Ìîíãîë Óãñààòíû ò¿¿õ

Õ¯Í (Õ¯Íͯ) ïÐÝÍ 

 Ìîíãîë÷óóäûí ºâ㺠äýýäýñýýð öºìºº á¿ðä¿¿ëñýíí í¿¿дэлчдийн äýýä яçгуурûí Õ¿н г¿рэн нийтийн тооллын ºìíºõ III зууны эхээр ¿¿сэн байгуулагджээ. ¯ндэслэгч нь Хуянь овгийн Модун НТª 209 онд хаан ширээнд суусан. Х¿н ã¿ðýí 200 гаруй жил Тºв Азид оршин тогтнохдоо н¿¿дэлчдийн тºрийн сонгодог загварыг анх б¿тээсэн юм. Тухайлбал аравтын тогтолцоо, улсын гурван хуваарь (баруун, тºв, з¿¿н ò¿ìýí), хаад хийгээд тºр ёсны бэлгэ тэмдэг (с¿лд, тамга, ш¿хэр   гэх   мэт )   зэргийг анх ¿¿дэн б¿тээсэн  нь  хîé÷  ¿еèйн òºðò улсуудад óëàìæëàãäñàí. Х¿н ã¿ðýí мандаë áадралынхаа ¿ед (НТª II зуун ) дорíо з¿ãò Сîлонгосын хойг, ºрнº з¿гт Балхаш нуур, Арал тэнгис х¿ртэлх улс ¿ндэстэн¿¿дэд нºлººгºº тогтоосîí  бºгººд баруун з¿гийн орнуудаар дамжуулан Ромын БНÓ-тай харилцаж áàéâ. Ìîíãîë÷óóäûí ºâ㺠տí íàð Ìîäóí õààíû ¿åä Íàíõèàäûí öàãààí õèðìýýð õèëëýñýí óëñûíõàà õèëýý äàðõëàí àíõ óäàà òîãòîîæ ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëñàí. Õ¿í ã¿ðíèé дотоод эдийн засаг, аж ахуйн байгууламж нь сîнгодог н¿¿длийн иргэншил дээр тулгуурлан хºгжиж, гадааддаа худалдааны Их Торгон замыг хянаж байсны хувьд тухайн ¿åдээ улс тºрийн нэр х¿ндээр Ази тивд орîйлж, их г¿рэн буюу империйн õýìæýýíä õ¿ð÷ î÷ñîí þì. Тºв Азид Х¿н ã¿ðýí áóòàðñíû дараа (НТ 53 он) баруун з¿г тасран шилжсэн Цагаан Х¿н нар 430 оны орчим Эфталит (Þýáàíü, хятад сурвалжид Юйда) улсыг байгуулсан, мºн Õ¿н нарын хэсэг н¿¿дэлчид НТ-ûí II зууны ¿ед Дорнот Европод н¿¿н î÷èæ ªрнºд Х¿í õýìýýõ (Ãóííû) õ¿÷èðõýã óëñ áàéãóóëñàí. Õ¿í ã¿ðíèé тºрийг Модун хаанаас эхлэн Ñè-Ë¿ý-Øè-Æ¿ (Áè) ( НТ-ûí 48-56 он) х¿ртэл 30 èõ хаан залгамжлан барьжээ. Хятадын Хан улсын эзэрхийлэлийг ёс тºдий х¿лээсэн ªмнºд Х¿н улс, Умард Х¿н улсàà залгаж 216 оныã õ¿ртэл ºмнºд монголын нутагт оршин тогтнохдоо 21 хаан (чэн-юй) залгамжилжээ. Òýä öààøäàà Æàî, Ñÿ, Õýñè ãýñýí íýðòýéãýýð 460-ààä îí õ¿ðòýë îðøñîîð áàéñàí.Õ¿íí¿ óëñ (ìýº 209-ìý II çóóí )

ìîäóí (ñàéí) øàíüþ

Ìîäóí íü ººðèé㺺 øàíüþéãààð ºðãºìæèëñºí .Ìîäóí Ìݪ 209 îíä ººðèé㺺 øàíüþéãààð ºðãºìæèëñíººð Õ¿íí¿ óëñ áàéãóóëàãäñàí. Õ¿íí¿ íàðûí ñîíãîäîã õýëáýðèéí í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé, ìàëûí ¿¿ëäýð, íèéãìèéí áàéãóóëàë, ýäèéí áà îþóíû ñî¸ëûí îíöëîã, çàðèì õ¿íí¿ ¿ãèéí õýëíèé õàìààäàë ººðººð õýëáýë, óãñààòíû á¿õ öîãöîëáîð øèíæýýð ¿çýõýä õ¿íí¿ íàð áîë ýðòíèé ìîíãîë óãñààòàí ìºí. Ýíý íü ãåíåòèêèéí ñóäàëãààãààð áàòëàãäàâ. Доктор Ж.Áàòñóóðü áè÷ñýí  íü Ìîíãîë÷óóäûí ãåíèéí ñàíãèéí ãîëîìò õ¿íí¿ óëñûí íóòàã äýâñãýð, ò¿¿íèé óëñ òºðèéí òºâòýé ÿâ öàâ äàâõöàæ áàéãàà ÿâäàë ºíººãèéí ìîíãîë÷óóäûí ãåíèéí ñàíãèéí ãîëîìò ÿìàð ÷ áàéñàí Òºâ Àçèä õàìãèéí ò¿ð¿¿í òºð óëñàà áàéãóóëàí ãàð÷ èðñýí õ¿íí¿ íàðààñ ºâëºí èðñýí áîëîõûã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà ãýæýý.( “äîðíî äàõèíû ñóäëàëûí àñóóäàë “,1988,¹ 1(8), 85-ð òàë). Ìàîäóíü ãýäýã ýðòíèé äóóäëàãààðàà ìîíãîë õýëíèé áààòàð ( áàãàòóð) ãýñýí ¿ã ìºí áîëîëòîé.  2   Àæ    àõóéÌàë. Òýäíèé ìàëûí îëîíõ íü àäóó, ¿õýð, õîíü, ÿìàà þì. Ýòãýýä ìàë ãýâýë òýìýý, èëæèã, ëóóñ êîòè¹ ëóóñ, ÷èõòèé òàõü þì. Òýä ºâñ, óñ ýðýí íýã íóòãààñ íºãººä í¿¿äýã. Äîòîîä , ãàäààä õýðýìòýé õîò áàéõã¿é, áàéíãûí ñóóðèéí ñóóö áàéõã¿é… òóñ õóâü ãàçàðòàé … Òýä òàéâàí öàãò ìàë ìàëëàõûí çýðýãöýý àðààòàí, æèã¿¿ðòýí àãíàæ àìæèðãààíäàà íýìýðëýäýã çàíøèëòàé.Íîõîé .Õ¿íí¿ãèéí íîõîé áèå òîìòîé, äºðâºí õºë õ¿÷òýé, ò¿ðìýë öýýæòýé, äîãøèí íîõîé .Õóäàëäàà . Õÿòàä îðíû åðèéí õýñýã òîðãîîð õ¿íí¿ãèéí ºäèé òºäèé àëòíû ¿íýòýé íîìûã àâ÷, ÷èíãýñýýðýý äàéñàí îðíû íººöèéã õîðîãäóóëæ áàéíà. ×èíãýýä èëæèã, ëóóñ , òýìýýí æèí õèë óðóó öóâæ, òàõü, àëàã ìîðü öºì ìàíàé ìàë  áîëæ, áóëãà, òàðâàãà, ¿íýã, äîðãî, ýñãèé, øèðìýë øèðäýã,ø¿ð,áîëîð ìàíàé ýðäýíý áîëæ áàéíà. Ýíý áîë ãàäààä îðíû ýä äîòîãøîî óðñàæ, îëç ãàäàãø ãîîæèõã¿é áàéãàà áèëýý.Õèëèéí áàñàð (çàõ).Ñÿî Öçèí¹õààí óðãèéí íàéðàìäëûã Õ¿íí¿òýé íýýæ, Õ¿íí¿ä áýëýã ìºí óðüä òîãòîîñîí ãýðýý ¸ñîîð ã¿íæ èëãýýæýý².Òàðèàëàí (Õ¿íí¿ íóòàãò ) õýäýí ñàðààð áîðîî öàñ îðæ, ìàë ¿õýæ,Õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ºâ÷èí äýëãýð÷ òàðèà óðãàñàíã¿é¹.Òîðãîí çàì. Õ¿íí¿ ºðíº ç¿ãò Кàíãõà (êàíöçþé), Ôåðãàíà (äàâàíü)Õàâèéí îðíóóäààñ àëáà àâ÷, ºìíº ç¿ã Öÿí ¹ íàðòàé õàðèëöàæ áàéíà…Áàðóóí ãàçðûí îðíóóä öºì äîðîéòîí óíàæ, Õ¿íí¿ãèéí ýðõøýýëä îðîâ. Õ¿íí¿ îëîí îðíûã ýçëýí óëàì õ¿÷èðõýã áîëëîî². 3.Нèéãìèéí áàéãóóëàë Çàõèðãàà-öýðãèéí àðàâòûí áàéãóóëàëò. Ìàîäóíààñ ýõëýí Õ¿íí¿ õàìãèéí õ¿÷èðõýã òîì áîëæ, óìàð ç¿ãèéí õàðü óãñààòíûã öºìèéã çàõèð÷, ºìíº ç¿ãò Õÿòàäòàé ìºð çýðýãöýõ óëñ áîëñîí áºãººä ò¿¿íèé ¿å óëèðàí çàëãàìæèëäàã òºðèéí òóøààëòíû öîëûã òýìäýãëýí äóðäàæ áîëíî. Áàðóóí, ç¿¿í öýöýí âàí, áàðóóí,ç¿¿í ãóëè âàí,áàðóóí ç¿¿í èõ æàíæèí, áàðóóí ç¿¿í ä¿âýé, áàðóóí, ç¿¿í èõ äàíõó áàðóóí ç¿¿í ãóäóõîó òóøààëòíûã òàâüñàí. Õ¿íí¿ãýýð öýöýí ãýõèéã ò¿øýý¹ ãýíý. Èéìä õààíû îð çàëãàìæëàõ õ¿¿ ç¿¿í öýöýí âàí áîëîõ íü îëîíòîé . Ç¿¿í, áàðóóí öýöýí âàíãààñ äàíõó õ¿ðòýëõ òóøààëòíû õàìãèéí òîì íü ò¿ìýí ìîðüò (öýðýã),áàãà íü ìÿíãàí ìîðüò(öýðýã) çàõèðíà, ýäãýýð 24 äàðãûã ò¿ìòèéí äàðãà ãýíý. Òîì ò¿øìýä öºì ¿å çàëãàìæèëíà. Êèÿí (õèàí)², ëàíü, õîæèì áóé áîëñîí ñþéáó³, ýäãýýð ãóðàâ íü ñóðâàëæèò îâîã ìºí. Ç¿¿í ãàðûí á¿õ âàí, æàíæèí íü ( õÿòàäûí)  Øàíãó òîéðãèéí ººäººñ õàðàí äîðíî ç¿ãò Õóöõý, Ñîëîíãîñ (×îñîí)-òîé õèëëýí, ç¿¿í ãàðò áàéíà, á¿õ áàðóóí ãàðûí ò¿øìýë, æàíæèí íü Øàíüöçþíü òîéðãèéí ººäººñ õàðàí , ºðíº ç¿ãò þý÷æè⁴,äè,öÿí⁵ íàðòàé õèëëýí áàðóóí ãàðò íóòàãëàíà. Øàíüþéí ººðºº íü äàé, þíü÷æóí òîéðãèéí ººäººñ õàðñàí íóòàãò áóóäàã. Òýä òóñ ºâñ, óñ äàãàí í¿¿õ õóâü ãàçàðòàé, ãýõäýý áàðóóí öýöýí âàí, áàðóóí ç¿¿í ãóëè âàí õàìãèéí òîì õóâü ãàçàðòàé.Áàðóóí, ç¿¿í ãóäóõîó äºð æîëîîäîõîä òóñàëíà.24 ò¿ìòèéí äàðãà òóñ á¿ð ìÿíãàò , çóóò , àðàâòûí äàðãà, æèæèã âàí, ãîë òóñëàã÷, äóâýé, äàíõó, öåöçþé íàðûã òîìèëíî.Öýðýã , çýâñýã. Àëñûí òóñãàëòàéãààñ íóì,ñóì,îéðûíõîîñ èëä, òºìºð áàðèóëòàé æàä áàéíà… Ìîäóí õ¿÷òýé áîëñíîîñ õîéø ãóðâàí áóì ãàðóé íóì ñóìò öýðýãòýé… Ìîäóí ïèí÷ýí (äàòóí) õîòîä õàí óëñûí õààí Ãàîäèéã äºðâºí áóìàí ìîðüò öýðãýýð á¿ñëýõäýý ºðíº ýòãýýäýä öàãààí ìîðüòîé, äîðíîäîä õàëçàí ìîðüòîé, óìàðäàä õàð ìîðüòîé, ºìíºäºä ñààðàë ìîðüòîé öýðýã áàéðëóóëñàí.Õýâ õóóëü, Òýäíèé áàðèìòàëäàã õóóëèàð èðò, ¿ç¿¿ðòèéã ãàðãàâàë öààçààð àâàà÷íà, õóëãàéí ÿëòàé õ¿íèé ãýð á¿ëèéã (õºðºíãèéã) õóðààíà.Õºíãºí õýðýãòíèéã áýðýýäýíý, õ¿íäèéã öààçààð àâíà. Àðàâ õîíîãîîñ èë¿¿ õóãàöààãààð õîðèõã¿é, óëñ äàÿàð õîðèãäîë õ¿í õýäõýíýýñ õýòðýõã¿é… Ç¿¿í ãàðò õàìààðàãäàõ êèÿí, áàðóóíä îðîõ ëàíü, ñþéáó îâîã íü ø¿¿õèéí õýðãèéã ýðõëýí ÿë îíîîæ, òýð òóõàéãàà øàíüþéä àìààð èëòãýíý, ãýõäýý áè÷èã, äýâòýð ¿éëääýãã¿é.

ѯÌÁÝ (ÑßÍÜÁÈ) ÓËÑ

Õ¿í óëñ áîëîí õ¿í÷¿¿äèéí óëñ òºðèéí ÷àäàìæèéã ºâëºñºí äàðààãèéí õààíò óëñ íü Ñ¿ìáý þì. Ñ¿ìáý àéìãèéí öýðãèéí ç¿òãýëòýí Òóëóõîóãèéí õ¿¿ Òàíøèõóàé àéìãèéí õîëáîîäûí íýãòãýí 150 îíîîñ ýõëýí 100 îð÷èì æèë Òºâ Àçèéã ýðõøýýñýí þì. Òàíøèõóàéí õààí÷ëàëûí ¿åä Ñ¿ìáý óëñ íýí õ¿÷èðõýãæèæ, Ìîäóí õààíû õààíû ¿åèéí Õ¿í ã¿ðíèé ýçýìøèæ áàéñàí íóòàã äýâñãýðèéã ýçýìøñýí òºäèéã¿é ýäèéí çàñàã, õóäàëäàà àðèëæààíû õóâüä ÷ Õ¿í ã¿ðíèéã çàëãàìæèëæýý. Ñ¿ìáý íàðûí ºâ㺠äýýäýñ íü Äóíõó (äîðíîä õó) ìºí ãýõ áºãººä ãåíèéí õóâüä Õ¿í íàðòàé öóñàí òºðëèéí õîëáîîòîé ºâãº í¿¿äýë÷èä áàéñàí. Ñ¿ìáý óëñ òºð ¸ñíû òàëààð Õ¿í óëñûã ºâ òýãø çàëãàìæèëæ óðàãøëàí õºãæèæýý. Íýí ÿëàíãóÿà öýðãèéí õ¿÷èí ÷àäëààð èë¿¿ òîâîéí ãàðñàí ãýæ íàíãèàä ñóðâàëæ áè÷èãò òýìäýãëýæýý. Ñ¿ìáý óëñûí ñ¿¿ë÷èéí ýçýí Êýáèæàí 210-235 îíä òºð áàðüæ áàéãààä õîðëîãäñîí.Ñ¿ìáý óëñ çàäðàõ ¿åä Ìóþóí óëñ (318-360 îí) Òîáà Âýé (Èõ Þàí) óëñ (307-581 îí) òýäíèé òºð ¸ñûã çàëãàìæëàí ãàð÷, í¿¿äýë÷äèéí óëñ òºðèéí õàëààã àâñàí áèëýý. Ìóþíû íýã ñàëáàð Òîãîí íàð Õºõ íóóð, Öàéäàìä í¿¿í î÷èæ IV çóóíû äóíäóóð Òîãîí óëñàà áàéãóóëñàí. Òýä íàð áîë ìîíãîë óãñààòàí ìºí áîëîõ íü ò¿¿õ, óãñààòíû ç¿é, ãåíåòèê, çýðãèéí á¿õ ñóäàëãààãààð òîâ òîäîðõîé áîëæýý.

ÌÎÍÃÎË НИРУН  (ÆÓÆÀÍ)  УЛС

¿н, Ñ¿мбэ нарын шууд залгамж болсон Íèðóí óëñ  330-аад оны орчим анх áàéãóóëàãäñàí .  Гэвч 402 онд ширээнд суусан Шэл¿нь буюу Жарун бол Нирун улсыг х¿чирхэгж¿¿лсэн эзэн хаан  юм. Жарун хаан улсынхаа  цэргийн õ¿÷ýý øèíýòãýæ, ýðýìãèé äàé÷èí áàéëäàí äàãóóëëûã ÿâóóëæ íóòàã äýâñãýðýý ºðãºòãºõèéí õàìò òºðèéí áàéãóóëàìæäàà í¿¿äýë÷äèéí óëàìæëàëò çàãâàðûã òóóøòàé íýâòð¿¿ëýâ. Íèðóí óëñûí àæ àõóé ñî¸ë, асар хурдацтай хºгжив. Энэтхэгийн номч мэргэд Нирун улсад айл÷ëàí, хааны багшийн зэрэгт ажиллах болсон нь сонирхолтой бºгººд манай тºр ёсонд анхны ¿зэгдэл болжээ.  Жаруны ¿еэс н¿¿дэлчдийн уламжлалт “×эн-юй” цолîî “хаган” цолоор сольæýý. Жарун хаан 410 онд ач д¿¿ нарынхаа ордны эргэлтэд эрх мэдлээ алдан баруун з¿г н¿¿сэн бºгººд т¿¿нийг Нирунчуудын олон х¿чирхэг б¿лэг дагалдан эх нутгаасаа цойлон гарсан нь VI зууны ¿ед Ижил мºрний хºндийд х¿рээд Авар хэмээн нэршсэн монгол язгуурын хант улс байгуулсан юм. Аварчууд улам цаашлан, хуучин ªрнºд Õ¿н улсыг орлон Дунай мºрºнд суурьшсан бºгººд Австри х¿ртэл ºргºн их нутгийг эрхшээлдээ оруулж IX зууны с¿¿лч х¿ртэл монгол н¿¿дэлчдийн нэр с¿рийг ºрнº дахинд зарлан тунхагласан билээ.Нирун óëñ 555 онд Т¿рэгийн хаант улсад мºхººгдºв. Íируны зарим д¿рвэгсэд мºн баруун з¿г н¿¿ж, 570-аад онд Аварчуудын дэмжлэгээр Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн т¿¿хтэй.

êèäàí óëñ

Õидан íü Лууха (Ляохэ) голыí баруун талаар нутаглаäàã áºãººä Ñ¿ìáý íàðûí õýñýã бºгººд монгол лугаа нэгэн удамтай.       388 оноос Хидан нар Муюн, Òоба Вэй улсын цэрэгт цохигдон з¿¿н òèéøýý н¿¿ж, Кумоси ба Хидан гэж хуваагдав. Хидан аймгийн Елюй овогтны 8-р ¿е болох Абужи (Амбагян) 907-918 оны хооронд Õидан угсаатныг нэãтãэн их тºр байгуулжээ.          Елюй Абужи улсдаа засаг захиргааны ºвºрмºц хуваарü тогтоосон нь ºмнºд, Óмард Îðä þì. Õèäàí óëñ óìàðä Íàíõèàäûí èõýýõýí ãàçàð íóòãéèí суурьшмал тариаланч иргэдèéã ýçýëýí ºмнºд Ордод, Умард Ордод ñуугуул Õидан нар, тэдний тºрºл н¿¿дэлчид харъяалагдаж байв.       Елþй Абужи (Амбагян) амьдралынхаа идэвхтэй хугацааг улсынхаа дотоод засаглалàà сайжруулах, улс тºрийн нºлººгºº ºргºж¿¿лэхэд чигл¿¿лсний ¿рээр 100 жилийн турш Тºв Азид Хидан íàð тэрг¿¿лэх ¿¿рэг г¿йцэтгэсэн юм.     Õèäàí ã¿ðíèé ¿å нь ºвгº н¿¿дэлчдийн тºр ёсны уламжлалàà суурин соёлын хºрсºнд шингээх талаар îíöãîé алхам хийсэн т¿¿хòýé. Õèдан ã¿ðýí íèéò 220 жил оршин тогтнов. Õидан улс з¿рчидийн Алтан улсад мºхººгдºх ¿ед Елþй овгийн Даши ноён баруун з¿г н¿¿ж, Балхаш нуурт тºвлºрºн нэгэн их улс байгуулсан нь Хар Õидан хэмээн алдаршиж, Дорнод Турãестан, Хореçмыг эрхшээлдээ  оруулан 90 шахам жил (1124-1213) тогтíîсон. 

 ÕÈÄÀÍ Ã¯ÐÝÍ (ÕßÒÀÍ, ÊÈÄÀÍ) (916-1125) Тїїхэнд Эртний Дунху аймгаас гаралтай найман Хидан гэдэг. 1. Сивень-дань, 2. Хэдахэ, 3. Фуфого (Фуфуюй), 4. Сойлин (Юйлин), 5. Лянь (Жилян), 6. Цзе (Пицзэ), 7. Ли, 8. Тулуган (Тулюй) Ноёлох овог аймаг нь Дахе, Иони, Елюй (Сили) Сяо зэрэг овгууд болно.  

Хожим залгамжлан їлдсэн Дахе овог нь Дахури буюу Дагуур аймаг болсон гэдэг. Найман Хиданд - Баруун Си, Синбай уулын арын Си, Дамуси, Дахуси, Бага Жїжа Си, Аванжи Си, Жиэрбу-Си, Хувайтоу Сити Си (Шар толгойт), Нали аймаг, єнчин Си нар багтдаг. 

Хидан гїрэн 55 аймагтай тїїний ємнєд замд 16 аймаг, умард замд 28 аймаг, гадаад 8 аймаг гэж байсан. Мєн хожим Монгол аймгийн бїрэлдэхїїнд ноёрхох болсон Нирун, Дарлыкин (Дарлигин) (Тєрєлхєн) хоёр байсан. 
 
Хянган даваанаас хойшихыг Шивэй, ємнєхийг Хидан (Хятан) гэдэг. Олон аймаг нэгдэж эсгий туургатны нэгэн гэр улс байгуулагдах урьдач нєхцєл бїрдсэн їеийн улс бол Хидан юм. 700-800-гаад оны їед Хиданы олон аймгууд нэгдэн хїчирхэг болж нутгаа тэлсэн. 800-900 оны їед анги бїрэлдэж эхлэв.

 907 онд Елюй овгийн Амбагян хаанд єргємжлєгдєв. 921-929 онд Амбагян нь одоогийн Монголын нутгийг эрхэндээ оруулж, 924 онд дорнод тэнгисийн захын Бохай улсыг эзлэв. 

Улсаа умард, ємнєд гэж хувааж тус бїрийг Зайсан гэдэг тушаал бий болгон захируулжээ. Тэр їед овгийн ахлагч нарыг сонгодог тїїнийгээ дарга гэдэг байв. Кидан нар бичиг їсэгтэй, соёлын, хууль цаазны тєрийн байгуулла-гатай нэлээд боловсронгуй тогтолцоотой байв. Эзлэгдсэн Бохай, Зїрчид аймаг босч доройтуулсан ба 1118-1125 онд Хиданы тєрийг мєхєєв. Хэд хэдэн хэсэг болон тархсан ч 1218 онд Монголын нэгдсэн улсын харъяат (Хар Хидан. Б.Б.) болжээ. Хидан єндєр соёлтой улс, тїїх, гїн ухаан, одон орон, зурхай, хїн, мал эмнэлгийн ухаан хєгжсєн байлаа.Кїмоси = Татаби = Си – Хидан нарын їед таван аймаг байсан. Зарим эрдэмтэд Урианхай нарын дээд євгє мєн гэж їзсэн байдаг.

ÕÀÌÀÃ ÌÎÍÃÎË ÓËÑ

X зуун буюу Хидан ã¿ðýí ид х¿чирхэгжиж байсан ¿ед одоогийн монгол улсын  нутагт îðøèæ áàéñàí ìîíãîë àéìãèéí õîëáîîä, Õэрэéд, Íаéман, Ìэргид, Òатаàр çэðýã аймгууд Онон, Хэрлэн, Òуул ãóðâàí ìºðíèé сав нутгаар н¿¿дэллэн àìüäàð÷ áàéñàí þм. Энэ аймгийн холбоог àíõ Õèàí овгийн Бодàíчар байгуулæ т¿¿нээс боржигин овог ¿¿ñ÷ Àëòàí óðàãûí õààäûí óã øàã áîëæýý.  Боданчараас хойш 8-р ¿е Хабул хаан Х зууны эхэн ¿åä амьдарч байсан. Ýíý ¿ед л Хамаг Монгол улс ихээхэн нэр нºлººтэй болж, тэр öàãò бууран доройтоод байсан Хидан улсыг ºмгººлºхийн зэрэгцээ з¿рчиä нарыг сºрºн тэмцэх явдалд ìонгол аймгуудаа оройлох ¿¿рэгтэй болсон юм. Хабул хаан энэ тэмцэлээ зºвхºн цэргийн х¿÷инд тулгуурлааг¿й, ýë÷èí õàðèëöààíû уян хатан бодлогîîð ÿвуулж áàéæýý. Õàìàã Ìîíãîë óëñ íü òºðèéí áàéãóóëàìæèéí õóâüä èõýä öýãöýðñýí áîëîâ÷ Хотала ханыг нас барсны дараа ноёлох овгуудын эрх ашгийн тºлºº тэмцýë èõñýæ бутралын байдалд оржээ. 1189 онд Тэм¿æин Хамаг Монголын хан ширээнд сууснаар гурван ìºðíèé энэ ханлиг сэргэн мандсан тºдийг¿й нийт монгол угсаатны хувьд т¿¿хийн гайхамøигт шинэ ¿е нээгдсэн билээ.

Монгол аймгууд

Монголын тїїхийн їе шатнаас «аймаг» хэмээх їг янз бїрийн утга холбогдол бїхий байжээ. Їїнд:
а)   Анхны ураг тєрлийн байгууллын їед-овгийн нэгэн бєлєг тасархайг
б)   Ангит нийгэмд шилжих їед угсаа нутгийн нийтлэг бїхий хэсэг бєлєг хїмїїсийг
в)   Ноёлох эздийн (феодализм) нийгмийн їед угсаа залгамжилсан ноёдын хувь эзэмшил Ханлиг улсыг тус тус аймаг хэмээн нэрийдэх болжээ»
Эртний аймгууд нь нэлээд хэдэн овгийн нэгдэл, айл єрхийн хїрээлэл бєгєєд тусгайлсан удирдагч (ахлагч, хан, баатар, бэхи, сэцэн...) захирах тул хил хязгаартай ба тєвлєрєн тогтсон орд єргєє (тєв)-тэй болж, шаардлагатай цагт бэлэн гаргах цэрэгтэй, бусадтай дайтах, найрамдах, эвсэх, гадаад улсад элч тєлєєлєгчєє илгээх, єєрсдєє айлчлах зэрэг тєр улсын харилцаанд оролцох хэмжээнд хїрсэн їе юм. Иймд аймаг нь хїмїїсийн нийтлэгийн эртний хэлбэр юм. Анхны їед аймаг нь улс тєр, эдийн засгийн хїчин чадлаар єєрийгєє хамгаалах чадвар мєхєс їед уул євгєєсєє хїй холбоогоо таслаагїй тїшиглэн оршиж байжээ. Жишээ нь: Хамаг Монгол аймгийн Тайчуд, Боржигин овгийн харьцаа ноёлох байдлаас тодорхой байдаг болно. Мєн гурван Мэргид зэрэгт тодорхой харагдана. Аймгийн энэ тэргїїний шинж чанар нь угсаа гарвалын нийтлэг шїтэлцээ бєгєєд тїїнийгээ эцгийн шугамыг баримтлан тоолдог учиртайд оршино.
XI-XII зууны їед аймаг нь цэрэг захиргааны нэг хуваарь болж, засах захирамжлах їїрэг биелїїлж, нийгмийн байгууллын шинжтэй болсон бол бас тєрєл аймгуудаас бїрдсэн аймгийн холбоо ханлигийн эрх захиргааг хїлээн дагах болжээ. Дурьдан буй їед Хамаг Монгол, Хэрэйд, Найман, Татар, Мэргид зэрэг аймгийн холбоо ханлигууд оршин тогтож байлаа.
Энэхїї аймгийн холбоо ханлиг нь: Нэгдсэн засаг захиргаатай, хэв хууль дээр голчлон тулгуурласан, шїїн таслах тєрийн маягийн удирдлагатай, аймаг бїр єєрийн онцлог, аялгуу хэл яриатай, аж ахуйн тодорхой нэгдэлтэй, єрх гэрїїд (айл) дор бїртээ ємчтэй ба тїїнийгээ євлєх голомт залгамжлах ёс дэгтэй, нэгдсэн заншил дадгаалтай, цус їл ойртох харь ургаас гэрлэхийг чухалчилдаг, ахуй соёлын євєрмєц онцлоготой, тэнгэр газар шїтэх, тахилгатай тус бїрдээ бєє удган бэхитэй аймгийн цуглаан хурилдай «Эе»-тэй байжээ.
XI-XII зууны Монгол овог аймгуудын эдийн засгийн харилцаа, аж байдал, хэв заншил хїй нэгдлийн арвин їлдэц, боолчлох ёсны хэвшил, хутгалдан зууралдсан боловч ерєнхийдєє ангит нийгэм (феодализм)-ийн ноёлох эздийн харилцаа голлох болжээ. Ангит нийгэм хэмээх ноёлох эздийн (феодализм)-ын харилцаа ихсэх дутам овог аймгууд, ганц заримдаа салангад суудаг нь їгїй болж хэсэг бїлгээрээ нийлж (аран) иргэн болж орших тодорхой цагт тэдгээрийг «аймаг», «жижиг аймаг», «улс» гэж нэрлэдэг болжээ. Їїнд:
а) Хамаг Монголын ханлиг улс: Нукус, Урианхай Хонгирад зэрэг Дарлигины арван найман овог (аймаг), Хатагин, Салжиуд, Тайчуд... зэрэг Нируны арван есєн овог (аймаг)-т нэгдэж улс тогтож байлаа (Зураг 29, 30).

б) Жалайрын холбоо ханлиг: Жат, Тукараун, Кунксаут... хэмээх арван аймагтай, гэх мэтээр Хэрэйд - найм, Мэргид - гурав, Найман - найм, Ойн иргэд - долоо, Баягууд - хоёр, Татар - есєн овог аймгаас, Онгуд 4000 єрхєєс бїрдэн байж хїн амын тоо, цэрэг зэвсгийн хїчин чадал эзэмшил нутгийн хэмжээ нь харилцан єєр єєр байлаа. Ханлигийн доторхи салбар овог аймгууд нь нэгэн жижиг нэгдэл болж єєрсдийнхєє ах дїїсээрээ «хїрээ», «Хороо» болж хоорондоо (дотроо) ураг їл барилдах хатуу ёстой, єєрсдийн тїрїї удирдагчтай байв. Ханлиг улсуудыг уул холбоонд зонхилогч болсон нєлєє бїхий арай хїчирхэг гол аймгийн ахлагч сонгогдон захирдаг ба VII-XII зуунд Хамаг Монголын Ханлигийг Бадачи ... Мон хан Боданчараас... Хабул хаан (1130-1148), Амбагай хаан (1148-1155), Хотала хаан (1155-1162), Есїхэй баатар (1162-1170), Тэмїжин (1170-1206) нар; Хэрэйдийг Буюруг, Маркус, Сарик хан, Тогорил хан; Найманыг мєн Буюраг хан, Буку хан, Таян хан, Хїчїлїг хан нар тэргїїлж байлаа.Ер нь ханлиг дотоодын зєрчил тэмцэл, ханлигууд хоорондын зєрчил тэмцэл дайн байлдаан, ханлигуудын талцсан бїлэглэлийн хоорондын зєрчил тэмцэл, дайн їргэлжид гарч эдгээр дайн самууны їндсэн эрх ашгийн шалтгаан нь эрх мэдэл, газар нутаг, албат боол, мал хєрєнгє, хатад авхай нар хїртэл орох болж байлаа. Энэ тухай МНТ-д “Одтой тэнгэр орчиж, олон улс байлдаж орондоо унтах завгїй олзлолдож булаалдаж байв. Хєрст дэлхий хєрвєж хєвчин улс хямралдаж, хєнжилдєєн унтах завгїй хєнєгєєлдєн тэмцэж байв...” гэх мэт гэрчлэн бичсэн нь тун оножээ.XI-XII зууны їеийн Монголын єндєрлєгт байсан овог аймаг, ханлигуудын дотоодын ба хоорондын дайн самуун нь: 1.    Газар нутаг булаалдах хийгээд єргєтгєх.

2.    Эмс хатад булаалдах - Мэргид, Есїхэйн хоорондын.

3.    Хїч нь суларсан їед нєгєє нь дайрч довтлон дээрэмдэх (Хэрэйд-Мэргидийн 1137 оны).

4.    Хан ширээний тєлєє тэмцэл - Хэрэйдийн Тогорил дїї нартай хийсэн тэмцэл Тэмїжин Жамуха хоёрын сїїлийн їеийн нєхцєл байдал.

5.    Овог аймгууд хоорондын ба хувь хїмїїс, зонхилогч нарын єши, хонзонгийн улмаас Жамухагийн дїї Тайчарын хэрэг, Жїрхэний найрын їеийн хэрэг, Бїри бєх, Бэлгїтэйн зєрчил гэх мэт 6.    Анд андгарын ёс зєрчиж Байдрагын Хар сїїл голд очоод Найманы ханд Ван хан Тэмїжинийг єгєєш болгон орхисон.
7.    Бусдын хатгалгаар їїссэн дайн дажин Найманаас Онгудад хэлїїлсэн їгс, Алтан улсын тїлхээсээр Татар нарын довтолгоон Жамухын хутгасан їйлдлээр Ван хан, Тэмїжиний болон Найман аймаг Тэмїжиний їйл явдал.

8.    Ханлиг аймгийн хоорондын зєрчлєєс їїдсэн хан зонхилогчийг хорлосон єши хонзон авах Татар аймгийнхан Амбахайг, Охинбархагийг, барьж Алтан улсад єгсєн ба Есїхэйг хорлосон зэрэг олон шалтгаар дайн дажин їїсч байжээ. Шалтгаан нь бол нэгдсэн тєвлєрсєн улс байгуулах хийгээд єєрийнхєє эрх мэдлийг єргєтгєх, баялаг их олох юм.Ханлиг улс нь аравтын тогтолцоогч їндэслэн гурвалсан (гурван) жигїїрт хуваагдаж тїїнийг зонхилогч, ханы болон ойр шадар нар захирч байлаа. Аймгуудын ахлагч нар нь тєвлєрсєн орд єргєєтэй болж нэлээд бэхэжсэн юм. Энэ тухай Хэрэйдийн Ван ханы орд - Туулын хар тїнэд, Хайду ханы орд - Бархын голд, Мэргидийн Тогтога бэхийн єргєє - уудам Дайд буур хээрт, Дайр Усуны орд єргєє - Орхон Сэлэнгийн Талхун аралд, Хадай Дармалагийн орд єргєє - Харжийн талд Тайчуудын ахлагч нарынх - Онон, Хурхын голд, Есїхэй баатар ба Тэмїжинийх - Онон, Бїрэг эрэг, Хар зїрхний Хєх нуур, Бурхан халдунд, Найманы Таян ханы орд - Улиастай орчимд гэх мэт байсан тухай тїїхэнд їлджээ. Ханлигийн «аурук ордо» [МНТ-136, 198, 233, 253, 257, 271] нь дотоод ёс горим нь эгэл хєдєєх байдалтай боловч XII зууны дунд їеэс нарийсч ордны черби, хорчи, засуулч, тамгач, бичээч, баурчи, агтач, хоньч, тэрэгч гэх мэт цэрэг захиргаа, аж ахуйн їїрэг гїйцэтгэгч албан тушаалтан ажилладаг болж, тэдний хэрэг їйлийг ханы шадар цэргийн ерєнхий даамал Черби эрхлэн хариуцах болжээ» [Д.Гонгор. Халх товчоон, II-37] хэмээн судалгааны номонд тун оночтой дїгнэжээ.Ханлиг улс нь холбооны хуралтай тїїнд овог аймгийн ахлагч, баатрууд, оролцож їг саналаа хэлэх эрхтэй ба їе їе тулгарсан асуудлаар зєвлєлдєн чуулж, хан єргємжлєх, байлдах, найрамдах, их ав хоморго хийх зэрэг асуудал шийдвэрлэнэ. Ханлиг бїр єєрийн цэрэгтэй болж, тїїнийгээ Турхаг, Нєхєр, Цэрэг, Цэргийн ард гэж нэрлэх болж энэхїї хэргийн ханлигийг хан нь тэргїїлдэг бєгєєд дотроо хїрээний зохион байгуулалттай байсан бєгєєд Их Монгол улсын їед 10, 100, 1000, 10000-т зохион байгуулалтанд орсон юм. Энэхїї «Хїрээ» гэдэг нь харъяалал, овог тєрлєєрєє цэрэглэхийг хэлдэг. Жишээ нь: Тэмїжиний 13 хїрээ, Жамухын 13 хїрээ гэх мэтээр МНТ-д олонтаа гардаг билээ. Ханлигууд нь єєр хоорондоо болон гадаадтай бие даан харилцана. Їїнд нь: Хамаг Монгол 1135 онд Алтан улстай харилцаж Хабул хан очиж байсан. 960 онд Сїн улс, 1084 онд Хидан улстай харьцаж, 1112 онд 5000 цэргээр тусалж байжээ. Хамаг Монгол нь Алтан улстай харилцаж, дайтаж, 27 цайзыг хїртэл эрхэндээ авч байсныг тїїх сударт тодорхой бичсэн байдаг. Ер нь XI-XII зууны їеийн ангит нийгэм идэвхжиж, ноёлох эздийн (феодал) харилцаа гїнзгийрэх дутам, хїн ам нь хоорондоо холилдох, уусах, нэрээ єєрчилж єєр овогт дагах зэрэг їзэгдэл ихэсч, аймгуудын дотор «Хїрээ иргэн» гэдэг тодорхой нэр тїрэн гарч ирсэн юм (Рашид-Ад-Дин, Т-I, кн.-II, 87-88). Энэ їед нїїдэллэх гол хэлбэр нь хїрээ нїїдэл байлаа. Энэ тухай 1181 оны зуны тэргїїн сарын 16-ны (Тэр їед мєрдєж байсан Мичидийн буюу монгол тооллыг Григорийн тооллоор авбал 7-р сарын 15-нд таарна. Учир нь тэр їеийн зун 6-р сарын 22-оос эхэлдэг байсан. Мєн Юлейн тоолол, Григорийн тооллын зєрїїг гаргаж їзэхэд ийм буюу. Б.Б.) Жамуха Тэмїжин хоёрын нїїдлийн байдлаас їзэхэд онц сонирхмоор мэдээ бий.Ханлиг аймаг, овог (хїрээ)-ийг бїрдїїлэх анхны нэгж нь «Айл», «Єрх гэр», «Айл єрх» билээ. XI-XII зууны Монголын нийгмийн томоохон єєрчлєлт бол овгийн байгуулал задарч тїїний халааг хувийн ємчид тулгуурласан нэгэн гал бяцхан хэсгїїд, «Айл єрх» голомт гарч иржээ. «Айл» гэдэг їг нь «ай хїй» хэмээхийн «ай» їндсэн дээр «эл» (элгэн) дагавар залгаж, «Айэл» хэмээх нэр їїсч анхандаа ураг тєрлийн холбоот бєлєг хїмїїс-єрх гэрийн нэгдлийг илэрхийлсэн ухагдхуун байгаад сїїлдээ «Єрх гэр» «Єрх» гэдэг болж улмаар «Єрїкэ ам» «Гэр бїл» болж нийгэмжсэн юм. Ер нь хїний амьдралаас эхлэн овог аймгийн тэргїїлэгч нарын ямагт хїндэтгэдэг тїїгээрээ нэр нєлєєгєє ихэсгэж бас хїчээ зузаатгадаг зїйл бол ураг барилдахуй ёсон юм. Їїнийг ахуйн болон дипломат байдлаар олон улс оронд єргєн дэлгэр хэрэглэж байсан юм.Ураг барилдах ёсонМонголын нэгэн овгийн гишїїд єєр хоорондоо цус холицолдохгїй заавал «Хари» буюу Жада овгоос гэрлэхїй (экзогами) ёсыг хатуу баримталж байжээ. Їїнийг манай тулгуур бичигт «Тєрлєєс гадуур ураглахуй», «худ худгуй» гэж бичдэг. Дарлигин угсаа удмын Хиан ясны Боржигин овог Баргужин тєхємийн Хори тїмэдийн Монголжин овог хоёр «Ураг хари» болно. Иймээс Чину овгийн Добун мэргэн Хори тїмэдийн Алун гуа нар хоорондоо садан тєрлийн холбоогїй учир ураглав. XI-XII зууны їед Хамаг Монгол Тайчууд нар Татартай урагын холбоотой байжээ. Мєн Мэргид, Хонгирад хоёр урагын холбоотой байжээ. МНТ-д «Хари шири» гэдэг їг буй нь «Хари» хїргэний, «Шири» нь бэрийн талаа заадаг ба «Худ худгуй»-тай нэгэн адил. «Тїїний хойно амраг дээр давхар амраг болъё гэж Чингис хаан сэтгэж, Жїчид Сэнгїмийн дїї Чаур бэхийг гуйж, бас Сэнгїмийн хєвїїн Тусахад єєрийн Хожин бэхийг арилжин єгье гэж гуйвал...Миний ураг тэднийд очвол ямагт хатавчинд хоймор харж суух болно. Тэдний ураг бидэнд ирвэл хоймор сууж, хатавч харах болно» гэж хэлсэн байдаг нь тун сонирхолтой бєгєєд хоёр ханлигийн эв нэгдэл эцэг Есїхэй, Тогорил, Тэмїжин Тогорилын андлах, (эцэг хєвїїний) холбоог улам батжуулах гэсэн «ураглах» ёсныг тєрд хэрэглэдгийн тод жишээ бєгєєд їїнийг болиулснаас хойш хоёр ханлигийн харьцаа далдуур суларч эцэстээ дайн байлдаанд хїртэл  нєлєєлсєн юм. Эртний Монгол ёсонд ураглахыг санал болгоход хїлээн аваагїй буюу урагласан хойноо эмэгтэйн талд доромжлол хїлээлгэсэн байхад эсрэг буюу охины тал дахин ураг їл холбох ба єшитєн болдог юм. Нэлээд хожуу їеийн тїїхэнд 1452 онд Тайсун хааныг хадам эцэг байсан Горлосын Цавдан «Єнгєгїй гэж буцаасан эмийг авах, євсгїй гэж нїїсэн нутагт буух» гэж хэлээд хорлосон байдаг. Ураг ураглахуй гэдэг ёсныг гэр бїлдээ ба засаг тєрийн їйл хэрэгт идэвхтэй ашигладаг бєгєєд ханлигууд нь хїчээ зузаалахад эзлэн дагуулж авах, хан, тэргїїт ураг ураглан хїч нєлєєгєєрєє єєртєє татан дагуулж нийлэх зонхилогч ахлахуй, хан, сэцэн бэхийг нь уран аргаар татан авч хїчээ зузаалах зэрэг олон хэлбэртэй байдаг.Нирун Хиад 19 овог (омог) Язгуурын Монгол аймгууд нь XI-XIII зууны їед «Дарлигин» (Тєрєлхєн), «Нирун» гэсэн хоёр їндсэн бїлэгт хуваагдаж байсан 19 аймаг Добун мэргэний бэлбэсэн хатан Алунгубайгийн гурван хєвїїн Буха Хатаги, Буха Салжи, Боданчар мунхаг нарын удам гэж їздэг.
Нэг: Нируны отог аймгууд Хатагин, Салжиуд, Тайчууд, Хар Тахан, Шишгїд, Чинус, Ноёхон, Уругуд (Уруд), Мангуд, Дєрбєн, Баарин, Барулас, Хадархан, Жїрхэн, Жадаран, Будгад, Дуклад, Бэсїд, Сухан, Кунгият болно.
Хоёр: Нирун Монгол - 27 овог, МНТ-ны хувилбарБоржигин, Жїрхэн, Тайчууд, Бэсїд, Оронар, Хонхутан, Арулад, Сїнїд, Хавдурхас, Гэнигэс, Ноёхин, Барулас, Их Барулас, эрдэмт Барулас, Тїдугэн, Барулас, Адархин, Будагад, Уругуд, Мангуд, Шижигїд, Тохурагуд, Баарин, Зэгїрэйд, Жадаран, Хатагин, Салжигуд гэсэн 27 овог буй

Àéìàãóóä

Нирун Монгол - 21 овог
Хатагин, Салжигуд, Тайчууд, Эрикане, Шижигїд, Чинус, Ноёхин, Одугуд, Мангуд, Багарин, Дєрвєн, Хануд, Сахайт, Барулас, Адархин, Жажирад, Будаган, Тохурагуд, Ийсут (Бэсїд), Соган, Хонхутан гэсэн 21 аймаг буй гэжээ.
Тєрєлхєн Монгол - 13 овог (Д’Oссоны зохиол)
Урианхад, Хонгирад, Ихирэс, Олхунуд, Харануд, Хїнгїлигїд, Горлос, Элжигэн, Осбагуд (Ханхамар, Эрлїд, Хэлэнгїд), Їгїшин (Їїшин), Сїлдїс, Илдурхин, Баягуд (13+3=16) аймаг буй гэжээ.Дарлигины (Дарлыкин)(Тєрєлхєн) 18 овог (Омог) Эргїн-гїн (Хун)-д очсон Нукуз (Нохос), Хиян хоёр овгоос їржиж олон болсныг Дарлыкин (Дарлигин) гэдэг. Эргїнэ-гїнд хэдийд очиж хэдийд гарсан талаар эрдэмтэд олон саналтай байдаг. Миний їзэж байгаагаар бол «Тїрэг» аймгуудтай байлдаж дийлдсэн нь «нїїдэлчин» єєр аймгийг хэлж байгаа мэт. Тїрэг гаралтай гэсэн їг биш байж болох талтай. Он цагийн хувьд Бєртэ-Чину Губай (Гоо) Марал хоёрын овог Бурхан халдунд 750-иад онд нїїдэллэн ирсэн гэж бодоход н.т 300-400-аад онд Эргїн гїнд Хянганы Эргїн мєрний орчимд очсон байж болно гэж їзэж байна. Г.Сїхбаатар Эртний Хїн, Сїмбэ улсын домгийн хожмын хуулбар гэж їзжээ. Зарим судлаач н.т. 48 онд гэж їздэг.
Дарлыкины (Тєрєлхний) 18 овог аймгууд Нукуз, Урианхан, Хонгирад, Ихирэс, Олхунууд, Горлос (Хуралас), Илжиган, Хонгилачуд (Кункулаут), Хонхутан, Харануд, Арулад, Хилингуд, Хушин (Їїшин), Сїлдїсїн, Илдурхин, Ортауд, Баягуд, Кингит.
Дарлыкин Эргїн хунд байсан Нохос, Нукузаас їїссэн «Холын тєрєл», «Дєр тїшиг» гэсэн їг гэдэг. Добун мэргэний амьд ахуйд гарсан. Бэлгїнїтэй, Бїгїнїтэй хоёрыг Дарлыкин гэдэг.
«Дарлыкин» гэдгийг «тєрєлх», «тєрєлхтєн», «Дїрлэгэн», «Тєрєлхєн» «Тєрєлхийн» гэдэг їг байж магадгїй хэмээн судлаач Сартгуд Баянбау Сайшаал (Баатар), Н.Нагаанбуу нар тэмдэглэжээ.
Онон, Хэрлэн, Туул мєрний эхэнд оршин суудаг Хамаг Монгол хэмээн нэрлэдэг овог аймгууд нь 1101 оны їед нэгдэж, 1148 оноос хойш Амбахай (1148- 1155), Хотала (1155-1162), Есїхэй баатар (1162-1170) нарын їед Хабул хааны (1084-1137 (1148?)) їеийнхээс нэгдсэн байдал нь дордож явсаар Тэмїжиний їед 1189 онд Хамаг Монгол улсаа сэргээн байгуулжээ. 1.   Тайчуудын уг шаг - Хайдугийн дэд хєвїїн Чархай лянхуа, Чархай лянхуагийн хєвїїн Сэнгїм билиг, Амбагай нар юм. 2.   Бэсїд - Чархай лянхуа бэргэнээ авч хєвїїн тєрїїлсэн учир Бэсїдэй гэж нэр єгснєєс їїсэв. 3.   Жадаран (Жада-харь гэсэн їг) овог - Боданчарын авсан Жарчиуд Аданхан Урианхайн эмээс тєрсєн (гэдсэнд ирсэн) Жажирдай тїїний хєвїїн Тугудайн їеэс Жадаран овог болсон. Тугудайн хєвїїн Бурьбул-чиру... Хар хадаан - Жамуха нар болно. 4.   Баарин овог - Боданчарын авсан Адханхан Урианхай эмээс хєвїїн тєрсєн нь Баарьдай гэсэн ба Баарин овог тэр болжээ. 5.   Манан Баарин - Баарьдайн хєвїїн Зїтгэл бєх олон эм авч олон хєвїїн тєрж ийнхїї нэрлэх болсон. 6.   Бэлгїнїд овог - Добун мэргэн Алун губай хоёрын ахмад хєвїїнээс їїссэн овог. 7.   Бїгїнїд овог - Добун мэргэн Алун губай хоёрын дэд хєвїїнээс їїссэн овог. 8.   Хатаги овог - Добун мэргэний бэлэвсэн гэргий Алун губайн гутгаар хєвїїн Бухахатигаас їїсэлтэй. 9.   Салжид овог - Добун мэргэний бэлэвсэн гэргий Алун губайн дєтгєєр хєвїїн Бухату Салжигаас їїсэлтэй.10.  Боржигин овог - Добун мэргэний бэлэвсэн гэргий Алун губайн тавдугаар хєвїїн Боданчараас їїссэн. Тэр 970 онд тєрсєн.11.  Жэїрэд овог - Хабич баатрын эхийн инжинд ирсэн эмийг Боданчар татвар эм болгон авч хєвїїн тєрсєн нь Жаурьдай нэр єгч Жэїрэд овогтон болсон.12.  Ноёнхон овог - Хабич баатрын дэд хєвїїн Хачины хєвїїн Ноёгидайгаас їїсэлтэй.13.  Барулас овог - Хабич баатрын гутгаар хєвїїн Хачиугийн хєвїїн Баруладайгаас їїсэлтэй. (Их том биетэй, ховдог тул ) мєн дєтгєєр хєвїїн Хачиула-гийн хєвїїн их ховдог тул их Барула, єчїїхэн Барула, Тодойн Барула тэргїїтэнг Барулас овогтон гэжээ.14.  Будагад овог - Хабич баатрын тавдугаар хєвїїн Харалдайн хєвїїд будаа мэт олон учир чингэж нэрлэжээ.15.  Адархин овог - Хабич баатрын зургаадугаар хєвїїн Хачиуны хєвїїн Адархидай (Адармаатай, яхир хэрїїлч)-гаас їїсэлтэй.16.  Уруд Мангуд овог - Хабич баатрын долдугаар хєвїїн Начин баатрын хєвїїд Урудай, Мангудай хоёр бєгєєд тэр хоёроос їїсэлтэй.Боданчарын їеэс їїдэлтэй Ноёгдай, Барулас, Будагад, Адархан, Уруд, Мангуд, Тайчууд, Оронар, Хонхутан, Арулад, Сїнїд, Хабтурхас, Хэнигис, Жїрхэн, Хиад боржигин овгууд мах цусны холбоотой ураг тєрєл овгууд болно. Овог хоорондын дайн їймээн ихсэх тутам ялан дийлэгчийн ємч хєрєнгєжих анги бїлэг хїмїїсийн ялгарал ихэсч анд андагарын ёс улам эрчимтэй болдог. 17.  Оронар, Хонхутан, Арулад, Сїнид, Хабтурхас, Хэнигис овгууд цєм Хайдугийн зургаан хєвїїдээс нэрээр нь їїсчээ.18.  Хонхутан - Хайдугийн гутгаар хєвїїн Чаужин Їртэгэйн дэд хєвїїн Дурлуйдээс їїссэн.19.  Арулад - Хайдугийн гутгаар хєвїїн Чаужин Їртэгэйн гутгаар хєвїїн Аруладаас їїсэлтэй.20.  Жїрхэн овог - Хабул хааны ахмад хєвїїн Охинбархагийн хєвїїд Сача бэхи, Тайчу хоёроос їїсэлтэй.21.  Дархад овог - Чингис хааны эмэг эхэд инж болж ирсэн байж магадгїй. Барданбаатарын гэргий энэ овгийн хїн байсан гэжээ.22.  Чаншигуд овог - Тєрєлхєн Монголын нэг салбар, XII зууны сїїлчээр Хиад овогт Мэнгэтийн хєвїїн Їнгїрийн харъяат байв. 23.  Баягуд овог - Тєрєлхєн Монголын нэг салбар, тїїний дээдэс Махалиг Баягудай гэдэг. Тэр Добун мэргэнд хєвїїнээ бугын махаар арилжсан гэдэг. Тэр Хиад овогтны «унаган», «єтгєс» боол болжээ.24.  Горлос овог - Хонгирад аймгийн салбар, энэ овгийн дээдэс Алтанцєгцийн гурван хєвїїдийн бага болох Тїсїбодагаас їїсэлтэй 930-аад оны їед Хори Тїмэдийн ноён Хорилардай Бурхан халдунд ирж Хорилар овогтон болсон гэдэг. Энэ їг сунжирч Хорлас, Горлос болсон. 25.  Дєрвєн овог - Добун мэргэний ах Дуба сохорын дєрвєн хєвїїдээс гаралтай. Тэд Тєрєлхєн Монголын нэг салбар, Дуба сохорын ахмад хєвїїн Доной, дэд хєвїїн Догшин, гутгаар Эмлиг, дєтгєєр нь Эрхэ гэдэг байсан гэдэг. Тэдний їр Єєлд, Багатуд, Хойд, Гэрэнїгїд гэсэн дєрвєн овогтой болсон.26.  Оронар овог - Хайдугийн гутгаар хєвїїн Чаужин Їртэгэйн ахмад хєвїїн Оронараас їїссэн.27.  Гэнигэс овог

Þàíü ã¿ðýí

1260 îíû 5-ð ñàðä Õàðõîðóì õîòíîî Àðèãáºõ èõ õóðàëäàéã õóðàëäóóëæ ººðèé㺺 Èõ Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ºðãºìæèëñºí. ¯¿íèé äàðààõàí áóþó 1260 îíû 6-ð ñàðä Õóáèëàé õààí Êàéïèí õîòíîî õÿòàä íî¸ä ò¿øìýäýýð äýìæ¿¿ëýí “Èõ õóðàëäàé” ãýã÷èéã õóðàëäóóëæ ººðèé㺺 “Èõ Ìîíãîë óëñûí ç¿é ¸ñíû èõ õààí” õýìýýí ºðãºìæèëñºí áàéíà. Êàéïèí õîòûã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷ íü Õóáèëàé õààí áºãººä 1255 îíä ̺íõ õààí óã õîòûã áàðèõûã çºâøººðñºí çàðëèãûã áóóëãàñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿  õîòûã áàðèõ àæèë 1256 îíû çóíààñ 1259 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí. ªíººãèéí ÁÍÕÀÓ-ûí ªÌªÇÎ-íû Øóëóóí õºõ õîøóóíû íóòàãò áàéðëàõ óã õîò íü õîæèì Øàíäó õýìýýí àëäàðøñàí þì. Ìîíãîë áè÷èãò “Øàíä” õýìýýõ ¿ãèéã “Øàíäó” õýìýýí áè÷äýã áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Õÿòàäûí ä¿ðñ ¿ñãýýð Øàíäóã “Øàíü Äó” õýìýýí áè÷äýã áºãººä ¿¿íèéã ìîíãîë õýëíýý õºðâ¿¿ëýõýä “Äýýä íèéñëýë” ãýñýí óòãûã èëýðõèéëäýã áàéíà. Óã õîò íü áàéãóóëàãäñàí öàã ¿åýñýý ýõýëæ õóäàëäàà àðèëæàà áîëîí ìàëûí àðüñ øèð áîëîâñðóóëàëòààðàà òýðã¿¿ëæ áàéæýý. Ãýâ÷ óã õîò íü Õàðõîðóìààñ äàâóó, íýð ñ¿ðòýé õîò áîëæ õàðààõàí ÷àäààã¿é áºãººä íèéò Ìîíãîë÷óóäûí äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ ÷àäààã¿é þì. Ãýâ÷ Øàíäó áóþó Êàéïèí õîò íü Õàðõîðóìûí äàðàà îðîõ 2 äàõü òîìîîõîí õîò áîëæ áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí 1264-1270 îíä Àëòàí óëñûí íèéñëýë áàéñàí ßíüæèí áóþóó Æóíäó õîòûí äýðãýä öîî øèíý õîòûã áàéãóóëàõ àæëûã õèéñýí. 1272 îíû 3-ð ñàðä Õóáèëàé õààí øèíý õîòîî “Õààíáàëèã” áóþó “Èõ íèéñëýë” õýìýýí íýðëýñýí. Óã õîòûã õÿòàä ä¿ðñ ¿ñãýýð “Äàé Äó” õýìýýí íýðëýí áè÷äýã . Õóáèëàé õààí:v  1260-1264 îíä óëñûíõàà íèéñëýëèéã Õàðõîðóìààñ Êàéïèí áóþó Øàíäó õîòðóó v  1264 îíîîñ Êàéïèí õîòîîñ Õààíáàëèã ðóó òóñ òóñ íèéñëýëýý øèëæ¿¿ëñýí þì. 1264 îíû 9-ð ñàðä Õóáèëàé õààí çàðëèã ãàðãàæ Õààí áàëãàñ áóþó Õààíáàëèã õîòûã Ìîíãîë ã¿ðíèé æèíõýíý íèéñëýë, Øàíäó õîòûã 2 äàõü íèéñëýëýý áîëãîõîîð òîãòñîí. Ýíý ¿åýñ Õàðõîðóì õîò íü Ìîíãîë ã¿ðíèé íèéñëýë áàéõàà áîëüæ àëñëàãäñàí ìóæ áîëîí õóâèðñíà áàéíà. 1271 îíä Õóáèëàé óëñûíõàà íýðèéã “Þàíü” õýìýýí ººð÷èëñºí. Ýíý íü óã ¿íäýñ, ÿçãóóð óãñàà ãýñýí õÿòàä ãàðàëòàé ¿ã þì. Õóáèëàé Þàíü ã¿ðíèé ýçýí õààíä ºðãºìæëºãäñºíèéõºº äàðàà þóí ò¿ð¿¿í ººðèéí ýðõ ìýäýë, áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâñàí þì. Èíãýõäýý òýðýýð ýä õºðºíãº, ýðõ ìýäýëä äóðòàé Ìîíãîë íî¸ä ÿçãóóðòíóóäûã ººðòºº òàòàõ àðãûã àøèãëàñàíààñ ãàäíà õÿòàä ò¿øìýä¿¿äèéí õ¿÷èéã àøèãëàñàí þì. Õóáèëàé Þàíü ã¿ðíèé õààí áîëñíûõîî äàðàà äîîðõè áîäëîãóóäûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. ¯¿íä:Ãàäààä áîäëîãûí õóâüä :    1.                Ñ¿í óëñ áóþó Õÿòàä îðíûã á¿ðìºñºí ýçëýí àâàõ áîäëîãûã áàðèìòàëñàí. Èíãýõäýý òýðýýð Ñ¿í óëñûí äîòîð ãàð÷ áàéñàí òàðèà÷äûí áîñëîãî, íî¸ëîã÷ á¿ëãèéí õîîðîíäûí çºð÷ëèéã àøèãëàõûã ýðìýëçñýí. Óëìààð Ñ¿í óëñûã 1279 îíä ìºõººñºí áàéíà. 2.                ßïîíûã áàéëäàí ýçëýõ áîäëîãûã ÿâóóëæ õýä õýäýí óäàà äîâòîëñîí. Òóõàéëáàë: 1265-1271 îíû õîîðîíä õýä õýäýí óäàà ýë÷ èëãýýæ Þàíû õàðüÿàíä îðîõûã øààðäàæ áàéñàí. Óëìààð 1274, 1281 îíóóäàä ßïîí ðóó öýðýã èëãýýñýí áîëîâ÷ àìæèëò îëîîã¿é. 3.                Ç¿¿í ºìíºä Àçèéã ýçëýõýä èõýýõýí àíõààðàë òàâèõ áîëñîí. Óëìààð ààíàì, Ò¿âä, Áèðì, ßâà àðëóóäûã 1290-ýýä îí ãýõýä á¿ðýí íî¸ðõîëäîî îðóóëæ ÷àäñàí.   Äîòîîä áîäëîãûí õóâüä: 1.    Ýçëýãäñýí îðíû á¿õ ãàçàð íóòàã, õ¿í àì, õºðºíãº, áàÿëàã, äàéíû îëç çýðãèéã ººðñäèéí  ºì÷ ãýæ ¿çýæ ººðèéí óðàã òºðëèéí íî¸ä, ò¿øìýä, æàíæèí íàðò õóâèàðëàí ºãºõ áîëñîí. 2.    Õ¿í àìàà äîòîð íü :  Ø  Ìîíãîë÷óóäØ  ªíãºò í¿äòýí /óéãàð, ò¿ðýã, ïåðñ ãýõ ìýò/Ø  Óìàðä õÿòàäûí õ¿í àì /Ç¿ð÷èä, Êèäàí ãýõ ìýò/Ø  ªìíºä õÿòàäûí õ¿í àì /ªìíºä Ñ¿í óëñûí èðãýä/3.    ªðíº ç¿ãèéí õóäàëäàà÷èä, áè÷èã ýðäìèéí õ¿ì¿¿ñ áîëîí øàøíû íîìëîã÷äûã õ¿ðýëöýí èðõýõèéã óðèàëàõ áîëñîí. 4.    Õÿòàäûã çàõèðàõäàà “Õÿòàäûã õÿòàäààð” áîäëîãûã áàðèìòàëñàí. 5.    Õóäàëäàà àðèëæààã õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí àíõààð÷ áàéñàí. /Äàí ãàíö Õóáèëàé òºäèéã¿é äàðàà äàðàà÷èéí õààäóóä ÷ ãýñýí ýíý àñóóäëûã èõýýõýí àíõààð÷ áàéñàí /6.    ªðòººíèé àëáûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîñîí. Ýíý íü Ìàðêî Ïîëîãèéí òýìäýãëýëä òîäîðõîé òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéäàã.7.    Õóóëü öààçûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîñîí áºãººä ýíý íü Ìîíãîë÷óóäûí íî¸ðõëûã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéâ. Òóõàéëáàë: “Èõ Þàíü óëñûí íýâòýðõèé õóóëü”, “Èõ Þàíü óëñûí õóóëü öààçûí áè÷èã” çýðýã áîëíî. 8.    Óëñ îðíû õýðýã ÿâäàë, àëáàí õýðãèé㠓ĺðâºëæèí áè÷èã”-ýýð ÿâóóëàõûã çàðëèãäñàí. ª.õ Ìîíãîë áè÷ãèéã õàëæ òºðèéí áè÷ãýýð ĺðâºëæèí áè÷ãèéã ñîíãîñîí. Óã áè÷ãèéã Õóáèëàé õààí çàðëèãààð òºðèéí èõ áàãø Ïàãâà ëàì çîõèîñîí. 9.    Øàøèí íîìûã äýëãýð¿¿ëýõ òàëààð çàðëèã ãàðãàæ ëàì õóâðàãûã àëáà òàòâàðààñ ÷ºëººëæ, ñ¿ì õèéäèéã îëíîîð áàðèóëàõ áîëñîí. “Õîñ ¸ñíû îíîë” ýíý ¿åýñ á¿ðýí óòãààðàà õýðýãæèæ ýõýëñýí. 10. Þàíü ã¿ðíèé õàðêÿàíä îðñîí àðä ò¿ìí¿¿äèéí ýñýðã¿¿öýë, òýìöëèéã äàðæ, ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõýä Þàíû õààä èõýýõýí ÷àðìàéëòûã ãàðãàõ áîëñîí.  Þàíü ã¿ðíèé ¿åèéí òºðèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò:  -Òºðèéí äýýä ýðõ ìýäýëòýí áîë õààí -Äîòîîä áè÷ãèéí ÿàì /Óã ÿàìàíä ñàíãèéí, ¸ñëîëûí, öýðãèéí, ø¿¿õèéí, ¿éëäâýðèéí çýðýã 6 ÿàì õàðúÿàëàãäàæ áàéâ./-Íóóö áè÷ãèéí ÿàì-Ò¿øìýëèéí õýðãèéí ÿàì Ýäãýýð 3 ÿàìûã òºðèéí 3 ñàéä åðºíõèéëºí çàõèð÷ áàéâ.  Çàñàã çàõèðãàà áàéãóóëàë,õóóëü öààç Þàíü óëñûí òºðèéí äýýä ýðõ ìýäëèéã õààí “ìîíãîë” áàðüæ ò¿¿íèé óäààä õàòàí,õóíòàéæ õàí õºâã¿¿ä, óãñàà òºëèéí âàí íàð îðæ áàéæýý.1271 îíîîñ Þàíü óëñûí òºðèéí äýýä áàéãóóëàãà íü Äîòîîä áè÷ãèéí ÿàì, Íóóö áè÷ãèéí ÿàì,Äýâø¿¿ëýõ áóóðóóëàõ ÿàì çýðýã áàéâ.Äîòîîï áè÷ãèéí ÿàì íü: Þàíü óëñûí çàñàã çàõèðãààíû á¿õ ýðõèéã óäèðäàæ òºðèéí äýýä áàéãóóëàãà áàéæýý.ýíý ÿàìûã”ýðõýëñýí ñàéä” òîëãîéëæ  ýíýõ¿¿ òóøààëä õààíû îðûã çàëãàìæëàõ õóíòàéæèéã òàâüäàã áàéâ. Äîòîîä áè÷ãèéí ÿàìíû ýðõýëñýí ñàéäûí äàðàà áàðóóí,ç¿¿í ýòãýýäèéí òýðã¿¿ëñýí ñàéä “×èíñàí” íàð îðæ áàéæýý. Áàðóóí ýòãýýäèéí ñàéä íü ç¿¿íèéõýýñ èë¿¿ ýðõ ìýäýëòýé áàéâ.Òýðã¿¿í ñàéäûí äîð öýðýã óëñûí õ¿íä õýðãèéã òýãøëýí çàñàã÷ õýìýýõ äºðâºí ñàéä,çàñàãÿ òóñëàã÷ ò¿øìýë  Þàíü óëñûí ñóäàðò áè÷ýñíýýð çàñàã çàõèðãààíû õóâèàð áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéñàí áºãººä 1330 îíû áàéäëààð Òºâëºí çàñàõ ÿàìíûã ò¿¿íèé ñàëáàð áóþó òºëººíèé ÿàì-10,÷ºë㺺-185,ø¿ëòñýí-33,òîéðîã359,ãàöàà-1127 áàéæýý. Óóãóóë Ìîíãîë íóòàãò çàñàã çàõèðãààíû õóâèà𠺺ð÷ëºãäñºíã¿é. Õóáëàé õààí õóóëü öààç íü òºðèéí àñóóäëûã çîõöóóëõàä ÷èãýëñýí ä¿ðýì æóðàì áàéëàà    Þàí ã¿ðíèé ¿åä çàñàã çàõèðãààíû õàìãèéí òîì íýãæ íü “Móæ” áàéâ. Òóæèéã äîòîð íü :            -Äîòîîä ìóæ            -Ãàäààä ìóæ ãýæ 2 àíãèëæ áàéñàí. Äîòîîä ìóæ íü õààíä øóóä çàõèðàãääàã áàéñàí áºãººä õàðèí ãàäààä ìóæ íü íèéò 11 ìóæààñ á¿ðääýã áàéæýý. Ìóæ íü äîòðîî: -Îëîí çàì-Çàì-Îëîí ô¿-Æîó-Ñÿíü ãýæ õóâààãääàã. Ìóæ áîëîí îëîí çàìûã 25-ààñ äýýø íàñíû ìîíãîë äàðãà÷ íàðààð çàõèðóóëäàã áàéâ. Õàðèí ãàöàà áîëîí òîñãîäûã õÿòàä õ¿íýýð çàõèðóóëäàã áàéæýý.  Óñàí ñóâàã      Þàíü óëñûí ò¿¿õèéí íýãýí ãàéõàìøèã áîë Õàí æàîãààñ Áýæèí õ¿ðòýë òàòñàí óñàí ñóâàã þì. Þàíü óëñûí ¿åä òàòñàí ýíý ñóâãóóä íü õÿòàäûí óñàí çàìûí òýýâðèéã 900êì-ð áàãàñãàæ ÷àäñàí íü ìàø ãàéõàëòàé õýðýã áàéñàí þì. Äàëàéí òýýâýð Þàíü óëñûí ¿åä õÿòàäûí äàëàéí òýýâýð óðüä ¿çýãäýýã¿éãýýð õºãææýý. Òóõàéí ¿åä ãîë ìºðíººð òýýâýðëýõ íü õóðàé çàìààð òýýâýðëýõýýñ õî¸ð äàõèí õÿìä ,äàëàéí òýýâðèéí çàðäàë íü ãîë ìºðíèé òýýâðýýñ ãóðàâ äàõèí õÿìä áàéâ. Þàíü óëñûí îðãèë ¿åä äàëàéí òýýâðèéí îíãîö 1800 äàâæ áàéñàí áºãººä ò¿¿ãýð æèëä 330 ãàðóé ò¿ìýí òààð áóäàà 纺äºã áàéâ. Õóäàëäàà Õóáëàé õààí öààñàí ìºí㺠ãàðãàæ ã¿éëãýýíä îðóóëñàí íü õÿòäûí õóäàëäààíû ò¿¿õýíä ýðãýëò ãàðãàæ ÷àäæýý. Èéíõ¿¿ öààñàí ìºí㺠ãàðãàõûí òóëä Þàíü óëñ öîãö àðãà õýìæýý àâñàí. n  Á¿õ íóòàãò öààñàí ìºí㺺ð àëò ñîëèõ áºãººä á¿õ ãàçàð ìºí㺠íü èæèë ¿íý õàíøòàé n  Àëèâàà çàðäàë òºëáºðò öààñàí ìºí㺠ãàðãàõûí õóóëèàð áàòàëñàí.n  Öààñàí ìºíãèéã õóóëèàð “õóóðàì÷ààð áîëîí äóóðàéí õèéõ “ ¿éëäõìéã õîðèãëîâ. Èéíõ¿¿ öààñàí ìºíãèéã óëñûí õýìæýýíä ã¿éëãýýíä ãàðãàñàí íü äýëõèéí öààñàí ìºí㺠äýëãýðýõ ¿¿äèéã íýýæ ºã÷ýý. ̺í õóäàëäààíû õîâîð öóõàë áàðààíû 10/1 õóâèéã ,ºíãºí õýðýãëýýíèé áàðààíààñ 15/1 õóâèéã òàòâàðò àâ÷ áàéâ. Þàíü óëñûí çºâõºí äàëàéí äàãóó 97 óëñ îðîíòîé õóäàëäàà õèéæ áàéâ. Õóäàëäààíû îíãîö ßïîíä 7-8 õîíîãò õ¿ðäýã áàéâ. Çàñãèéí ãàçðààñ õóäàëäààã ºðãºòãºõ çîðèëãîîð õóâü õ¿íä ìºí㺠ºã÷ õóäàëäàà õèéëãýäýã áºãººä îëñîí àøãèéí 70 õóâèéã óëñ õºëñ áîëãîí àâäàã áàéæýý.  Àëáàí òàòâàð Àëáàí òàâàðûí ä¿ðìèéã 1236 îíä ªãºäýé õààí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæýý. Ýíý ñèñòåì íü ¿íäñýíäýý ãàçðûí àëáàí òàòâàð, õ¿í àìûí òàòâàð áàéñàí áàéíà.Õ¿í àìûí òàòâàð íü õ¿í á¿ðýýñ æèëä õî¸ð òààð áóäàà àâíà, Óð÷óóä ,Ëàì ñàíàâààðòàí , àëäàðòàé áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñèéã  õ¿í àìûí àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã áàéæýý. Òàòâàðûí õ¿íä õýö¿¿ íü ºìíºä õýñýãò íîîãäîæ áàéñàí áàéíà. Õóäàëäààíû íèéò 32 òºðëèéí  òàòâàð àâäàã áàéëàà.  Áè÷èã ¿ñýã ,Áîëîâñðîë Îëîí óëñóóäûã ýãíýýíäýý íýãòãýñýí Õóáëàé õààí àëü íýãíèé áè÷èã ¿ñãèéã äýýã¿¿ð òàâèõ íü áóñäûí äóðã¿éöëûã òºðººëæ óëìààð öààøëààä óëñ ã¿ðíèé àþóëã¿é áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëíý ãýæ ¿çýýä 1269 îíä Ïàãâà ëàìààð ĺðâºëæèí áè÷ãèéã çîõèîëîãñîí òºäèéã¿é  îëîí ñóðãóóëü áàéãóóëàí äºðâºëæèí áè÷ãèéã çààëãàñàí ÷ àìæèëò îëîîã¿é áèëýý.

Ìàíæ ×èí óëñûí ¿åèéí Ìîíãîë

Єртєє1. Бээжингээс Улиастай хїртэл 72 суурь єртєєний эхний наймыг Хятадууд, дараагийн найман суурийг Чахарууд, дараагийн гучин зургаан єртєєг Харчингууд (Харчин, Зїїн, Баруун Тїмэд, Дєрвєн хїїхэд, Сїнїдээс бїрдэж байв), їлдсэн 20-ийг Халх залгуулж байв.    Харчин єртєєний суурь дутамд долоон єрх, улааны морь, тэмээ ер, Шїїс-ний хонь тавь, гэр майхан нэжгээдийг Халхаас дайчлан гаргуулж байв. 2. Улиастайгаас Ховд орох арван дєрвєн єртєєг «Ховд замын єртєє» гэдэг.3. Ховдоос Гїйчэн хїрэх арван хоёр єртєєг «Гїйчэн арван хоёр суурь» гэдэг. Энэ єртєєний эхний наймыг Захчин залгуулна. Гїйчэнгээс Їрїмчи, Мєст, Тарвагатай, Хар шар, Куча, Агсу, Кашгарт хїртэл уг єртєє залгадаг байжээ.4. Улиастай-Жинжлэг ес, Сайр ус-Их хїрээ арван дєрєв, Их хїрээ-Хиагтын арван нэг, Их хїрээ-Улиастайн гуч, Ховд-Согог (Сохог) усны найм, Ховд-Алтайн захын найм, Гїйчэн-Бар хєлийн хоёр, Бар хєл-Илийн гучин долоо, Гїйчэн-Или - хорин найм, Ховд-Тарвагатайн хорин тав, Тарвагтай-Хар усны долоо, Харчин єртєєний Зэс Хонгор сууриас салж, Хєх Хот хїрэх тав, Жанчхїї-Баянсїм долоо зэргийг холбосон орон нутгийн єртєєд байв.
            Энэхїї єртєє нь дунджаар 25-30 км-т суурь байдаг юм. Нэг суурьт 5-30 єрх алба хаадаг байв. Улсын чанартай єртєєний 5-10 суурьт нэг захирал харьяалдаг. Ар Монголд 120 суурь єртєєнд 1250 єрх, захирагч тїшмэл жар, їйлчлэгч хєтєч хорин хїн байнга байдаг ба нийт єртєє жилд 640.000 лан мєнгєний зардал гаргаж байсан, нэг єртєєнд 5330 лан мєнгє оногдож байжээ. Улиастайд єртєєд нь «Цоохор єртєє», «Тїмт єртєє» гэж єєр єєр байв. Єртєєний алба зардал чирэгдэл ихтэй болоод жилд нэг єрх дунджаар таван зуу гаруй лангийн сїйтгэлтэй байжээ.
 Харуул нь тухайн їед бие, хєрєнгє хавсарсан албаны нэр байв. Манж улс, Орос улсын хооронд 1727 онд байгуулсан Буурын гэрээгээр тэр їеийн Монголчуудын нутгийн Орос улстай зах нийлсэн хил хязгаарыг нарийвчлан тогтоож, хилийн овоо тэмдэгт босгосон байна. Чингээд 1727-1765 оны хооронд зїїн зїгт Манжуурын захаас баруун зїгт Алтайн уулаар дайран Тарвагатай, Шинэ хязгаар хїртэл цувраа олон харуулуудыг байгуулж, Монголчуудыг мал хєрєнгийн хамт дайчлан аваачиж, тэрхїї харуулыг суулгадаг болсон. Тэр їед Монголчуудын нутгийн хойгуур тавиад байсан уг харуулуудыг дотор нь суман харуул, гэр харуул хэмээн ялгадаг байв. Суман харуул гэдэг нь дан биеэр, эр цэргийн ёсоор дайчлагдан очоод, нэг жилийн хугацаатайгаар харуулд суухыг хэлдэг. Харин харуулын албанд дайчлагдагсад гэр, мал хєрєнгийн хамт нїїдэллэн очиж, хугацаагїйгээр харуулд суухыг гэр харуул гэдэг байжээ.Тэр їед Халхын баруун хойнох Жинжлэгээс баруун тийш Илийг давж Оросын хилийг шувтартал бїгд тавин суурь суман харуул тавьж, Чин улсын баруун хойд хил хязгаарыг сэргийлїїлж байжээ. Эл тавин суурь харуулын албын нутагт Оростой хил залгасан Монголчууд алба залгуулж байв. Їїнд: Жинжлэгээс Хонь майлах хїртэл хорин гурван суурь харуулд Ар Монголчууд, Хонь майлахаас Или хїртэлх хорин долоон суурь суман харуулын эхний арван есєн харуулд нь Тарвагатайн жанжны харъяат Єєлд, Торгууд, Урианхай нар, цааших найман суурь харуулд нь Илийн харъяат Єєлд, Торгууд нар ээлжлэн сууж байжээ. Дээрх тавин суурь суман харуулын Ар Монголын нутагт байсан хорин гурван суурьт нь чухам ямар хїн, хїч, хєрєнгє зарцуулж байсныг зарим баримтаар їзье.Дээрх хорин гурван сумын харуулын албанд Халхын Тїшээт хан, Засагт хан, Сайн ноён гурван аймгаас цэрэг, хєтєл 587, тайж хорин гурав, тэднийг товчлон захирах туслагч тїшмэл зургаа, бїгд 620 гаруй хїн жил, жилээр ээлжлэн сууж, хил хардаг байжээ. Тэр їеийн ханшаар бол жилд, нэг цэрэг 40 лан, захирагч тїшмэл, тайж нар тус бїр 50 лан, хєтєл бїр 10 лан мєнгєтэй тэнцэх зардал хэрэглэж байсан аж. Энэ нь гурван аймгаас Алтайн хорин гурван суурь суман харуулд зориулан жилд 36600 гаруй лан мєнгєтэй дїйх хэмжээний зардал нийлїїлж байсан гэсэн їг. Тэгэхээр Хонь майлахаас Или хїртэлх хорин долоон суурь суман харуулын зардал дээрхээс багагїй байсан нь мэдээж юм. Баруун этгээд Жинжлэгээс зїїн этгээд Манжуурын зах хїртэл Монгол-Оросын хил дагуу тавьсан тавин есєн суурь гэр харуул байв. Манж нар энэхїї гэр харуулын тавин есєн сууриас дєчин долоон суурийнх нь албыг хаалгахаар Халхын Тїшээт хан, Засагт хан, Сэцэн хан, Сайн ноён дєрвєн аймгаас 980 орчим єрх айлыг дайчлан гэр, хєрєнгийн хамт нїїлгэн аваачаад суулгаж байжээ. Мєн дээрх гэр харуулын албанд суугсдыг захирах арван дєрвєн туслах тїшмэл, тэдэнд їйлчлэх арван дєрвєн хєтчийг гурван жилээр ээлжлэн уг дєрвєн аймгаас гаргаж байжээ. XIX зууны эцэс їед тэдгээр гэр харуулын нэг жилийн зардал нь тэр їеийн ханшаар 150000 лан мєнгєтэй дїйж байжээ. ÌÀÍÆ ×ÈÍ ÓËÑÛÍ ¯ÅÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÍΨÄÛÍ ÇÝÐÝà ÄÝÂ1691 îíä Долнуурын чуулганаар Энх-Амгалан хаан халх монголын 35 ноёнä цол хэргэм шагнаж 34-ыг нü хошууны засаг ноён болгоход монголын ханаас гадна хошой чин ван 3, төрийн жүн ван 6, төрийн бэйл 3, хошуунû бэйс 4, засаг 1, түшээ гүн 1, туслагч гүн 6, тэргүүн зэрэг тайж 6-г шагнаæýý. Манжийн төрд мºí㺠áа мîрь, тэмээ тусалсан монголын íî¸äуудад нэмсэн тэмдэглэñýí зэрэã цол, тайжийн зэрýг олгож байх журмыг Манж Чин улсын хаàíû 1856 îны зарлигаар тогтоожээ.Энý зарлèгт “…Гадаад, Äотооä Монголын олон засаг ван, бэйл, бэйс, гүн, тайж нараас цэргèйн хэрýãлэлд морь, тэмээ туслан баривал  түүний их бага,  олон цөөний хýìжээнд тохируулан “íэмсэн”, “тэмдэглэсэн” зэргээр шагнаж, таéжийн зэргийг нь нэмэгдүүлэхээр  заагаад, Монголын хан,  âан, бэйл, бýéñ, гүнгүүд 100-аас 2000 лан мөнгө    юм уу, 25-аас 500 хүртýл морь, тýмýý тусàëж баривал нэг тэмдэглэсэн зэргээс 15 нэмсэн зэрэг олгох, çàñàãò òýðгүүн зэрэг тайж, сул тайж нар 50-100 лан мөнгө юмуу, 8-160 õүртэл  морь, тэмээ тусалж баривал нэг тэмдэглэсэн зэргээс 5 нэмсэн çэрэг оëгох, үүнээс дээш хэмжээний мөнгө, морь, тэмээ тусалж баривал ãүнгийí зэрэг олгож, уул тайжийн зэргийн нь нэмэгдүүлэхээр зааí тогтоожээ. Манжийн хааны төрсºн охинтой /гүнж/ суусан хүнийг эфү, заримдаа улсыí тавнан гэж нэрлэдэг. Манж нар монголыг өөртөө татах бодлого явуулахын зэрэгцээ зэр зэвсгийн хүчээр, хэргэм зэрэг, пүнлүү олгох, ураг барилдах замаар монгол аймгуудыг өөртөө татах бодлого эхэн үедээ явуулж байв. Энý бодлогоо манж нар “Өмнөд газар ван үл өргөмжлөх, ар газар ураг үл тасрах” хэмээн томъёолж байжээ.
Манжийн хаад Халхын ноёдын дотроос ялангуяа Түшээт хан угсааны ноёдод өөрсдийн гүнж охидîî удаа дараа хатан болгон өгч, цэргийн холбоо байгуулж байсан þì. Тэдний үр хөвгүүдэд өндºр õýðгэм, зэрэг цол олгож, Халхын аль íýã чухал тушаалд тавьж байжээ. Ýíý íü óëñ òºðèéí àëñûí óðõàãò ìóó áîäëîãîòîé ç¿éë áàéñàí àæýý.  Засаг ноён нь:
1. Цэргийн хувьд харъяат хошууны цэргýý захирах боловч аймгèéн цэргийн жанжин ерөнхийлºн эрхэлж байв.2. Засаг ноёд аливаа хэргýý чуулганы даргатай зөвшèëöºæ түүíий çөвшөөрөлтэйгээр явуулах бөгөөд хошууны доторхи хэргийг ч дур зоргоор тэр бүр таслан шèйтгэх эрх мэдэлгүй. 3. Хошууны доторхи дэëхийн баялгийг олзворлох, ашиглах нь цээртэй, мºн газар хагалбарлах хориотой.
4. Хошууны албат ардàà дотор нь сум, хамжлага болгон сольж өөрчлөх буюу идэр эр, хамжлагын эрийг худалдах аваас бүтýн хагас жилийн пүнлүүнээс гурван жèлийн пүнлүү хүртэл хасуулж шийтгүүлнэ.
5. Чин улсаас тогтоосон хуулиас ангид харъяат албат хамжлагà нараас алба гувчуур хэтрүүлэн авах эрхгүй. Манжийн засаг захиргаа 1.  Хан уулын чуулганы дарга. Тїшээт ханы 20-иод хошуудын хэрэг эрхэлнэ. Энэ чуулганы дарга Их хїрээний сайдын удирдлагаар ажиллана.
2.  Халхын Умард замын цэрэг захирах туслагч жанжин. Тїшээт ханы 20-иод хошуудын бїх цэрэг эрийг захирч, Улиастайн манж жанжны удирдлаганд ажиллана. Жанжин орлогч хэбэй тушаалтантай.
3.  Хэрлэний Барс хотын чуулганы дарга. Сэцэн ханы 20-иод хошуудыг ерєнхийлєн захирсан амгийн дарга, дэд дарга ажиллана. Их хїрээний сайдын удирдлаганд ажиллана.
4.  Халхын ємнєх цэрэг захирах туслагч жанжин. Сэцэн ханы 20-иод хошуудын цэргийн хэрэг мэдэж, Улиастайн жанжинд харъяалагдана.
5.  Заг голын Биндэръяа нуурын чуулганы дарга. Засагт хан аймгийн 20-иод хошуудыг ерєнхийлєн захирна, дэд даргатай. Улиастайн жанжны удирдлаганд ажиллана.
6.  Халхын баруун замын цэрэг захирах туслагч жанжин. Засагт ханы 20-иод хошууны цэргийн хэрэг эрхэлж, Улиастайн жанжинд захирагдана.
7.  Цэцэрлэгийн чуулганы дарга. Сайн ноён ханы 20-иод хошууны хэрэг ерєнхийлєн захирч, Улиастайн жанжны удирдлаганд ажиллана, дэд даргатай.
8.  Халхын думдат замын цэрэг захирах туслагч жанжин.
9.  Да-гийн жасаа. Нэгэн аймгийг толгойлон захирсан чуулганы жинхэнэ ба дэд дарга нарын эрхлэх албан ажил гїйцэтгэн явуулах тусгай албан газар.
10. Жанжны жасаа - Чуулганы бїх цэргийн хэрэг эрхэлсэн жанжин, Хэбэй нэрийн эрхлэх албаны хэрэг гїйцэтгэж явуулах тусгай албан газар.
  Орон нутаг дахь Манжийн захиргааны зардалМонголыг газар дээр нь харж, хянаж байхын тулд жанжин амбан сайд суулгадаг байсан хийгээд тїїний зардлыг тухайн орон нутаг гаргадаг байв. Зєвхєн Улиастайд л гэхэд Халх дєрвєн аймгаас 170 эр сууж нэг захирагч захирна. Нэг цагдаа цэргийн жилийн зардал зуун лан мєнгє. Аймаг бїрийн чуулганы дэргэд 4-6 тїшмэл, бичээч зарлага гурван сараар ээлжлэн сууж чуулган даргын шийдвэрийг холбогдох газарт хїргэж гїйцэтгэлд хяналт тавьдаг байв. Тэр їед Халхын нэг аймгийн чуулганы нэг жилийн зардал дунджаар 2600 лан мєнгє зарцуулж байжээ. Аймаг, хошуу бїрт тамгын газар ажиллаж байжээ. Хошууны тїшмэдїїдээс гадна 4-6 бичээч хоёроос доошгїй зарлага ажиллаж, нэг хошууны нэг жилийн дундаж зардал 4000 ланд хїрч байжээ. Тэр їед Монголд 250 шахам хошуу байжээ. Нийт зардал нь дунджаар нэг сая гаруй лан мєнгє байв. Орон нутгийн ноёдын алба Монгол ван, гїн, тайж нар жил бїр єєрийн харъяат нарын таван їхрээс дээш бїхийгээс нэг хонь, хорин хониос нэг хонь ав, хоёр їхэр бїхийгээс зургаан тогоо аму ав, нэг їхэр бїхийгээс гурван тогоо аму ав, алба барих чуулган чуулах, хїрээ нїїх, охин єгєх, бэр авах зэргийн хэрэг болбоос арван гэрийн дотроос нэг морь ав, їхэр тэрэг нэгийг ав. З їнээнээс дээш бїхийд нэг ходоод сїї ав, зуун хониноос дээш бїхийд нь нэмж хэсэг эсгий ав гэжээ.Бие зарцлагдах (мал маллах, ажиллах) алба байсан юм. Хошууны засаг ноёдын єєр єєрийн байдлаас алба их бага янз бїр байжээ. Жишээлбэл: Сайн ноён ханы Сайн ноёны хошууны ноён жилд шїїсний хонь 120, хїнсэнд хэрэглэхээр шїдлэн хонь 500, залуу гїї 60, ат 10, эсгий 72 ширхэг, хурганы арьс 500, банз 1000 ширхэг, Сонгино 1000 жин, євс 10.000 жин, шар тос 100 жин, сїї 3000 жин, 70 тэмээн тариа харъяат ардуудаас татварлан авч байжээ. Ìàíæ ×èí óëñ   1691 îíä Долнуурын чуулганаар Õàëõ Ìîíãîëûã ººðèéí ýðõøýýëä îðóóëæ, Энх-Амгалан хаан халхын 35 ноёнä цол хэргэм шагнаí, 34-ыг нü хошууны засаг ноён болгоод, Õàëõын ханãóóäаас гадна õîøóó íî¸äîä хошой чин ван 3, төрийн жүн ван 6, төрийн бэйл 3, хошуунû бэйс 4, засаг 1, түшээ гүн 1, туслагч гүн 6, тэргүүн зэрэг тайж 6-г шагнаæýý.
             Èéíõ¿¿ Ìàíæóóä Ìîíãîë íî¸äûí óëàìæëàëò öîë õýðãýìèéã ººð÷èëæ, ìàíæèéí õýðãýì çýðãèéã æèíýýð òîãòîîñíîîð ìîíãîë íî¸äûã ººðòºº òàòàõ, äàãààð îðîãñäûã äýìæèõ, òºð人 ¿íýí÷ ç¿òãýãñäèéã õºõ¿¿ëýí øàãíàõààñ ãàäíà òýäíèéã õîîðîíä íü òýìöýëä¿¿ëýõ çýðãýýð ýçýíò ã¿ðíèé ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëñýí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëîâ.
Хэргэм, зэрэг хоёр ялгаатай бөгººд хэргэм нь тоäорхойлогч, çýðýã нь äàгалäах шинжтэй. Хэргэмийг манжийн хаанаàс äагаар îрсон юмуу, байлдаанä гавьяа байгуулсны тºлºº олгодог төрийн онöгой хишиã, òîäруулж хэлбэл тºр талаасаа шууд хамааралтай.
Çэрэг нь ноёä талаасаа үйлчлэлтэй. Манжийí төрийн хэрэгöээнд атан тэмээ, агт морь, амбан шар, öалин мºíгº хандивлагчдад нэмсэн ба òýìäýãëýñýí зэрэг олгож байх журмыг Манж Чин улсын хаàíû 1856 îны зарлигаар тогтоожээ.
            Ìàíæèéí õààí âàí, áýéë, áýéñ, ã¿í õýìýýõ “õýòýðõèé äºðºâ” áóþó ”õýòèéäñýí äºðâºí” õýðãýìòíèéã áóé áîëãîæ, òýäãýýðèéí çýðýã çýâ, öàëèí ï¿íë¿¿, öîë, øàãíàë, ÿìáà ¸ñëîë çýðãèéã òîãòîîí áàòàëãààæóóëæýý. Ìàíæèéí ãàâüÿà øàãíàë áîëîí çýðýã äýâ àõèóëàõàä õýðýãëýäýã íýãýí ç¿éë ñî¸ðõîë íü íýìñýí çýðýã þì. ĺðâºí òэмдэглэсэн зэрэг íü íýã íýìñýí зэрэãòэй тэíцíý.Íýìñýí çýðýã îëîí áîëâîë õýðãýì äýâø¿¿ëäýã áàéâ. Хэргэм зэргийг олгож, эвдэж, сэргээж (хэргэм тахиулàх) болдгоос гадна  нэгэн үеýð áà ¿å улирàí çàëãàìæëàõ хэлбэрээр хүртээдэг байжээ.
Add your main content here - text, photos, videos, addons, whatever you want!

Халх Манжид эзлэгдсэн нь

Манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв.
1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.
Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.
Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.
Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.
    Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.
    Манж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор  голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.
    Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл  илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх  оролдлого хийжээ.
    1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.
    XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс  төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.
    Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.
    Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна.
    1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.
    Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.
    Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.
    Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.
    Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.
Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.
Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм.
Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон эфү байв.
Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.
Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн рүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин  нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элё заржээ.
Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригсадаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.
Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан  юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.
Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого н тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосо ухраагүй юм.
1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ.
1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.
Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай  харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.
Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төмхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг элт оролдох болжээ.
Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл рүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ.
Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нрын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд дөвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж өсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.
Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.
1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоодоо хагарал гаргасныг дурдаагүй болвч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжмйн хаанд дагаар орсонд тшшнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юмв үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орорхыг санаархах болсон байна.
Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хйин, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй  байсан юм.
Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шүолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.
Эх сурвалж:  Монгол улсын түүх “ дөтгөөр боть “

Богд хаант Монгол улс

ОЛНОО ӨРГӨГДСӨН МОНГОЛ УЛСЫН ҮЕИЙН НОЁДЫН ЗЭРЭГ ДЭВ, ЯМБА ЁСЛОЛ 
Чин улсын үеийн олон засаг хошууны хуучин тамгыг халж, Богд хааны зарлигаар шинэ тамга олгож, тамгын үсгийн дагаж харъяат засгуудын цолоор нэрийдэн хэргэм бичсэнийг үзвэл, Богд хан хайрхан уулын чуулганы түшээт хан аймгийн 21 хошуу Үүнд:- Халхын Очирбат Түшээт сайн хан -1- Засаг, хошой чин ван – 3 (нэг үе улиран хааны зэрэг залгамжилна) - Засаг, төрийн жүн ван – 3 (нэг нь үе улирна. чин вангийн зэрэгтэй)- Засаг, төрийн бэйл – 1- Засаг, хошууны бэйс – 1 (үе улиран бэйлийн зэрэг залгамжлах)- Засаг, улсын түшээ гүн – 1- Засаг, улсад туслагч гүн – 7 (нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй)- Засаг, тэргүүн зэрэг тайж - 4 (нэг нь үе улиран улсын түшээ гүний зэрэгтэй, нэг нь үе улиран улсад туслагч гүнгийн зэрэгтэй)Хан Хэнтий уулын чуулганы Сэцэн хан аймаг 25 хошуу, 2 отог- Халхын маха самади Далай цэдэн хан – 1- Засаг, хошой чин ван - 3 (нэг нь үе улиран чин вангийн зэрэгтэй) - Засаг, төриин жүн ван - 5 (нэг нь үе улиран вангийн зэрэгтэй)- Засаг, төрийн бэйл – 2- Засаг, хошууны бэйс – 3- Засаг, улсын түшээ гүн – 2 (нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй)- Засаг, улсад туслагч гүн -3 (хоёр нь үе улиран бэйсийн зэрэг залгамжлана)- Засаг, тэргүүн зэрэг тайж - 5 (хоёр нь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй, хоёр нь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй ) Хантайшир уулын чуулганы Засагт хан аймаг 20 хошуу 3 отог Халхын Эрдэнэ Бишрэлт Засагт хан нэгэн хошуу- Засаг, хошой чин ван- Засаг, төрийн жүн ван -1- Засаг, төрийн бэйл - 3 (нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй) - Засаг, хошууны бэйс - 2 (нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй, нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй)- Засаг, улсын түшээ гүн – 3- Засаг, улсад туслагч гүн - 6 (хоёр нь үе улиран бэйлийн зэрэг залгамжлана, нэг нь үе улиран улсын түшээ гүнгийн зэрэгтэй, нэг нь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй)- Засаг, тэргүүн зэрэг тайж - 4Цэцэрлэгийн чуулганы Сайн ноён хан аймаг 25 хошуу 8 отог- Халхын Түмэнхэн, номун эзэн Сайн ноён хан -1 хошуу- Засаг, хошой чин ван – 2- Засаг, төрийн жүн ван - 2 (нэг нь үе улиран вангийн зэрэгтэй)- Засаг, төрийн бэйл -1 (нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй)- Засаг, хошууны бэйс - 4 (нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй)- Засаг, улсад туслагч гүн - 6 (нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэг залгамжлана, нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй )- Засаг, тэргүүн зэрэг тайж - 9 (хоёр нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй, нэг нь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй, дөрөв нь үе улиран улсад туслагч гүнгийн зэрэгтэй)Дөрвөдийн 2 аймгийн 27 засаг хошуу - Бат-Ерөөлт төгс хөлөг Далай хан 1 хошуу - Засаг, хошой чин ван - 1 - Засаг, төрийн жүн ван -1 - Засаг, төрийн бэйл - 2 - Засаг, хошууны улсын түшээ гүн -2 - Засаг, улсад туслагч гүн - 5 Дөрвөдийн баруун гарын Үнэн зоригт хан аймаг 15 хошуу - Үнэн зоригт хан 1 хошуу - Засаг, төрийн жүн ван -1 - Засаг, төрийн бэйс – 2- Засаг, улсад туслагч гүн-11Ингээд 1912-1913 оны байдлаар Монгол улсад Хан цолтой-6 Хошой чин ван -9, үүний нэг нь ханы зэрэгтэй.Төрийн жүн ван -13, үүний 3 нь үе улирсан вангийн зэрэгтэй. Төрийн бэйл -9 үүний 2 нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй.Хошууны бэйс-12, үүний 1 нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй, 3 нь үе улирсан бэйлийн зэрэгтэй.Улсын түшээ гүн -8, үүний 2 нь үе улирсан бэйсийн зэрэгтэй. Улсад туслагч -39, үүний 1 нь үе улиран улсын түшээ гүний зэрэгтэй, 4 нь үе улиран бэйлийн, 1 нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй, 3 нь үе улиран бэйсийн, 1 нь үе улиран улсын түшээ гүний зэрэгтэй. Тэргүүн зэрэг тайж -22, үүний 3 нь үе улиран бэйл, 2 нь бэйс, 2 нь түшээ гүн, 5 нь үе улиран улсад туслагч гүний зэрэгтэй байжээ. Ийнхүү Монголд хэргэм, зэрэг бүхий засаг ноёд -119 (118) байжээ.Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч хааны хувцас хэрэглэл“Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг”-т хэргэм бүхий хүмүүсийн өмсөж хэрэглэх зүйлсийг маш тодорхой заасан байдаг. Үүнд:1. Хааны хувцас засал: Богд хаан нь ламын хувцаснаас гадна хаан ямбаны төрийн ёслолын хувцас өмсөж байжээ. Үүнд:Малгай: зуны малгай нь алтан очир жинстэй, алтан хоргой оройтой, өнгөт тотго бүхий таван тал хар хилэн саравчтай титэм болно. Өвлийн малгай мөн алтан очир жинстэй, алтан хоргой оройтой, хар үнэгээр үсэлсэн дөрвөн тал саравчтай титэм болно.Дээл хүрэм нь шар өнгийн их магнаг дээл, алтан хоргой морин хүрэм байна. Хүрэмний өмнө хойно баруун зүүн хоёр мөрөн дээр фүс тэмдэг хадна. Энгэрийн фүс нь алтан хорол өртэй, эргэн тойрон эрдэнийн дүрсээр (хаан бугуйвч, хатан сүйх, зоосон хээ, заан соёо, загасан шувуу, үнэртэн, шүр, дун, усны дүрсээр) хүрээлсэн дүгрэг хүрээн гуутай соёмбо хийсэн байдаг. Соёмбо нь доороо олон бадмын чуулган болсон нацаг бадам хэмээх суурьтай байна.Хааны баруун мөрөнд зэндмэнэ, өлзий, хас зэргээр хөвөөлсөн хүрээнд дүгрэг алтан наран дэвсгэр дээр соёмбо үсгээр “нар”, зүүн мөрөн дээр “сар” хэмээх үгсийг санскрит хэлээр алтан сагаар хийжээ.Соёмбо үсэг нь угтаа эртний Энэтхэгийн нагар ланз үсгээс эх авсан арга билиг хоёр хоёр буюу нар сарыг билэгдсэн дууны хөрөг (авианы тэмдэг) болохыг илэрхийлэхийн хамт Монгол орон Чин улсын ноёрхлоос ангижирч, үндэсний тусгаар улсаа байгуулан, өөрийн хаантай болсноор номын төр ертөнцийн төрийг хослуулан, улс гүрнийг удирдах “хоёр ёсыг” эрхэмлэн хөгжүүлсэн эртний Монголын хаадын үйлийг сэргээх гэсэн утгаар эртний төрийн зарим бэлэгдэлт зураг дүрсийг ийнхүү хааны фүсд шингээжээ.Манжийн үед фүснээ таван хумст лууны дүрсийг хэрэглэж байсныг ийнхүү 1911 оноос хойш халан өөрчилжээ. 1. МАЛГАЙ нь зун хилэн, өвөл бараан үнэг, булган саравчтай, тав залаатай жинс нь алтан суурьтай улаан эрдэнийн чулуу болно.2. ЁСТ ДЭЭЛ нь таван хумст луу гарган хатгамалсан магнагт байна. (Шараас бус өнгө). З. ХҮРЭМ нь зун улбар шар зүсмийн болно. Өвөл булган дах (хүрэм) хэрэглэнэ.4. ФҮСҮ тэмдэг нь хүрэмний хоёр мөр, ар, өвөр 4 талд “соёмбо Э бам” гэдэг алтан үсэг хатгасан дүгрэг байна.5. БҮС нь хөх хүрэн өнгийн дурдан байх ба бүснээсээ зүүн баруун хоёр тал руугаа туухай унжуулах бөгөөд түүнд доод тал нь хушуутай өргөн цагаан үслүүр болон хавтага хошоодыг хутганы хамт зүүнэ.6. ДЭВСГЭР ТҮШЛЭГ нь : хумст луут магнаг, цагаан ногоон торгоор хамжлага хийсэн эсгий давхацлагатай битүү ширээстэй байна. Өвөлд яаман албан гэрт шулуун булган дэвсгэртэй байна.Хуулийн дагуу аливаа ханд хамжлага ардын дотроос жагсаалын гутгаар зэрэг түшмэл 1, дөтгөөр зэрэг түшмэл 1, тавдугаар зэрэг түшмэл 1, тэргүүн зэрэг дагалт 6, дэд зэрэг дагалт 6, гутгаар зэрэг дагалт 8-тай байна. Хамжлага ард 60-ыг олгогтүн хэмээн “Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг”-т дурьдсан байна. Засаг, жич сул хан нарын явсан явдал жил, насыг 3 жилд нэгэн удаа Дотоод яаманд мэдүүлэх ёстой.Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт хан, Дөрвөдийн бат ерөөлт далай хан, Үнэн зоригт хан, нэгэн жил авбаас зохих пүнлүүний мөнгө тус тус 2500 лан, торго 40 энтэй.Харин Халхын Сайн ноён хан болвоос нэгэн жилийн авбаас зохих пүнлүүний мөнгө 5000 лан, торго 80 энтэй, хан нарын дундаас хамгийн өндөр

Permalink

пүнлүүтэй нь байв.Хан хүн өртөөгөөр зорчиход дагалдах хүн 12, унах гоц морин 2, алашаа морь 12 бүгд ачих морь 4, ачих тэмээ 4, тэрэг дамнах морьтой улаач 8 -ийг гаргаж өгөх ёстой. шүүсэнд нэжгээд хонь гаргана.