NOMADIC PASTORALISM AROUND THE WORLD : Монгол үндэсний хувцас

Монгол үндэсний хувцас

Үндэсний хувцас олон зууны турш ястан үндэстний угсаатны зүйн үнэмлэх нь болж, ард түмний соёлын өвийг хадгалж иржээ. Тухайн үндэстэн ястан дотроо нас, хүйс, нийгмийн байдлын ялгааг хувцас илэрхийлдэг байсан нь манайд мөн тусгалаа олсон байдаг. Монгол үндэсний хувцас нь тэдний голлон эрхэлж ирсэн аж ахуй, байгал цаг уурын нөхцөл, зан заншлын онцлогыг илэрхийлдэг.

Монголчууд бэлчээрийн мал аж ахуй, ан гөрөө эрхэлдэг нүүдэлчид байлаа. Асар уудам газар нутагтай, цөөн хүн амтай энэ орны хөрс газар тариалан эрхлэхэд төдийлөн тохиромжгүй тул хэрэгцээний бөс бараа, торго дурдан, тариа будаагаа зэргэлдээ орших суурин омог аймгуудаас авдаг. Заримдаа худалдааны хэлцэлээр бараа солилцооны маягаар, яриа хэлэлцээрээр бүтэхгүй үед уулгалан дайрч дээрэмдэн авдаг байсан тухай түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Дайнч, моринд гарамгай монголчуудын хувцас хүний хөдөлгөөнд бүрэн зохицсон, тайван цагт ч, дайн тулааны үед ч өөрчлөгдөхөөргүй хэв загвартай, салхи хаасан битүү энгэртэй, гар даарахгүй нударгатай дээл, морин дээр удаан явахад биед түшигтэй /европийн зарим судлаачид корсеттой жишсэн/ өргөн бүс, урт өмд, өвдөг хүрсэн урт түрийтэй гутал сэлтээс бүтэж байв.

Эрт урд цагт монголчууд элдүүр нь ханасан хонины арьсыг ар нуруугаар нь хавсарч шуумаг болгон өмд гэдэг өмсгөл зохиожээ. Эрс тэрс уур амьсгалтай нутагт амьдардаг, морьтон монголчуудад өмд тун чухал хувцас байв. Үүнийг оросын нэрт түүхч Л.Н.Гумилев: “Танд орчин цагийн европ эрийг өмдгүй төсөөлөхөд бэрх. Гэтэл өмд гэдэг өмсгөлийг анх төв азийн нүүдэлчид зохиосон”[1] гэж бичсэн байдаг. Японы түүхэн зохиол туурвигчдын тэргүүн төлөөлөгч Шиба Рёотаро “манай эрний өмнөх хятадын Жао улсын Y Лин улсдаа анх удаа хөнгөн морин цэрэг санаачлан зохион байгуулахдаа, умардын зэрлэгүүдтэй дайтахад тэдний дайтах хууль ёс, өмсгөл жаягийг дууриах хэрэгтэй”[2] гэж уриалсан байна. Нүүдэлчид шиг “өмд өмсөцгөөе” гэсэн тэр уриалга урт шуумагтай өмд, түрийтэй гутал өмсдөг одоогийн хувцасны эхийг тавьсан гэдэг. Шиба Рёотаро цааш: “Монгол дээлний товч шилбэ ХҮII зууны сүүлчээр Унгарын морин цэргийн хувцсаар дамжин Европт тархахдаа дээлний шилбэ хавирга мэт уртасч мундирийн гоёл, чимэг төдий болжээ” гэж дүгнэсэн нь бий.

Дэлхийд хамгийн хүчирхэг улс байгуулж байсан монголчуудын хувцасны “моодыг” гадаадынхан ийнхүү дууриадаг байсан бол хожим хүч нь мөхөж, Манж-Чин улсын ноёрхолд байсан /1615-1911/ үед монголын язгууртан ихэс дээдсийн өмсгөлд манж-хятад хувцсын загвар нөлөөлжээ. 1911 онд Монгол Манжийн эрхшээлээс ангижрахад, ноёд түшмэдийн зэрэг дэв, ямбаны хувцсыг монгол хэв шинжийн болгон өөрчлөх зарлиг гарчээ. “Ёслолын цаазны бичиг”[3]-т төрийн ёслолын үед хэрэглэх хувцасны дэг жаягийг нарийвчлан зааж, эртний энэтхэг хаадын болон төвд лам нарын хувцаснаас санаа авч, монгол хувцасны ерөнхий загварт тулгуурлан Монгол улсын хааны ямбаны хувцсыг цоо шинээр үүсгэн зохиосон түүхтэй.

1921-1924 оны ардын хувьсгалын эхний жилүүдэд ноёд, түшмэдийн зэрэг дэвийн хувцас хэрэглэгдэж байгаад, зан үйл ёслолтойгоо хамт үеэ өнгөрөөв. Одоо ийм хувцсыг музей, кино, театр, бэлэг дурсгалын зүйлсээс олж харж болно. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын дараа Монгол улсын ерөнхийлөгч төрийн их ёслол, баяр наадмын үеэр өмсдөг, эртний дээдсийн хувцасны хэв шинжийг хадгалсан ёслолын хувцастай боллоо.

Үндэсний хувцас угсаатны зүйн үнэмлэх болж ирснээс гадна зарим үед улс төрийн утга, ёгт санааг агуулдаг байв. Домог өгүүлрүүн: “Монгол ноён Хятадад тулга захиалжээ. Чингэхдээ тотгы нь бадарч буй дөлөөр хийсүгэй гэж. Хятадад тэр хүсэлтийг умартаж, тотгыг дөлөөр бус, хон хэрээний хошуу маягаар хийж ирүүлжээ. Монголын газар шороог хон хэрээний хошуугаар тогшуулах гэсэн санаа агуулсан гэж хаан оноон ухав. Хөрш гүрэнтэйгээ муудаад яахав, санаагий нь мэдсэн сайн болллоо. Хон хэрээ манай газар шороо, гал голомтыг тоншиж зүрхлэхгүй сөрөг ухааныг сийлье гээд албат нартайгаа зөвлөлдөн, үргэлж голомтынхоо захад байдаг галын зэн эхнэр хүний хувцсыг жигүүртний хаан хан гарьдын сүр жавхлант дүрийг дууриалган хийх болсон гэдэг. Халх эхнэрийн хувцас төрсөн учир ийм.”[4]

Монгол үндэсний гол хувцас дээл хэмээх өмсгөл билээ. Төв Азийн үндэстэн ястны хувцас нь монгол маягийн баруун энгэртэй, түрэг маягийн зүүн энгэртэй гэж хоёр хуваагдана. Барга, манж, буриад, орочи, ороки, нанай, тунгус, кидан, тогон нарын хувцас монгол хэв загвартайд ордог. “Монголын өвөг дээдэс болох дунху, кидан, сяньби нарын хувцасны загварыг манж нар дууриаж, улмаар манж нараар дамжин зүүн өмнөд Азийн орнуудад монгол хэв хийцийн хувцас түгсэн.”[5]

Дорнод аймгийн Матад сумын нутгаас олдсон Шонх Толгойн Киданы үеийн гантиг баримлаас харахад Монголын өвөг киданы хувцас, XIII-XIY зууны монголын их хаадын хөрөгт тэр үеийн их хаадын дээл хэлтгий энгэртэй байсан нь харагддаг. Чингисийн алтан ургийн удамт өндөр гэгээн Занабазар лам хувцасны загварыг тогтоосон хэмээх тул худам монгол дээлийн хэв маяг одоогийн лам дээлд хадгалагдан үлдсэн гэж үздэг.

Лам дээлийг шар, улбар шар, улаан, хүрэн улаан, хүрэн өнгийн бөсөөр хийж, дээр орхимж ороодог. Буддын шашны шарын урсгал Монголд нэвтэрснээр, “өмд өмсөцгөөе” гэсэн уриалга гаргахад хүргэж байсан дайчин монгол эрсийн ихэнхи нь лам болон “өмдөө тайлж”, орхимж ороон олбог дээр завилан суулаа. Эртний Грекийн нөмрөг “гиматий” Энэтхэг, Түвдээр дамжин “орхимж” нэртэйгээр ийнхүү Монголд заларч, лам нарын хувцасны салшгүй хэсэг, өвөрмөц онцлог болжээ. Орхимж, гиматий хоёул гадуур хувцас дээгүүрээ биеэ ороож, нэг үзүүрийг мөрөө давуулан хойш хаях маягаар өмсдөг 1,5 м өргөн, 4 м урттай эсгүүр хэмжээ ижил бөс билээ. Монгол лам нар цол мяндаг, хэргэм тушаалаас шалтгаалан номын, хурлын гээд маш нарийн дэг жаягтай хувцас өмсгөлтэй байв. 1930-аад оны үеэс шашингүйн суртал, улс төрийн хавчлаг дарамтаас болж лам нарын хувцасны нарийн ширийн мартагдах тийшээ болсноо сүүлийн арваад жилд шүтлэг ил болоход лам нарын хувцас хуучин дэг жаягаараа сэргээгдэн мөрдөгдөж эхлэв.

Одоо манай оронд нутагладаг хориод ястны дээл нь 400 орчим, гутал нь хориод, бүс нь арав орчим төрөл байдаг. Жишээ нь Монголд амьдардаг халх, буриад, дарьганга, ойрд зэрэг олон ястны хувцас дотроо ялгарах бөгөөд эдгээрээс хүүхэд эрэгтэйчүүдийнх хоорондоо төстэй, харин эмэгтэйчүүдийнх нэлээд ялгаатай болно.

Монгол дээл илүү дутуу эд ангигүй, нягт сайтар бодож боловсруулсан хийцтэй тул сайн үйлчин эсгэсний дараа өөдөс бараг үлддэггүй, эгэл атлаа нарийн эсгүүр хийцтэй аж. 80-90 см өргөнтэй-нарийн энтэй торгоор дээл оёоход хүний өндөр намаас хамааран 4-6 метр торго орно. Дугуй хээтэй торгоны хээг нийлүүлдэг тул арай илүү орно. Өргөн энтэй цулгай бөсөөр дээл зөрүүлдэн эсгэж бөс даавуу хэмнэж болдог.

Зуны улиралд дан дээл, давхар тэрлэг, хавар намарт хөвөнтэй дээл, хурган дотортой дээл өмсдөг. Өвөл үзүүрсэг[6] буюу цувцаа[7] өмсөнө. Монголын өвөл –20-40 хэм хүртэл хүйтэрдэг ба өвлийн ийм хүйтэнд алс хол явах, адуу манах, хээр хоноход үстэй дээл дээрээ дах давхарладаг. Дахыг сэрх, аргаль, янгир, чоно, нохойн арьсаар үсийг гадагш харуулан хийдэг. Дахны энгэр зөрөхгүй, ар хормойдоо урт оноотой, морь унаж явахад тохирсон байдаг.

Монгол гутал морь унаж, дөрөө жийн давхихад тохиромжтойгоор тооцоолон хийгдсэн тул суурь сайтай, маш бөх бат, хөлөнд түшигтэй тул орчин цагт хөдөөгийн малчид, үндэсний бөхийн өмсгөлд яг хуучин хэв шинжээрээ хадгалагдан үлдсэн. Монгол гутал дугуй улт[8], ээтэн[9], явуут ээтэн[10], гэж үндсэн гурван янз байна. Ул, түрий, зулаг[11], зуузай[12], хавчаар гэсэн үндсэн хэсгээс монгол гутлын эсгүүр бүтнэ. Гутлын түрий, зулгыг үхэр адууны боловсруулсан булигаар ширээр эсгэн, төмөр буюу модон хэвээр дарж хээ угалз гаргана. Монгол гутлын дотор даавуу ширмэл буюу эсгий ширмэл оймс өмсөнө. Оймсны хараанд[13] мөн хээ угалз тавина. Өвлийн дүн хүйтэнд гутлын гадуур дэгтий өмсдөг. Дэгтий оймс хэлбэртэй, эдэлгээ даах сайн чанарын ангийн арьсаар хийдэг.

Монголд малгай, бүс тухайн хүний нийгмийн байр байдал заадаг гол үзүүлэлт байсан тул ихээхэн ач холбогдол өгч иржээ. “Омгийн байгуулалттай байх үед шувууны өрөвлөг өдийг ахлагчийн малгайд хадан ялгадаг эртний монголын заншил отог жинсний эхийг тавьсан. Үүнийг хожим манж нар зээлдэн авч хэрэглэсэн нь феодалын нийгмийн зэрэг дэвийн ялгааг харуулах болжээ.”[14] Эртний монгол хаадын малгайд байсан цомбон гозгор жинсийг “дог” жинс гэдэг байснаас угшилтай малгайн оройн даавуу зангилааг сампин гэдэг болсон. Монгол малгайн хэлбэр хөгжлийг ажвал эрт цагт пүмбэгэр өндөр оройтой байснаа гозгор нарийхан болж, намсан намссаар мээмэн оройт гэх маш нам оройтой болж эцэст нь лоовуузан дээр буужээ. Одоо зуны болон чихтэй тоорцог, лоовууз, юүдэн зэрэг үндэсний малгайг хэрэглэсээр байна. Европыхон малгайгаа тайлж хүндэтгэл үзүүлдэг бол монголчууд малгай, бүстэйгээ хүнтэй мэндэлж золгохыг хүндэтгэлд тооцно. Эр хүний малгай бүсийг гэрийн эзэгтэй хамгийн хүндэтгэлтэй газар дээдлэн тавьж хадгалдаг заншилтай.

Монгол үндэсний хувцасны салшгүй хэсэг бол гоёо, чимэг, зүүлт хэрэглэл сэлт билээ. Монгол эр хүн хэт хутга, тамхины даалин, аяганы уут зэргийг бүснээсээ зүүж явдаг. Хутганы гэр гоёмсог сийлбэртэй, хажуудаа савхны гэртэй. Аяганы уутанд голдуу мөнгөн аяга авч явах ба тухайн хүний бэлээс шалтгаалан модон тагш ч байна. Ийнхүү хүн айлд ороод, гэрийн эзэнтэй мэндэлж, тамхилаад өөрийн аяга, савх, хутгаар хооллож ундалдаг байжээ. Тамхины даалин, аяганы уутыг торгоор хийж, дээр нь гоёмсог хээ угалзыг бүсгүйчүүд мэтгэдэг байж. Эмэгтэйчүүд бүсэндээ зүүж явдаг бяцхан уутанд чимхлүүр, чигчлүүр, хусуур, сам, шүүр зэрэг гоо сайхны зүйл байдаг байв.

Монгол үндэсний хувцас, малгай гутлыг хээ угалзаас ангид төсөөлөх аргагүй. Малгайг дугуй, ланз, пүүзэн, баяр хээтэй торгоор хийж дээр сэнж, эвэр, хамар угалз болон өлзий хээг өнгө хоршуулан тавьдаг, заримдаа алт, мөнгөн утсаар чимдэг. Монгол гутлын гоёо нь шагай, зулаг, түрий хооронд зохицолдсон нэг төрлийн хээ угалзан тогтолцоо үүсгэдэг нэгэн төрлийн урлаг юм. Гуталд дөрвөлжин хээтэй бүтэн өлзий, зузаан эвэр угалз, зуйван хүрээтэй сүлжээ эвэр, хатан сүйх, хос эвэр зэрэг хээ угалз тавьдаг. Малгай гутлыг бодвол дээлэнд хээ бараг тавихгүй. Харин дээл дээр өмсдөг хантаазанд давхар хошоо, шүдэнзний булан, дэвс хээ тавьдаг.

Эрийн гурван наадмын хувцас өөрийн онцлогтой. Монголд хурдан морьны уралдааны тамирчид 5-13 насны хүүхдүүд байдаг ба тусгай өмсгөлтэй байдаг нь сонин. Соёмбо, хорло бүхий малгай, нөмрөг, нацагдорж, зоос, шувуу, эрвээхэй дүрс бүхий цамц, шуумагтаа эвэр угалзтай өмд өмсөнө. Монгол бөхийн зодог, шуудаг нь бөхийн сүр хүчийг илтгэн харуулдаг. Зодог нь цээжинд өмсдөг, далбаа хэмээх богинохон ар хоёр хамцуйгаас бүтнэ. Далбаад мяндсан утсаар томсон элэг бүсийг бэхлэнэ. Зодогны далбаа захыг мяндсан утсаар угалзлан ширж бөх бат болгодог. Шуудаг нь усан сэлэлтийн маягийн бариу өмд, захыг мяндсан утсаар шаглаж, шаглаасаа ойрхон зайтай ширж бат бөх болгоно. Далбаа болон шуудагны ар өвөрт бөх хүний төгс хүчин чадлыг илтгэх хээ угалзнаас гадна гарьд, луу, арслан, бар зэрэг дөрвөн хүчтэнийг урладаг. Оройдоо сампинтай, дөрвөн талт малгай бөхийн малгай болон уламжлагдан үлдэж, цолын эрэмбийн ялгааг малгай дээр хаддаг болсон.

Уламжлалт монгол хувцасны хийц, загварт өөрчлөлт орж өнөөгийн дээлийн хэв маягт аажим шилжин, 1940-1950 онд орчин үеийн монгол хувцасны хэв маяг хот, хөдөөгүй дэлгэрчээ. Нүүдэлчдийн прагматик сэтгэлгээгээр бүтсэн монгол үндэсний хувцас биед эвтэй тул одоо ч таягдан хаягдсангүй хэв шинж нь орчин үеийн болон хувьсч, ууж, хантааз, хүрэм хэрэглээ багасч, монгол дээлийг европ хийцийн малгай гуталтай хоршин хэрэглэдэг болжээ. Дээр үед ихэс дээдэс магнаг, хамба, тэрмэн, хоргой, торгон дээлээр гоёж, энгийн борчуудаас ондоосдог байсан бол орчин үеийн шинэ баячууд торго, хоргойгоос гадна нарийн ноосон даавуу, нимгэн савхи, ямааны ноолууран эдээр хийсэн дээлэнд цул мөнгөн товч хадан гангардаг болжээ. Өнөөдөр монгол эрчүүдийн дээлийн хэв загварыг бөхчүүд тодорхойлдог бол бүсгүйчүүд нэрд гарсан жүжигчид, яруу найрагч зэрэг алдар цуутай эмэгтэйчүүдийн дээлийн хэвийг дууриах дуртай аж.

[1] Л.Н.Гумилев “В поисках вымышленного царства” Сант-Петербург, 1994

[2] Шиба Рёотаро “Тал нутгийн тэмдэглэл” УБ, 1997

[3] Х.Нямбуу “Олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсын төрийн ёс, ёслол” УБ, 1993

[4] Эрдэмтэн зохиолч Д.Маамын “Газар шороо” номын дэд дэвтэр

[5] Л.Л.Викторова “Монголы” /происхождение народа и истоки культуры/ Москва, 1980

[6] үзүүрсэг-уртыг ноосыг зун хяргаснаас хойш намар орой гаргасан хонины арьсан дээлний дотор

[7] цувцаа-давуун өнгө татсан үзүүрсэг

[8] дугуй улт- ээтэн багатай, хээ угалз цөөн настай улс голдуу өмсдөг

[9] ээтэн-ээтэн нь дунд зэрэг, 8-10 угалзтай, идэр дунд насны хүмүүс өмсдөг

[10] явуут ээтэн-эмэгтэйчүүд өмсдөг, хоншоор өндөр, нарийн шөмбөгөр, 10-12 угалзтай

[11] зулаг-гутлын ул, түрий хоёрын хоорондох эсгүүрийн хэсэг

[12] зуузай-гутлын өсгийний дотоодод хадах хатуулга