь хүмүүсийн нийгмийн харилцааны өөрчлөлт дэвшил, үндэсний сэргэн мандалт голлох үүрэг гүйцэтгэсэн хэмээн үзэж баймуй. Тухайлбал: 1.Монгол угсаатан нэгдэж хана туургаан тусгайлан дугуйлж, Их улсаа зассан нь аймаг ханлигуудын харилцаа шинэ төвшинд гарч ирснийг урамшин хүлээж авсан хийгээд төрийн нэгдсэн бодлогыг тууштай явуулах өргөн боломж олгосныг юуны өмнө тэмдэглэвээс зохимуй. 2.Язгуурын монгол аймгийн үйлдвэрлэл хөгжиж аж ахуйгаа хөтлөх ур чадвар өссөн, сүү цагаан идээ түүхий эд боловруулах арга ажиллагаа улам мүр нарийсч буй нь олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж олгосон. Энэ нь хөвчийн анчин омог аймгуудын анхаарал сонирхолыг хүчтэй татаж чадсантай холбоотой. Энд ялангуяа умард нутгийнханы муухан төсөөлөх айраг хэмээх тэнгэрийн ундааг гайхам сайхан исгэдэг, их багагүй таашаан уудаг өргөн сайхан заншлыг хэлэлгүй орхигдуулж хэрхэвч болохгүй.     3.Худам Монгол бичиг үндэсний хэмжээны бичиг үсэг болж монголын соёлд томоохон дэвшилт болсон явдал Ойрадуудын тэргүүлэх хүмүүс боловсролтой чадвартай хэсгийн анхаарал шохоорхолыг зүй ёсоор татсан нь зайлшгүй. 4.Монголчуудын үндсэн сууц эсгий гэр ой хөвчийн урц овоохойг бодвол хавьгүй боловсронгуй, тохь тухтай сууц гэдэг нь ойлгомжтой.    5.Монголын тал торгон замын нэгэн салааны нөлөөнд орж, Хятад, Перс, Орос, Мажар зэрэг Ази Европын гар үйлдвэр хөгжсөн улс оронтой худалдаа арилжааны боломж нээгдсэн нь., иргэдийн ахуй болон сэтгэхүйд нөлөө үзүүлсэн байж таарна. Оюун сэтгэлгээ, соёл иргэншлийн давуу нөхцөл байдал нь Ойрадуудын уужим талын зүг тэмүүлэн тархах голлох нөхцөл болсон хэмээгээд, эл шилжилт суурьшилт хожмын Ойрадын Зүүн гарын хүчирхэг нэгдсэн улс үүсэх шавыг тавьсан хэмээн үзэх үндэстэй. Ойрадын түүхэн зурвасаас. Монгол Улсын түүх шастирт дуудах нэр, дуурсагдах үйлээрээ Ойрадуудын эзлэх байр суурь Юан Улсын үед эхлэн холбогдох учиртай. Чухам Юан улсын хүчин суларсан тэр сацуугаас Ойрадууд биеэ даах, улмаар нийт монголыг захирах санаархал тарсан хийгээд түүхийн давалгаанд ойж буй ихээхэн нүргээн дуулиан тарьсан. Хутаг бэхээс хойш нэр, түүхэн хөдөлгөөнд бүдгэрсэн авч, улиран өнгөрсөн хугацаанд гар хумхин дэмий суусангүй. Тулайн хөвгүүд- Аригбуха, Хубилай нарын тэмцэлд дүү Аригбухаг дэмжиж, хойно нь Хубилайн эсрэг Өгөөдэй, Цагаадайн ач нарын тэмцэлд оролцож Хайду хааны талд тулалдаж явжээ.Эл хөдөлгөөний зай завсарт тэд угийн Ойрад аймгийн Барга, Буриад, Хори, Түмэд дөрвөн аймгийгуриалан нэгдэж, Дөрвөн Ойрадын анхны чуулганыг үүсгэжээ. Анх түрүүний чуулганы тэргүүлэгч нь Явган Мэргэн буюу Бөх Хан нэмээгч бөгөөд 1260-1300 оны үйл хэргийн түүхэн төлөөлөгч болноТүүний хойчийн угсааг Өвөр Монголын Намсрайн "Дайчин Улсын үеийн Монголын түүх"  хэмээх номонд, Явган Мэргэний хөвгүүн Ойлантай Ботан, түүний хөвгүүн Чорлон бөх, түүний хөвгүүн Бөх Чиладу, түүний хөвгүүн Хотхай Таюу (Зарим сударт Хоухай гэдэг )гэжээ. Хойноос нааш татан хэлэхэд тэрхүү Хоухай Таюу гэгч Тогоо тайжийн эцэг Батулай Чинсаны төрсөн эцэг нь Тогооны өвгө ажээ. Ойрадын Монголын Их хаанаас томилсон тайши нь Ойрад дотроо Зүүн, Баруун чинсан хэмээх хоёр туслах захирагчтай байсныг тэмдэглэсүй. Хайду хан нарын хөдөлгөөнийг төвшитгөх явцад Явган Мэргэний цогцолсон Дөрвөн Ойрадын анхны Чуулган хэмээх нэгдсэн холбоо хамтад задран унасан агаад тэд Зүүн этгээдийн Найман голын урсгалаас төв тийш Хангайн нурууны баруун, Тагнайн уулсын өмнө шилжин ирж Хөнхүй Завхан орчмын газарт идээших болсон аж. Энэхүү Монголын төв рүү ойртсон нүүдэл нь Ойрадын нийгмийн амьдралд хүчтэй нөлөөлж хувьсалт шинэчлэлтийг авчирсан амуй.Монголчууд аргагүйн эрхэнд Хятад газраас ухрах үедээ Ойрад түмэнд тавих хяналтаа сулруулсан завсрыг ашиглан Юан улсын хүчирхэг сайд Мөнхтөмөр, хойд аймгаар цөм Ойрадын нэгдэл сэргэж хоёрдахь чуулган дахин босов. Мөнхтөмөр гэдэг нь Хойдын голлох Хэрэгүд овгийн хүмүүн бөгөөд Элбэг  Хааны (1361-1399) үеийн Өгэчи Хашиха гэгч мөн. Тэрбээр Ойрадын Чуулганыг сэргээн босгоод зогсоогүй, Зүүн Монголын газар нутгаас багагүйг өөрийн эрхшээлд оруулж амжжээ. Түүний хөвгүүн Эсэхүү Хаан бүх Монголын аймгуудыг 1415 оноос хойш арав шахам жил захирч явсан гэдэг. Түүхэнд Ойрадын нэр нөлөө өсөхийн хэрээр цагийн нугачааг дагаж дөрвөн Ойрадын бүрэлдэхүүн тухай бүрт өөрчлөгдөж байж. Тухайлбал 16-р зууны хүртэл 1. Чорос, Торгууд, Хошууд нар нэг 2. Хойд, Батуд, Түмэд нар хоёр 3. Барга, Буриад гурав 4. Ор Монголчууд дөрөв гэж явсан бол 17-р зууны гучаад он хүртэл: 1.Чорос 2.Хошууд 3.Торгууд 4.Дөрвөд нар хүчирхэг явжээ. Харин Хо өрлөгийн Торгууд, Дөрвөдийн хэсэг Ижил мөрөн зүг халин гарснаар мөн дөрвийн бэлдүүн шинэчлэгдэж:                                1.Зүүн гар буюу Чорос                                2.Хошууд                                3.Дөрвөд                                4.Хойд нар Дөрвөн Ойрадын цогц аймаг болжээ. Ер нь Ойрадууд Монгол Улсын түүхэнд эерэг сайн, эсрэг сул аль алинаар нь нөлөөлсөн тухай ном сударт муугүй бичиж үлдээсэн аж. Монгол морины туурай Ази Европт нижигнэж Эзэнт гүрний эр бор харцагууд хорвоогийн тэн хагаст дуулам уухай цуурайтуулж явах сацад Ойрадууд тэргүүн эгнээнд ч зүтгэж явсан авч Их Монгол задран бутрах үед мөн л салж сарнихыг сэдэгч нэгэн болсныг эн зэрэгцүүлж тэмдэглэвэл зохилтой. Мөнхтөмөр буюу Өгэчи Хашиха, Эсэхү Хаан нараас хойш хойд аймгийн Батула Чинсан хэмээг ч Махаму нь Тайван, Батболд нартай хамтарч гурвуул Ойрадын чуулганыг залгамжлан авч Зүүн Монголын эзэд ноёдтой байнгын тэмцлийг үргэлжлүүлсээр иржээ. Махамугаас хойш түүний хөвгүүн Тогоон Тайши бүх Ойрадын тэргүүлэн захирахын зэрэгцээ бутрал задралын аюул нөмөрсөн Монгол туургатныг нэгтгэн төвшитгэх үйл хэрэгт сэтгэл зоригоо зориулсан хүмүүн. Тэрбээр Монголын Аругтай тайшийг ашиглаж Их Хаан Аадайг хороож улмаар нийт Монголыг өөрийн эрхшээлд оруулж захирч чаджээ. Тэгсэн хэдий ч Тогоон Их Чингисийн уламжлалыг тахин дээдэлж өөрөө хаан ширээнд суусангүй, эзэн хааны угсаатны Тогтобухыг Хаанд өргөмжлөн өөрөө Тайшийн зэрэгт үлдсэн авч хэрэг дээрээ Монголыг нийтэд нь захирч байв. Тогоон Тайшийн нэр сүр өсөхийн зэрэгцээ бусад Монгол аймгууд түүнд нэгдэн орж, хүрээгээ тэлсээр байв. Хөлөнбөөр хавиас Хорчингууд, Хийваны удирдсан Торгууд аймгийнхан Ойрадын чуулганд нэгдэн оров. Тогооны дараа түүний хөвгүүн Эсэн Хаан эцгийн үйл хэргийг нэр төртэй үргэлжлүүлэн хэсэгтээ түүний дэглэм журмыг бат сахиж Ойрадын зэрэгцээ Монгол Туургатныг захирч явсан хэмээнэ. Тэрбээр, Их Хааны ор суух Чингисийн угсааны дэг ёсыг эндэн эвдэж, зүрх гарган өөрийгөө 1453 онд Улсын эзэн Хаан хэмээн зарласан авч асар удалгүй 1455 онд Төв Монголын ноёдод хорлогдон төгсжээ. Тэр мөчөөс эхлээд 100-гаад жил Ойрадын сураг чимээ бараг тасрахуйд хүрсэн хийгээд тэр тусмаан Чуулган дахиж сэргэж чадахгүй л байв. Үүний үндсэн шалтгаан нь Монголын эзэд ноёд Ойрадыг удаа дараа дайран дайрсантай холбоотой. Тухайлбал Мандухай сэцэн Хатун, Батмөнх Даян хааны цээрлүүлэлтийг хэлж болох буюу. Мандухай сэцэн Хатун  7 мастай Батмөнх Даян Хааныг Их сууринд өргөмжилсөний хойно хаан төрд харшилсаар буй Ойрад Монголын эздийг төвшитгөхөөр довтлон дайлав. Ойрадууд хоёр ч удаа ёс бсаар хаан ширээг шүүрэн авсан, гурван их хааныг хороосон ял асууж бяцхан хааныг тансаг бүхээгт тэргэнд залж, өөрөө үс гэзгээ эвхэж, хуяг дуулга асааж их цэргийн тэргүүнд мордов. Хоёр тал Тас Бүрд хэмээх газар хоёр талаас тулж тулалдан дайтсаны явцад Мандухай ихэд дийлсэн аж. Дөрвөн Ойрад дайн зогсоохыш гуйсныг Хатун бэр зөвшөөрч, Таван зурвас хатуу "Засаг" (хууль) тогтоохыг тулган шаардан авай. Мөн цээрлэл нь  Нэгд, -Их орд гэрээ "Орд" гэж болохгүй өргөө гэх Хоёрт, -Малгайн залааг хоёр хуруунаас урт тавихгүй Гуравт, -Завилж сууж болохгүй сөгдөж суух Дөрөвт, -Айргийг Чэгээ гэж нэрийд гэжээ.Эл таван зурвас "Засаг"-ийн дөрвөн цээрлэлийг ойрадууд зөвшөөрч, харин махыг хутгаар бус шүдээр идэх зурвасыг цуцлахыг мэхийн гуйсныг Хатун ёсоор болгож Дөрвөн Ойрадыг номхотгон эрхшээлдээ оруулан авав. (Алтаншаа-Монголчуудын өчигдрийн......мөр. 1993). Ойрадуудыг сайн дарж хатуу цааз тогтоосны учир Батмөнх Даян хааны захиран суух хугацаанд тэдний дайралт зогсож, 40 шахам жил дотоодын үймээн хямрал намжсан хэмээн Монголын түүхэнд тэмдэглэсэн ажгуу.Даян Хаанаас хойш Ойрадын хөдөлгөөн тэмцэл дахин босож Хошууд, Чорос, Дөрвөд, Торгууд, Барга болон Батуд зэрэг аймаг цуглаж хошууд аймгийн Боржигон овогт Бубай Мирза хэмээх ноёныг Ханд өргөж, Ойрадын Чуулганыг гурвдахь удаагаа сэргээн босгов.16-р зууны 70-аад онд Бубай, Мирзаг нас барахад түүний хөвгүүн Ханай Хонгор Ойрадын хан ширээнд суусан аж. Баруун монголчууд дахин толгой өндийлгэх болсноос болгоомжилж, Гэрсэнз Жалайрын умбалу хөвгүүн Автай сайн хан 1587 онд Ойрадад довтлон орж хоёр тал Хөнхүй Завханы баруунд Дарвийн уулсын орчим тулалдаж Ханай Хонгор алагдаж Ойрад дийлджээ. Тийн, ойрдууд Хөнхүй Завханаа орхиж Алтай болон Тагнын уулыг давж Эрчис, Оби мөрний дээд урсгалд хүрч идээших болов. Христийн 17-р зуун хүртэлх Дөрвөн Ойрадын түүхэн зурвас хамгийн хураангуйгаар ийн агаад үүнээс хойшхи түүхэн тэмдэглэлийг даран дараагийн ойрадын нэрт хүмүүсийн бөлөг бүрээс дамжуулан уншихыг өчсүй. Эл дашрамд өгүүлэхэд, тэрхүү өнгөрсөн хүгацаанд манай өнө эртний өштөн өмнөт хөрш, номхон хараад суугаагүй, Монголчуудыг нутгаасаа хөөн гаргаснаас хойш удаа дараа дайрч цөлмөж шатаагаад амар заяа үзүүлээгүйг тэмдэглэхийн хамт, Зүүн Баруун Монгол хоорондын тэмцлийг гярхай ашиглаж, дийлсэн дийлдсэн аль алинд нь дэмжлэг үзүүлж, хоёр талын хүчийг адил сулруулж шавхах бодлого явуулга зохиож алс хэтийн ашиг хонжоогоо олсоор байсныг давхар санацгаая.                                               3.Тогоон Тайшин Буяншир хааныг хороогоод Махаму Монголыг бүхэлд ноёрхох санаа агуулж, Буянширийн тэргүүн сайд Аругтайг дайлаар мордсон авч хоёр Монголыг харгалдуулж ашиг хонжоо олж дадсан Хятадууд мөн л Ойрадын цэргийг дайрч хөөсөн ажээ. Монгол Түмнийг хэрэг дээрээ хоёр хувааж 1415 оноос Баруун Монгол буюу Ойрадыг Махаму, Зүүн Монголыг Аругтай Тайши хуваан захирч өөр хоорондоо тэмцэлдсээр байв. Харин 1422 оны үед Хорчины Адай гэгч ноёныг Монголын хаанд өргөмжилсөн тэр сацаа Махаму буюу Батула Чинсан нас барж, түүний хөвгүүн Тогоон эцгийн ширээг залгамжлан суув. Тогоон хөвгүүн Аругтай Тайшитай үргэлжлүүлэн шийдвэртэй тэмцсэний эцэст түүнийг дийлж, нийт Монгол туургатныг эрхшээлдээ оруулж чадсан ажаам. Тэгэхдээ, Тогоон их Монголын ёс жамыг эвдэхгүйг хичээж, өөрөө ширээнд суухын оронд Чингисийн угсааны Тайсун хэмээх Тогтобухыг хаан ширээнд өргөмжилсөнөөр монгол улс нэгэн зэрэгцээ хоёр хаантай болсон хэрэг.Тогоон, Аругтайг бүрмөсөн устгахаар шийдвэрлэж, 1434 онд түүнийг байлдан дийлж, амийг нь хороосон ажээ. Аругтайн өргөмжлөн гаргасан Хорчины Адай хаан эл дайн байлдааны явцад алагдсан гэдэг. Үүнээс хүйш Тогоон өөрийн холбоотой байсан Тайван Батболд хоёрыг тонилгоод, Хятадыг дайлаар мордох бэлтгэн буй ахуйдаа 1439 онд гэнэт нас барсан амуй.Нэхэн өлүүлэх ину: Тогоон Тайши бол захын Мянган овогт гэдгийг цухасхан дурдсан. Түүний унаган нэрийг Багуму гэх агаад харин өвөг эцэг нь саар санаат Хоухай Таюу гэгч дэргэдийн сайд, Явган мэргэний угсааны хүн, хойно хорон санааны нүглээс Элбэг нигүүлсэгч хаанд хороогдсон гэдэг. Тогоон хэмээх нь угтаа доромжилсон хоч, түүнийг багад нь их Хааны зарлигаар Баруун Монголыг захирагч Аругтай Тайшид зарц болгон өгсөн хийгээд тэрбээр урьдын хонзонгоор Багуму хөвгүүнийг хөөтэй тогоонд хөмөрч Тогоон гэх хоч өгчээ. Харин эл хоч нь нэр болон хувирч, түүхэнд Тогоон нэр мөнхрөн үлдсэн болмуй. Энэ бол учиртай, Аругтайн жинхэнэ нэр нь Өгэдлэхү (Өөдлөх) хэмээх хийгээд багадаа Тогооны эцэг Махамуд баригдаж, араг шээзгийнд хөмрүүлж, аргал түлш түүж зарцлагдаж яваад Аругтай нэр авсан юмсанж. Ийнхүү, хоёр  хөвгүүний хонүонгийн хоч хойно түүхэн нэр болон үлдсэн нь тэр. Тогооны эх Самора Хатун аваас Монголын Элбэг нигүүлсэгч хааны гүнж бүлгээ. Тиймийн учир Хатун язгуурын Монголчууддаа элэгтэй явсан нь дамжиггүй. Тэрбээр Монгол Ойрадын үргэлжилсэн тэмцэл үймээний ү?эр Ойрадад баригдаж олзлогдсон Өлзийт гоо хатун, түүний хөвгүүдийн Ажай тайж, Аругтай тайши гурвыг учруулж төрхөм Төв Монголд нь нууцаар буцаахаар шийдээд:                         Эзлэн сууж байсан                         Эзэн хаан нөхцөв                         Эртний дөрвөн Ойрад                        Эх сүүлээн алдав                        Эртхэн дайлахаар ирвэл                        Эзэнгүй олон Ойрадыг                        Эрхбиш дийлж чадна хэмээн захиж байхыг хүү Тогоон нь мэдээд:                        Учирсан газар муу боловч                        Өөрийн гэр болно                        Уг төрхөм сайн боловч                        Хүний газар болно                        Эжий Та тэгж хэлбэл                         Эцэг тэнгэр эс таална гэв                         Самора хатун хөвгүүнийхээ үгийг үл сонсож, сайхи гурвыг нутагт нь буцаан явуулжээ. Эл цагт Монгол газар Хорчины Адай тайжийн захиргаанд орсон байв. Буцаж ирсэн гурав Самора гүнжийн захисан үгийг гээж нэмэрлэлгүй ёсоор хүргэж хэлсэнд Адайн хаан ихэд баясаж, Өлзийт гоо бэйжийг таалж хатун буулгаад Аругтайг тайшийн суудалд тохоон томилов гэнэ. Энэ нь 1420-иод оны эхэн хийгээд Хаан бээр ойрадыг цэрэглэн буулгаж авахаар Аругтай тайжийг манлай хүч болгон илгээж, өөрөө арван түмэн цэрэг авч араас нь мордсон ажээ. Ойрадын харуул туршуулууд байдлыг мэдэж, цэрэг босгон тулалдахаар угтан ирмүй. Хоёр этгээдийн зэрэг Залман хан уулын дэргэдэх Бор нохойн зуу (эдүгээ Шинжааны нутаг) хэмээх газарт тулан зууралдаж, Зүүн Баруунаа үзэж тулалдав. Эл тулаанд Адай ихэд дийлж Махамугийн хөвгүүн  Багумуг барьж олзлон авсан авай. Харин Адай хаан Самора Хатуны сайн сэтгэлийг бодож  "Самора гүнж бидэнд сайн явдал хийсэн тул хөвгүүнийг нь тавьж явуулбал ямар буй" хэмээн санал болговол Аругтай тайши татгалзаж Араатны зулзагыг тэжээж  үл болмуй Адгуусны үрийг өрөвдөж үл болмуй хэмээв. Энэхүү сануулага үгийг хаан зөвшөөрч Багаму хөвгүүнийг Аругтай тайшинд тушаан өгсөн амуй. Өөрийн саналыг их хаан хүлээн зөвшөөрсөнд Аругтай тайши сэтгэл баясан хүлээн авсан нь учиртай. Харин Аругтай тайшин Хатагтай гэрэл ахай, Тогооныг Самора Хатуны хөвгүүний хувьд ихэд энэрэх болсон агаад нэгэн өдөр Гэрэл ахай Тогооны үсийг самнаж суухыг нөхрийнх нь дүү Мөнхбат хараад -Сонсохул энэ Тогоон их хүмүүний хойч үр юм гэнэ. Эцэг Батула нь Элбэг нигүүлсэгч хааны хүргэн гэдэг. Эцэг нь нэгэнтээ бидэнд алагдсан энэ хожим өшөө бодохгүй гэж үү. Ахайтан та түүний үсийг самнахын оронд голы нь самнавал хожмын өдрийн хориг арилгах магад хэмээн өчив. Үүнээс хойно Адай хаан Хамаг Монгол Улс бээн цуглуулж их хуралдайг зарлан хуралдуулав гэнэ. Хуралдаанаас тарж ямаа хүмүүстэй, хонь хариулан буй Тогоон зарц учирч "их хуралдай юу ярив" хэмээхэд сайхи хүмүүс "чамайг буцаах тухай хурал дээр юу ч эс хэлэцэв" гэж элэг доог болгон хэлэв гэнэ. Харин Тогоон-та нарын үг бус, тэнгэрийн үг байна хэмэн сөгдөн мөргөлөө. Тэр үеэр Тогооны эх Самора Хатун Монгол газартаа ирсэн агаад Хуралдай тарсан агшинд Адай хаанаас хөвгүүхээ суллахыг гуйхууд хаан бээр зөвшөөрч Тогооныг буцаахаар болов. Тингээд Шилмучин, Саймучин нэрт хоёр элчийг томилон бараа болгон Тогооныг хамгаалуулан Ойрад нутагт нь хүргүүлсэн амуй. Ийнхүү Тогоон хөвгүүний судсанд эцгийнх нь зүрхны цохилт булгилсаар ёуугуул нутаг, уугуул усандаа эсэн мэнд буцаж ирсэн нь тэрээ. Ойрадын ноёд Тогооныг барьцаанаас салж ирэнгүүт дотноор хүлээн авч, төр ёсны дэмжлэг үзүүлжээ. Тэрбээр Ойрадын Чуулганыг сэргээн чуулуулж Батула Чинсаны ахмад хөвгүүний хувьд эцгийн орыг залгамжилж Ойрадыг даяар захирах хүндтэй атлаа хүнд албыг хүлээн авчээ. Чуулсан ноёд , эрхтэн дархтан нар Монголын байдлыг тандан асуусанд түүний хариулсан нь:                        Адай хаан мунхарч                        Авгайнхаа үгийг сонсох болов                        Аругтай тайши өтөлж                        Аливаа үйлийг хамаарахгүйд хүрэв                        Муу хүмүүс бүгдийг атгаж                        Монголын төр самуун болов                        Сайн эрс гэртээн жаргаж                        Саадаг хоромсог агсахаа болив                         Эзэнгүй улс мэт байнам                         Эхгүй гал мэт байнам                         Эдүгээ очиж байлдвал                         Эрхбиш бид дайлнам гэв. Тогооны нүдээр үзэж, биеэр эдэлсэн байдлыг мэдэж, Монголчууд лугаа байлдан тулалдаж, Адай хаанаас өшөө хонзонгоо авахаар цэрэг эрсээ засаж, агт морьдоо сойж эхлэв. Цэрэг мордохоос өмнө Тогоон арга бодож, хоёр тагнагчийг Адай хааны ордон зүг илгээж гэнэ. Сайхи хоёр тагнуулын үүрэг нь сайн морь, ангийн үс арьсыг монголын дээдэст бэлэг хэмээн бариад их цэрэг хүрч очтол ордны дотоод байдлыг ажиглан мэдэж хэл ирүүлэх, түүнийг үндэслэн ойлгомжтой цагт цэрэг оруулах явдал байлаа.Адай Хаан Аругтай тайши хоёр Тогооны бэлэг сэлтийг сайн сэтгэлийн хариу мэтээр гэнэн хүлээн авч, хоёр элчийг дотоод ордондоо байрлуулан найр үзүүлэв. Тэр хоёр үнэхээр мунхарч Ойрадуудын хэдэн жилд дайн байлдаанд бэлдэн буйг олж эс харжээ. Угийн сэргэлэн Тогоон хөвгүүн зарцлагдаж гундаж явахдаа Монголын хаад ноёдын алмайран суух амарлингуй авирыг соргог ажиглаж мэдсэн аж. Задрал бутралын цөв шүгэлсэн муу зүгийн самуун нь Монголын Алтан ургийнханаас хааны мэдлийг булаан авах боломжийг Ойрадын ноёдод олгож бурангуй уршиг чирэв. Тогоон 1434 онд дөрвөн Ойрадын их цэргийг захирч Монголын нутагт нэврэн орж ирээд, өөрийн хөвгүүн Эсэн бээр цэрэг манлайлуулж, Адай Хааны ордон руу дайруулав. Ямарч сэжиг аваагүй бэлтгэлгүй асан Хааныхан мэгжин сарниж, хуй салхийн адил хурдан шалмаг дайралтыг үл тэсвэрлэн. Адай хаан Аругтай тайши хоёр амь гарах санаатай ордноосооо зугтан гарсан аж. Тогоон орхисонгүй, нэхэн хөөгөөд гүйцэж Адайг баривчлан авахад Хаан бээр урьд Тогооныг нутаг усанд буцааж энэрэл үзүүлсэнээ сөхөж "Өнөө би чамд баригдав гэхдээ чи миний өршөөл энэрлийг мартаагүй буй за" гэсэнд Тогоон ихэд хилэгнэж "Чи миний алаад эхийг минь эргүй болгосон, намайг эцэггүй орхив, Би чамайг өршөөж болно гэж үү " хэмээгээд цавчин алж гэнэ. Чингэж Монголын төр Ойрадын гарт нэгэн удаа орсон нь тэр. Тогоон Тайши урьдын энэрэлийг үл тоомсорлосон авирласан явдал уур хилэн, өш хонзонд улайрсных уу, угаас хүмүүний мөс мөхөстсөнийх үү, эсхүл Адай Хааны арчаагүйд дургүйцсэнийх үү, юутай ч Монголын нэг их хааныг ийн хөнөөсөн хэрэг. Эл явдалд, Тогооны дээд өвгөтэй холбогдох нэгэн түүхэн домгийг сэргээн толилуул юу. Өмнө нэр гарсан Элбэг нигүүлсэгч Хаан (1393-1399он) нэгэн өдөр ан хөмрөгт гараад агнасан туулайн цус цасан дээр дусалсаныг харж                       Цас мэт цагаан царайтай                       Цус мэт улаан уруултай                       Тийм үзэсгэлэнтэй сайхан эхнэр                       Энэ ерртөнцөд байдаг болов уу хэмээн өөрийн сайд түшмэдээс асуувал нэгэн өөлд түшмэл Хоухай Таюу гэгч ноён долигонож "Хааны дүү Харгуцаг Дүгүүрэн тайжын гэргий Өлзийт гоо ахайтны өнгө зүс нь Таны хэлж буйгаас арван хувь үзэмж сайхан билээ" гэв. Хаан баясаж                       Үзээгүй үзүүлэхыг                       Үлэмж хүслийг хангахыг                       Хоухай Таюу чи мэдтүгэй                       Хожим Чинсанд өргөмжилтүгэй" хэмээжээ. Хойно нэгэн өдөр Харгу цаг Дүгүүрэн тайж авлахаар мордоход Хоухай Таюу завсар зайг ашиглаж ордонд сэм нэвтэрч Өлзийт гоо хатунд "Хаан эзэн, бэр дүү чинийхээ зүсийг үзэхийг өдөржин шөнөжин хүсэж буй"  хэмээсэнд Өлзийт гоо ихэд эгдүүцэж                        Хан тэнгэр, эх газар нийлж болдог юм уу                       Хаан эзэн дүү бэрээн үзэж болдог юм уу гэж хэлээд хөөж гаргаж гэнэ. Хоухай Таюу, эл явдлыг хаан эзэндээ илтгэвэл хаан бээр ундууцаж дүү Харгуцаг Дүгүүрэн тайжийг зам тосож тонилгоод, 3 сар давхар биетэй Өлзийт Гоог Хатун болгон авч эзний сүрийг үзүүлэв. Хэвлийд ирсэн гурван сартай хүүхэд нь харгуцаг Дүгүүрэнгийн хөвгүүн, хожмын ажай тайж бүлгээ. Хойно нэгэн өдөр элбэг хаан авлахаар мордоход, Хоухай Таюу, хааны амласан Чинсан " цолыг нэхэмжлэхээр хээр зам тосож байв. Үүнийг Гоо хатун мэдэж Харгуцаг Дүгүүрэнгийн хөтөч явсан Догшин Шар гэгчийг илгээж "Чи  Хааныг хээр хүлээхээр гэрт ирж хүлээтүгэй" хэмээн хэлүүлжээ. Хоухай Таюу дуртайяа гэрт нь ирэхэд Өлзийт Гоо Хатун ихэд хүндэлсэн дүр эсгэн, мөнгөн аяганд архи дүүргэж                       Бага биеийг минь их болгов                       Инж биеийг минь хатун болгов гэж магтаад                       Энэ ачийг чинь би хэзээ ч мартахгүй                       Нэн их хайр хүртээхийг хаан эзэн мэдтүгэй хэмээн дайлсаар согтоож үнагажээ. Хоухай Таюуг ухаангүй унасан хойно, түүнийг Хааны ор дэвсгэрт чирч хэвтүүлээд хатун нүүр бээн шалбалж, үсээ сэгсийлгээд Хаанд мэдээ хүргүүлэв. Хаан ирж юу болсоныг асуувал Өлзийт Гоо "Хоухай Таюу архинд согтоод намайг татсанд би эс хүлээв" гэжээ. Муухан ухаан орсон Хоухай үүнийг сонсоод гарч зугтав. Хаан араас нь хөөвөл Хоухай эсэргүүцэл үзүүлж хааны чигчий хурууг тас харвав. Ордны шадар цэргүүд Хоухай Таюуг барьж хороогоод, зоо нурууных нь арьсыг хуулж хаанд өргөв. Тэр даруй Өлзийт Гоо Хатун хааны хурууны цусыг Хоухай Таюугийн арьсны тостой хольж нухаж долоогоод                       Хар сэтгэлт хааны цусыг долоогоод                       Хатган өгүүлсэн Хоухайн тосыг амсаж                       Эм хүмүүн би эрийнхээ өшөөг авав                       Эдүгээ үхэвч гомдолгүй гэв.                       Энэ Хоухай Таюу гэгч нь Тогоон Тайшийн өвгө эцэг нь бөлгөө. Элбэг хаан хатуны үгийг сонсоод Өлзийт гоо хатунд мэхлэгдсэнээн мэдсэн авч түүнийг эс зэмлэв. Харин хууртсан үйл нэгэнт цаг оройтож, өөрт нь үнэнч зүтгэсэн түшмэл сайдаа хөнөөснөө ойлгов. Чингээд Хоухай Таюугийн хөвгүүн Батула (Махаму ч гэдэг)-д хандаж  "Би бээр чиний эцгийг хилсээр хороов. Түүнд амласан Чинсан тушаалыг чамд өргөмжилсүгэй. Чи Өгэчи Хаших (Юан улсын Мөнхтөр сайд)-ын хамт Дөрвөн Ойрадыг захирахтүн"  хэмээн зарлиг буулгаад, өөрийг Самора нэрт гүнж бээн Матула Чинсан эцгийнхээн өшөөг авахыг үл мартан, Өгэчи хашихтай хамсаж Элбэг Нигүүлсэгч хааныг хороож тэнгэр болгов. Хагурцаг Дүгүүрэнгийн авааль гэргий, Ажай тайжийн эх, шудрага журамт Өлзийт гоо хатун чин сэтгэл өвөрлөн, хааны өлмийд эс сөгдөн, хомхой нохойтноос үл шантран Хан язгуурт эрийнхээ өшөө хорслын хариуг авсан домог ийн буюу. Тогоон Тайши 1434 он, хөх бар жилд Даяар Монголыг эрхэндээн оруулж, эрх мэдлийг атгасан авч, их хааны ор суух Алтан ургийн эрх дархыг эвдсэнгүй. Төр төмбөгөр , ёс ёмбогор байлгах үүднээс Алтан ургийн Ажай тайжийн ахмад хөвгүүн Тогтобухыг Тайсун хаанд өргөмжилж, өөрөөн тайшийн тушаалд үлсэн авч Монгол нутаг Тогооны гарт атгагдаж байв. Тогтобух хааны тухай тодруулбал түүний эцэг Ажай тайж, түүний эцэг Хагурцаг Дүгүүрэн хүн тайж, түүний эцэг Төгстөмөр Усхал Хаан бүлгээ. Ажайгийн эх Өлзийт гоо инж өөрийн хосгүй үзэсгэлэнгийн золиос болж, эр нөхөр бээн хөнөөлгөн хүчинд автаж Элбэг Хаан, Өгэчи ХашихТайшийн ор дэрийг сэлгэн гашуун үнэнийг амссан эмэгтэй,Тогоон Тайши Тогтобухыг хаанд өргөмжилсөнөөр "Монголын хан ширээг Алтан ургийн угсаанд өгнө" гэсэн амандаа хүрснийг их хүмүүний төрх хэмээлтэй. Тогтохбух хаан нэгэн удаа Ордос нутаг дахь Богд Чингис эзний Найман Цагаан ордонд тахилга өргөхөд, таван жил Монголын эрхийг барьсан Тогоон тайши мөн очиж хурим найр үүсгэн, эзний хишигээс хүртэж нилээд халамцан зүрх чангалан Чи сод Богд мөн боловч  Би Самора Сутай Хатуны хүү билээ гэж хэлээд Эрмэг мориндоо мордож, цагаан ордонг тойрон уухай цуурайтуулан довтолгож явтал гэнэтэд хамраас нь цус садарч бие бачимдуулав гэнэ. Тогоон бүүрэгнээсээ барьж Эзэн Богд хүч бээн үзүүлэв Эм Сутайн хүү би үхэв гээд төдхөн  мориноосоо унаж тэнгэрт хальсан гэдэг. Эл үйл 1439 онд буюу шарагчин хонин жилд болж өнгөрсөн бүлгээ. (Лувсанданзангийн Алтайн товч, Алтаншаагийн-"Монголчуудын өчигдөрын мөр" хэмээх номыг үндэслэн бичив ). Их Улсын сарнил бутралын цондон эрэлийн хөгжлийг хүртэл сөхөж муу ёрыг цөвлөх нь эл буюу.                                   4.Эсэн Хаан Эсэн бол Ойрадын Тогоон тайшийн хөвгүүн, 1407 он улаагчин гал нохой жилд мэндэлсэн, улмаар эцгийн хэргэм зэргийг залгамжилж Баруун Монголыг захирах тайшийн тушаалд өргөмжлөгдсөн ажаам. Эцэг Тогоон нь Монголын Их Хааны ор суух дэг ёсыг эндүү ташаагүй сахиж Хааны сэнтийг хөндөөгүй, "Алтан ургийн" эрх дархад халдаагүй тухай дээр өгүүлсэн. Эсэн Тайшиг хэрэг дээрээ 1440 оноос Монголын төрийг гартаан атган захирсан авч эхэн сацуудаа мөн л эцгийн санаа бодлыг эсгэн үргэлжлүүлж байсан ажээ. Харин нэр агч эцэг хөвгүүн хоёр Монгол Улсын задрал бутралын замбараа муутай үеийн далимаар Төрийн эрх мэдлийг Ойрадын гарт төвлөрүүлэх зорилго нэгэн адил асан боловч их Чингис хааны хэв ёсыг эвдэх тийм ч амар бус гэдгийг тэд бас ухан ойлгож байсныг цохон дуулгаваас зохимуй. Эсэн хаан, Эзэнт Их Гүрний захиргаанаас салж хөндийрсөн зарим улс орон, газар юугаан буцаан хурааж аваад, гаднын аюулыг багасгах, хил хязгаараа өргөтгөх идэвхитэй бодлогыг шаргуу хэрэгжүүлэв. Баруун өмнөх Хилийн хязгаарыг нэгтгээд, Зүүн Туркестаны олон жижиг улс аймагтай сайн хөршийн холбоо харилцаа тогтоож, худалдаа бараа солилцоог нэмэгдүүлсэн явдал эдийн засгийн хувьд Хятадаас нөлөөлөх хамаарлыг нимгэлж чадсан амуй. Эл идэвхитэй үйл ажил нь Хятадын баруун замын харилцаанд сүрхий саад хийх болсон учир тэдний дургүйг хүргэсэн нь зайлшгүй. Дараа нь  Эсэн тайши, Тогтохбуян хаан нар Хятадын зүүн хойт хилийн харуулын Урианхай хийгээд монголчуудыг татаж ойртуулж амжжээ. Эсэн Тайшийн төр бэхжиж, Монголчуудын нэгдэл зузаарч  буйд Мин улсын Улсын эрх баригчид дотроо цэрвэн, монголчуудад ая тал засах ахан дүүсийн  дүр үзүүлэхийг хичээж, Хаан тайши хоёрт ижил хэмжээны бэлэг сэлтийг адил илрүүлэх болсон нь Эсэн тайшийн бодит байр суурийг цохон товойлгох зорилтыг илэрхийлэх бөлгөө. Гэвч, Хятадууд алсын хорт бодлоо хэрхэвч орхиогүй, Монголтой хийх худалдаа, солилцоог хязгаарлах, хэрэгцээний бараагаар гачигдуулах үүднээс хилийн зарим боомтыг хаах, монголын талын үнийг зохиомлоор унагах зэрэг хорон ажлыг дэс дараатай хийх болов. Ялангуяа зэр зэвсэг, төмөр эдлэлийг хил давуулахыг чанга хориглож байв. Хятадууд эл явуулга тэдэнтэй хүч тэнхээ үзэхэд хүргэнэ гэдгийг Эсэн тайши эртнээс ойлгож тэднийг довтлон дайлах дайнд бэлтгэх ажилд орж эр цэргээ дайчилж, агт морьдоо сойж, зэр зэвсгээ өнгөлж цагийн аяыг харан хүлээв. Хятадын хилийн харуулын урианхай нар 1449 онд Эсэнг дагасан хэрэг явдал Мин улсыг дайлах тохироо нөхцлийг бүрдүүлж өгөв. Тингээд Эсэн мөн оны зуны дунд сард их цэрэг хөдөлгөн, Дөрвөн чиглэл барьж Хятад газарт цөмрөн орохдоон Тайши бээр өөрөө Датунгийн чиглэлээр Алаг Чинсан Сюаны Фугийн чиглэлээр давшсан нь Ойрадын цэргийн гол хүч болмуй. Харин Тогтобух урианхай нартай хавсран Лядун мужийг довтолж, бас нэгэн бүлэг хүч Гансугийн чиглэлээр орсон нь Мин улсын цэргийн хүчыг тарамдуулах, бөөн хүчээс сэргийлэх үүрэг зорилгыг агуулж байж. Энэ завсар Хятадад эрх баригчид гар хумхин суугаагүй нь мэдээж, Эсэны байдлыг тандаж мэдээд түүний эсрэг цэрэг дайнд ороход бэлдсэн нь магад. Тэд Эсэний хүчний эсрэг угтан байлдсан авч чиглэл бүрт бэлтгэл сургууль сайтай Мрнгол цэрэгт цохигдож буй таагүй мэдээ Ин Зун Их Хаанд тасралтгүй ирж байв. Дайн тулааний байдал бүтэлгүйтэх сацуу Хааны ордны тайган Ван Чэний ятгалгаар Ин Зун хаан тавин түмэн их хөлийн цэрэг хөдөлгөж өөрөө толгойлж Датун хотод ирэхэд урьд хөдөлгөсөн цэрэг Монголчуудад хиар цохиулан ухарч буй мэдээ аваад шууд тулахаас халшран Бээжингийн зүг яаран ухарсан ажээ. Харин Монголын цэрэг тэднийг тасралтгүй мөшгин нэхсээр морьдын сайны эрээр Хятадын хааны цэргийг Туму хэмээх нэртэй газарт гүйцэн ирж бүслэн авав. Хааны цэрэг бүслэлтэд ороод төдөлгүй ус ундаар гачигдаж, худаг гаргахыг оролдсон авч ус ундруулж эс чаджээ. Байдал доройтохын хамт бүслэлтээс гарах найдваргүйд тулж, итгэл тасраад Хаан Ин Зун мориноосоо бууж газар суугаад Монголын цэрэгт бууж өгчээ. Хятадын хааны шадар түшмэд их цэрэг ялагдсан шалтгааныг шалган тогтоож ордны эрх тулаанд эрдэж ард олныг зовоож явсан хийгээд эцэс сүүлд нь ихХааныш буруу зөрүү ятгаж дайнд мордуулж Монголчуудад үолзлуулсан ордны балмад тайган бусармаг явдалт Ван Чэнийгбарьж цаазлан хороожээ. Монголчууд, Хятад хүны хэт олон болоныр цугласан алаг турлиахтай адилтган зүйрлэдэг билээ. Их хааны тэргүүлсэн тэрхүү үй түмэн хар цэргийг, олон дахин цөөн Монголчууд буулган авч, эзэн хааныл эзлэн авна гэдэр Эсэн тайшид урьд үзээгүй ялалт амжилт болов. Бууж өгсөн Хааныг Эсэн тайшийн хээрийн сацарт хүргэж ирэхэд урьд өмнө нь нүүр учирч яваагүй үл таних тул зүс мэдэх хоёр ноёноор таниулж хаан биеэр нь мөн болохыг нотлуулж ихэд таашаан олон ноёд, жанжин нараа чуулуулж хэлэхдээ: "Би бээр Тэнгэрийн доорхи улс орныг нэгтгэн Их Монгол Улсыг дахин мандуулъя хэмээн ямагт тэнгэрт залбирдаг билээ. Энэ өдрийн мэт дийлэхийг үзвээс магад биелэгдэх буй за" хэмээн итгэлтэй мэдээлээд Эзэн Хааныг хэрхэх тухай зөвлөн сонсохул олонхи нь цаазлахыг шаардав. Гагцхүү Эсэнгийн дүү Баттөмөр ноён эс зөвшөөрөн хэлрүүн: “Мин Улсын хаан өнөөдөр тэнгэрээс ирсэн мэт бидний гарт орлоо. Цэрэг дайны галд жад сэлмэнд эндээгүй байхад бид түүнийг хорлож яаж болох буй. Ин Зун Хаанаа авахаар ирсүгэй хэмээн мэдэгдвэл зохимуй. Тэдэн зөвшөөрөхөд хүрвэл бид Ин Зун хааныг Бээжинд хүргээд хоёр этгээдээрээ эвсэж, улмаар дэлхий дахиныг амар төвшин болгомуй” гэв. Дүү бээн саналыг Эсэн тайши зөвшөөрч Эзэн Хааныг Баянтөмөрт тушаан өгч болзлшгүй аюул заналаас сэргийлэн асарч сайтар хамгаалан харуулдсугай хэмээн зарлиаг буулгав. Эл зарлигт өгүүлсэн асрах, харуулдах гэх үгийг харахул өнгө төдий мэт авч хэрэг дээрээ цаанаа учиртай, алсыг харж боловсруулсан нарийн бодлого, хэтийн зорилт агуулсаныг би бээр ийн төсөөлнөм. Үүнд: 1. Юуны өмнө Хаан бээр ялагдлаа хүлээж өөрөө бууж өгсныг хүнлэг ёсны үүднээс харж үзэх нь зүйн хэрэг. 2. Олзлогдсон Хаан дайсан хэдий ч дэмий нэг зандалчин дээрэмчин юмуу алан талагч бус, Их гүрний өрөмжлөгдөн хааны учир түүнд бас ч нигүүлсэнгүй хандах нь соёл иргэншлийн ёс зүйд нийцэх биз. 3. Хаан нэгэтн боловсорсон соёлтой хувь хүмүүн, түүний харилцаа ярианы ухаалаг байдал зан чанар нь эсрэг талын харилцагч хүмүүст зүй ёсоор нөлөөлж амь аврагдах нэг шалтгаан байж болох талтай. 4. Баянтөмөрийн дүү ноён өгүүлсэнийг эшлэвэл,Эсэн тайши хятад газрыг бүхэлд нь эзлэх зорилго тавиагүй зөвхөн улсынхаа хил хязгаарын аюулгүй байдлыг бататгах, Мин Улсын зүгээс учруулах түгшүүрийг таслан зогсоох мөн сайн хөршийн харилцаа тогтоож, худалдаа солилцоог өргөтгөн Монгол хүмүүний амин хэрэгцээний барааг таслахгүй болгоход хаан эзний нэр сүрийг ашиглахыг бодолхийлсэн хэрэг мэт. Магадгүй эрхэм гол асуудал энэ ч байж мэдмүй. 5. Эсэн, дайныг үргэлжлүүлэхийг бодоогүй найдлага нь Мин Улс тэртээ тэргүй эзэн хаанаа эсэн мэнд чөлөөлж авахын тулд өөрийнхөө шаардлагыг зайлшгүй хүлээж авна, үүнд хаан ч туслана хэмээн тооцоолсон биз. Гэтэл хэрэг явдал өөрөөр эргэж, хүлээсэн найдлага талаар өнгөрч, Монголчууд Хятад хүний алсын ухааныг тааварлан мэдэх судалгааг хийж болоогүйг харуулав.  Хятадууд эзэн хаанаа авахыг гуйх атугай Ин Зун хааны дүү Зү Чиой –г Бээжинд Жинди хаан хэмээн өргөмжилж, он тооллыг Жиг Тай-гын тэргүүн он гэж зарлав. Сайхи хэрэг явдал олзлогдсон хаан урьдын үнэ цэнээ алдсан болохыг илтгэх бүлгээ. Ийм чимээ сонссон Ин Зун хаан эмзэглэн хүлээн авч бачимдсан бөгөөд Эсэн тайшитай зөвлөлдөж Бээжинд буцаж очиж ширээ сууриндаа дахин суухаар шийдсэн бөгөөд урьдчилан элч томилон явуулсан ажээ. Ин Зун хааныг нйислэлд нь сүр жавхлантай хүргэх цэргийн ангийг тусгайлан гаргасан агаад Эсэн хаан их цэргээ хөтөлж Бээжингийн зүг хөдөлжээ. Гэтэл зам зуурийн хот боомтууд хаан асанаа хүлээж авах атугай хэрэм цайзныхаа хаалга үүдийг нээж өгөөгүйгээр барахгүй өмнөд нутгаас ихээхэн цэрэг тэтэж Бээжинг сүрхий бат бэхлэн хамгаалсан байв. Урьд илгээсэн элч хийгээд хааны элч Эсэн тайшийг тосон уулзаж жинди хааны гараараа бичсэн захидлыг өргөн барив. Захидлын үг: “Мөхөс миний бие нэгэнт их сууринд суусан тул ах Бээжинд дахин хаан суухаас  нэгэнт өнгөрсөн байна. Тайши та ахыг минь Бээжин зүг хүргэж ирсэн гэнэ. Яриангүй их сайн хэрэг болно. Гэтэл олон цэрэг мориор хүргэх хэрэггүй, зөвхөн арав гаруй хүмүүнээр хүргүүлбэл болмуй” гэжээ. Эсэн тайши эл байдалд ихэд хилэгнэж “Нохой байтал эзнээ таньдаг юм, эдүгээ би биеэр хааныг чинь хүргэж хотын хаалганы дэргэд ирсэн байтал тосож авах хүнмүүн үгүй нь үнэхээр хачирхалтай ” гэж хэлээд олзолсон хаанаа аваад нутаг буцжээ. Эсэн хаан 1450 оны эхээр хоёр ч удаа Хятадын хилд халдаж Ин Зун хааныг буцааж өгөхийг оролдсон авч Жинди хаан ширээ суудлаа алдахаас имээж хэлэлцээ хийхээс  татгалзаж байв. Гэсэн ч Нсэн тайшийн тулгалт шадар сайд нарынхаа зөвлөмжөөр арга буюу ах бээн авах болж харин хаан ширээнд суулгахгүйбайх нөхцөлийг Эсэн тайши ч зөвчөөрч, Ойрад, Мин улсын айл хөршийн холбоо сэргэж сайжирчээ. Ин Зун нутагтаан ирээд зургаан жил болоод дахин хаан сууринд өргөмжлөгдөн суусан гэдэг. Эсэн тайши Монголын төрийн мэдлийг гартаан атгаад арван дөрөв таван жил болсон ч хаан ширээг эзлээгүй байв. Тийн авч хаан суудлын төлөө зүтгээгүй тэмцээгүй гэвэл эндүүрэл. Гагцхүү цагийн салхийг л хүлээн суусан хэрэг. Хааны титэм “Алтан ураг”бус хэн хүнд тийм дураар олдоод байдаг эд бараа бишийн ил баримт энэ мөн. Тогтобух хаан, Эсэн тайши хлёрын “эв найр” эвдрэх цаг хугацаагаа хүлээж байсны илрэл нь хааны ор суух хүн тайшийн тушаалд өөрсдийн хүнийг гаргахаас таргаан дэгдэж 1451 онд зэр зэвсэгт хүрсэн ажээ. Эл байлдаанд Эсэн ялж, Хаан зугтаж Хэрлэнд хадамындаа очсон ч урдын хонзонгоор  хадам Цавдан нь барьж хороов. Ойрад Зүүн Монголын дотор хороодын эвдрэл хямрал Тогтобухаас хойш үргэлжилсээр л байв. Эсэн 1454 онд Чингисийн угсааны Агваржин жонон болон түүний хөвгүүн Харгуцаг Дүгүүрэнг зам зуураасаа зайлуулаад Зүүн Монголыг бүрэн эрхшээлдээ оруулж  авч, тэр жилдээ өөрийн биеийг Их Монголын хаан хэмээн зарлажээ. Монголын төр Ойрадын гарт орсон бас нэгэн түүх ийн буюу. Тингэж Төв Азийн өргөн уудам нутагт Монголын хүчирхэг нэгдсэн улс түр авч сэргэсэн билээ. Энэ үеийг Зүүн Монголын дөчин түмэн, Ойрад Монголын дөрвөн түмэн нэгдсэний учирт түүх бичигт “Дөчин-дөрвөн хоёр” хэмээн нэрлэх нь бий. Харин хаан суух уламжлалт заншлийг зүрх гарган эвсдэн Эсэн хааныг Монголын ноёд удаан суулгасангүй, хоёрхон жил хүрэхтэй үгүйтэй хугацаанд буюу 1455 онд зайлуулав.  Алтан ургийн угсааны урагш муутай ноёд  Төр барихын төлөө үхэж хататлаа хатгалдаж, бүтэн улсаа бутрааж бусдын өгөөш бэлдэх атлаа хаан төрийг атган зангидах нэгэн чадвартан товоймогц унагаж устгахдаа гарамгай хэвээр л авай. Ойрадын нэртэй ноён Алаг Чисан тайши болохыг санаархсаныг Эсэн эл зөвшөөрсний улмаас тэмцэлдэж хаан дийлэж зугтаж яваад ард олонд алагдсан гэдэг. Монголын задрал бутралыг зогсоож нэгдсэн хаант төрийг сэргээхийг оролдсон Ойрадуудын тэмцэл Алтан ургын ноёд түшмэдийн зүгээс дэмжлэг олоогүйн улмаас бүтээгүй хэмээн судлаачид дүгнэдэг. Эсэн хаан Монголын түүхэнд товойн гарсан төрийн томоохон зүтгэлтэн, цэргийн гарамгай жанжны хувьд задрал хагаралыг түр авч зогсоон барьж, аж ахуйг өөд татсан хаадын нэг. Эсэн хаанаас хойш зуугаад жилийн туршид Ойрадын тухай түүх шастирт тун бүдэг бичигдсэн нь тэдний эрх нөлөө Монголын дотор хэсэг буурсантай холбоотой нь маргаангүй. Эх сурвалж: Ойрадын түүхэн зурвас Ч.Бирадамба

Өмнөд Монгол

ХХ зууны эхэнд буюу манжийн дарлалаас гараад Өмнөд монголчууд Монгол улсдаа нэгдэхийг Богд хаанаас хичээнгvйлэн хvсэж, Богд хаан дуртайяа зєвшєєрч Өмнөд Монголыг чөлөөлөхийн тулд цэргээ илгээж байв. Гэвч 1915 онд Хиагтад болсон Монгол, Орос, Хятад гурван улсын хэлэлцээрээр нэгдсэн Монгол улс байгуулагдахыг эрс эсэргvvцэв. Ийнхүү Өмнөд Монгол эх улсдаа нэгдэж чадалгvйгээр Дундад улсын эрхшээлд орсон юм. 
гүн Дэмчигноров харийн дарангуйллаас ангижрах зорилгоор япончуудаас дэмжлэг авч олон янзаар эсэргvvцлээ илэрхийлсээр 1949 оныг хvргэсэн юм. 1945 оны наймдугаар сард Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс, Зөвлөлтийн цэргүүд Өмнөд Монгол цаашлаад Хятадыг Квантуны армиас чөлөөлсөн юм. Энэ vед Өмнөд Монголыг ар Монголд нэгтгэх асуудал дахин хєндєгдсєн боловч тэр vеийн улс тєрийн хvнд байдлаас шалтгаалан мєн л бvтээгvй юм. Ингээд 1947 оны тавдугаар сарын 1-ний өдөр Өмнөд Монгол нь Хятадын засаг захиргааны нэгж болсон тухай албан ёсоор зарлаж, өнөөдөр Өвөp Монголын өөртөө засах орон хэмээх автономит эрхтэй улс болон оршисоор байна.

Өвөр Монголын өөртөө засах орон нь 1.2 сая ам.дөрвөлжин газар нутагтай, 25 сая хүн амтай. Өмнөд Монгол нь Монгол Улс, ОХУ-тай хиллэдэг, найман аймаг, нэлээд том дөрвөн хот, хошуутай эн зэрэгцэх 15 хот, 17 хошуу, 49 сум, есөн автономит сумтай. Хятадын найман мужтай хил залгана. Нийслэл Хөх хот нь 1575 онд байгуулагдсан бөгөөд хожим Өмнөд Монголын нийслэл болсон. Түмэн газрын цагаан хэрэмнээс хойшхи нутаг бол нүүдэлчдийн буюу Монголын нутаг юм. Монгол улс манжийн тvримгийлэлд автсанаас хойш, Өмнөд Монголын 49 хошуу манж чин улсийн(Чин династи) нутаг дэвсгэрт харъяалагдаж ар Монгол буюу Монгол улс нь Манж чин улсын вассал хэмээгдэж, уг хуваасан 2 хэсэгт тус бvрт нь дотоод ба гадаад засаг гэж хувааж байснаас "Дотоод Монгол, Гадаад Монгол"  хэмээн нэрлэгдэх болсон. Өмнөд Монголын 25 сая хүн амынх нь 17 хувь нь Монгол, 79 хувь нь хятад, 2.14 хувь манжуур, 0.09 хувь солонгос, 0.02 хувь оросууд аж. Түүнээс гадна эвенк, дагуур, дунган зэрэг үндэстэн амьдардаг юм.

Өмнөд Монголд хятадын эрхшээлээс гарах оролдлого тодорхой хэмжээнд vргэлжилсээр байна.