Native American populations descend from three key migrations

Native American populations – Credit: University College London

Scientists have found that Native American populations — from Canada to the southern tip of Chile — arose from at least three migrations, with the majority descended entirely from a single group of First American migrants that crossed over through Beringia, a land bridge between Asia and America that existed during the ice ages, more than 15,000 years ago. 
By studying variations in Native American DNA sequences, the international team found that while most of the Native American populations arose from the first migration, two subsequent migrations also made important genetic contributions. The paper is published in the journal Nature today.
“For years it has been contentious whether the settlement of the Americas occurred by means of a single or multiple migrations from Siberia,” said Professor Andres Ruiz-Linares (UCL Genetics, Evolution and Environment), who coordinated the study. “But our research settles this debate: Native Americans do not stem from a single migration. Our study also begins to cast light on patterns of human dispersal within the Americas.”
In the most comprehensive survey of genetic diversity in Native Americans so far, the team took data from 52 Native American and 17 Siberian groups, studying more than 300,000 specific DNA sequence variations called Single Nucleotide Polymorphisms to examine patterns of genetic similarities and differences between the population groups.
The second and third migrations have left an impact only in Arctic populations that speak Eskimo-Aleut languages and in the Canadian Chipewyan who speak a Na-Dene language. However, even these populations have inherited most of their genome from the First American migration. Eskimo-Aleut speakers derive more than 50% of their DNA from First Americans, and the Chipewyan around 90%. This reflects the fact that these two later streams of Asian migration mixed with the First Americans they encountered after they arrived in North America.
“There are at least three deep lineages in Native American populations,” said co-author David Reich, Professor of genetics at Harvard Medical School. “The Asian lineage leading to First Americans is the most anciently diverged, whereas the Asian lineages that contributed some of the DNA to Eskimo–Aleut speakers and the Na-Dene-speaking Chipewyan from Canada are more closely related to present-day East Asian populations.”
The team also found that once in the Americas, people expanded southward along a route that hugged the coast with populations splitting off along the way. After divergence, there was little gene flow among Native American groups, especially in South America.
Two striking exceptions to this simple dispersal were also discovered. First, Central American Chibchan-speakers have ancestry from both North and South America, reflecting back-migration from South Americaand mixture of two widely separated strands of Native ancestry. Second, the Naukan and coastal Chukchi from north-eastern Siberia carry ‘First American’ DNA. Thus, Eskimo-Aleut speakers migrated back to Asia, bringing Native American genes.
The team’s analysis was complicated by the influx into the hemisphere of European and African immigrants since 1492 and the 500 years of genetic mixing that followed. To address this, the authors developed methods that allowed them to focus on the sections of peoples’ genomes that were of entirely Native American origin.
“The study of Native American populations is technically very challenging because of the widespread occurrence of European and African mixture in Native American groups,” said Professor Ruiz-Linares.
“We developed a method to peel back this mixture to learn about the relationships among Native Americans before Europeans and Africans arrived,” Professor Reich said, “allowing us to study the history of many more Native American populations than we could have done otherwise.”
The assembly of DNA samples from such a diverse range of populations was only possible through a collaboration of an international team of 64 researchers from the Americas (Argentina, Bolivia, Brazil, Canada, Chile, Colombia, Costa Rica, Guatemala, Mexico, Peru, Russia and the USA), Europe (England, France, Spain and Switzerland) and Russia.

The Native Americans

The Native Americans of Halifax County, Virginia
& the Early Explorers

"The Storyteller"
Painting by Martin Pate, Newnan, GA Courtesy Southeast Archeological Center, National Park Service
www.pateart.com http://www.nps.gov/history/seac/index.htm

The very first travelers to Halifax County, Virginia, may have come and gone without leaving any clue as to whom they may have been. All that we find are the shaped stones they left behind. Spearpoints, knives, and axes found in this area have been dated back from 8,000 to 10,000 years ago. Excavations at Cactus Hill, on the Nottoway River in southeastern Virginia, have uncovered points, blades, and other evidence that are 15,000 to 17,000 years old.

Three-step colonization model PLoS ONE. 2008

The Paleoindian Period (ca. 13,000 B.C.to 7,900 B.C.)

Some evidence indicates the first inhabitants came by sea while other findings show the possibility of a land, or ice, bridge connecting the Asian continent with the Americas. Recent genetic evidence backs up the theory of a chilly northwestern arrival to North America from Siberia about 12,000 years ago, via a temporary land bridge spanning the Bering Strait - Beringia. The scientists support the idea that humans migrated south along the coasts by boat rather than toughing it out on land.

Others propose a three-stage colonization process for the peopling of the New World beginning 40,000 years ago. The first stage was a period of gradual population growth as ancestors diverged from the central Asian gene pool and moved north and east into Siberia. This was followed by an extended period of population stability in greater Beringia between 36,000 and 16,000 b.c. The final stage was a single, rapid population expansion of the New World from Beringia. (A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas

Giants Were Here First

The North American Indians believed that the first race of human beings were giants. In the autobiography of William "Buffalo Bill" Cody, Cody writes that while camping on the South Platte, a Pawnee Indian came into the camp with what the army surgeon pronounced to be a giant thigh bone of a human being. When Cody asked about where such a bone might have come from, the Indian replied that long ago a race of giants had lived in the area. This race of men had been three times larger than normal men and able to out-run a buffalo and even carry it in one hand. Cody wrote:

“These giants denied the existence of a Great Spirit, so he caused a great rain storm to come, and the water kept rising higher and higher so that it drove these proud, and conceited giants from the low ground to the hills, and thence to the mountains, but at last even the mountain tops were submerged and then those mammoth men were all drowned. After the flood had subsided, the Great Spirit came to the conclusion that he had made man too large and powerful, and that he would therefore, correct the mistake by creating a race of men of smaller size and less strength. This is the reason, say the Indians that modern men are small and not like the giants of old. They claim that this story is a matter of Indian history, which has been handed down among them from time immemorial.” Steve Quayle

“The arrival of the Englishemen in Virginia.” Map of Ralegh’s Virginia (present-day North Carolina) engraved by Theodor de Bry (“T. B.”). Plate II from the illustrated English edition of Hariot’s A Briefe and True Report of the New Found Land of Virginia published by Theodor de Bry in 1590.

The Early Contact Period (A.D. 1500-1750)

A network of trails in eastern North America were developed and used by Native Americans which ran through the Great Appalachian Valley . The system of footpaths extended from what is now upper New York state to deep within Georgia. Various Indians traded and made war along the trails traveling hundreds of miles at times. The Great Trading Path passed through Occoneeche Island in what is now Clarksville, VA.

Between the 16th and 19th centuries as indigenous Native Americans, colonizing Europeans, and Africans came into sustained contact in North America, their cultures underwent a variety of complex transformations.

War:   Scholars estimate that over one thousand battles and wars between Native groups and peoples of European descent took place between 1500 and 1890.

Smallpox:  "Prior to the arrival of Europeans, various sources estimate native population in North and South America at 90 - 100 million. In the 1500s, the American Indian population in North America has been estimated at approximately 12 million, but by the early 1900s, the population had been reduced to roughly 474,000. It is impossible to arrive at a number for the millions of American Indians killed during this period by European diseases - with smallpox the deadliest by far."

"Native populations of the Americas lacked immunity to the infectious diseases that had ravaged Europe and Asia for centuries. ... The "white man" diseases - measles, chicken pox, typhus, typhoid fever, dysentery, scarlet fever, diphtheria, and after 1832, cholera - were devastating to the American Indian. Lumped together, these diseases did not equal the havoc of smallpox in terms of number of deaths, realignment of tribal alliances, and subsequent changes in Canadian and American Indian Cultures."   (From Plains Indian Smallpox, by O. Ned Eddins)

The First Explorers:

US exploration and settlement before 1675

                   From Indians of the New World, by James H. Merrell

   The native peoples that early European explorers found in the area called "the Upper Country," "the hilly Parts," "Hill-Country," or "the Highlands" were politically independent but culturally related. From Esaws along the Catawba River to Mannahoacs on the Rappahannock, all were descended from Siouan-speaking migrants who had drifted over the mountains centuries before Columbus. As they fanned out along the rivers slicing through the upcountry, some of their cultural uniformity dissolved. A "people" became one village or a cluster of settlements. Contact with different neighbors fostered diverse pottery styles and arrowhead shapes and may also have touched other, less visible, modes of existence. In the more southern villages a warmer climate and perhaps also her soils encouraged heavier reliance upon agriculture. And everywhere the passage of time encouraged the growth of a babel of languages from the Siouan root. Still, these societies were variations on a common theme. A fundamental unity underlay piedmont life, a unity grounded in a shared cultural heritage and physical environment. All spoke Siouan. All built towns on terraces above the rivers and creeks. All followed a seasonal routine that balanced farming the rich alluvial soils in the bottomlands, fishing the nearby waterways, hunting in the hills or canebrakes, and gathering wild plants at selected spots.

   Some may even have retained a vague sense of kinship despite time and distance. While upcountry warriors launched raids on outsiders in every direction, conflict within the piedmont itself apparently was rare or nonexistent. Monacans are our "neighbours and friends," said the Mannahoac Amoroleck in 1608, "and did dwell as [we] in the hilly Countries by small rivers." Neighbors and friends leading similar lives in the hill country - this was the southern piedmont in the centuries before European contact.

   After people arrived from across the sea, these Indians also shared a common destiny. They were far enough away from the coast to be spared the shock of having colonists land in their midst, but not far enough away to avoid men toting foreign bacterial and technological baggage. Weakened by the bacteria, attracted by the technology, perhaps sobered by the fate of coastal groups that fought European intrusions, upcountry Indians would choose cooperation and survival rather than resistance and ruin.

---

The "desire for quick profits was the most powerful motive of discovery in the new world. It was the hope of gain that lured men to undertake the long, wearisome, and dangerous voyage across the Atlantic and incited explorer, warrior, and trader to plunge into the interior through the unknown dangers of the almost impenetrable forests."

"The hope of profits moved the statesmen at home to urge these adventurers to renewed efforts and to play their own cards craftily in the diplomatic game. The great nations of Europe were all seeking to acquire dominion in America that they might share in the treasures of the "Indies." Spain had been first, then came Portugal; and after a hundred years, the two great rivals, France and England, reached out for North America. Their stake in the game of profits was the great interior valley, long before discovered by Spanish adventurers, but never exploited and so almost forgotten." (First Explorations of the Trans-Alleghany Region by the Virginians 1650- 1674, By Clarence Walworth Alvord and Lee Bidgood. Published by The Arthur H. Clark Company, Cleveland, Ohio, 1912)

John Lederer:  The first European who explored west of the Blue Ridge was not English but a German, John Lederer. He went on three expeditions to the Blue Ridge between 1669-1670.

He writes:"But before I treat of their ancient Manners and Customs, it is necessary I should shew by what means the knowledge of them hath been conveyed from former ages to posterity. Three ways they supply their want of Letters: first by Counters, secondly by Emblemes or Hieroglyphicks, thirdly by Tradition delivered in long Tales from father to son, which being children they are made to learn by rote."

• An on-line version of his writings can be found here: The Discoveries of John Lederer from Virginia to the West of Carolina, and other parts of the Continent. , published in 1672.

Exploration and Settlement 1675 - 1800

Thomas Batts: Another explorer, Thomas Batts, was in Virginia as early as 1667. He was a son of John Batts and grandson of Robert Batts, fellow and vicarmaster of University College, Oxford. Thomas Batts, Thomas Woods and Robert Fallows received a commission from the honourable Major General Wood for "the finding out the ebbing and flowing of the Waters on the other side of the Mountaines in order to the discovery of the South Sea". (The Expedition of Batts and Fallam: A Journey from Virginia to beyond the Appalachian Mountains, September, 1671. From Annals of Southwest Virginia, 1769-1800.)

His writings describe meeting the Sapony tribe on the Staunton (Roanoke) River, and then continuing on upriver to its headwaters near Salem and then to New River near Pearisburg, Virginia.

• Col. William Byrd's Observations 1728-33, is an account by William Byrd II of the surveying of the border between North Carolina and Virginia in 1728. It contains invaluable notes on the botany and zoology of the area and on the customs, superstitions, and ways of life of the Indians.

---

More on-line resources:
In the History of the Indians of Halifax County, Virginia, written by Tom Stevens of South Boston, Virginia, Tom takes us from The Paleoindian Period (ca. 13,000 B.C.to 7,900 B.C.) up through to the Historic Period - the time that the first European explorers discovered who lived on this continent.

Rediscovering Pittsylvania's "Missing" Native Americans By Henry H. Mitchell

Virginia Indians by an unknown student at UVa

Virginia Council on Indians

---

The Halifax County Tribes:  

Tribes in and around present day Halifax County were consistantly harassed by Iroquois tribes, whose imperialist, expansionist conquests were focused on monopolizing the fur trade with the colonists. These were the Mohawk, Oneida, Onondaga, Cayuga, Seneca, and Tuscarora. Two other tribes in Virginia were the the Nottoway and Meherrin. Around 1670, the Iroquois drove the Siouan Mannahoac tribe out of the northern Virginia Piedmont region.

Our local tribes moved many times during this same period to avoid the Iroquis land grabs and slaughter. (See Saponi sightings map.)

In 1714, Lt. Governor of Virginia Alexander Spotswood created Fort Christanna in present day Brunswick County to provide protection for white settlers and friendly Siouan-speaking tribes. Although the formal arrangements with the government ended in 1717 the Saponi and Tutelo remained on the tract for several more years. They began moving elsewhere in small bands around 1730.


Occaneechi Indian Tribe History

Occaneechi: A small tribe of the eastern Siouan group formerly residing in south Virginia and northern North Carolina. Their history is closely interwoven with that of the Saponi and Tutelo, and there is historical evidence that their language was similar.

The first known notice of the Occaneechi is that of Lederer, who visited them in 1670. They then dwelt on the middle and largest island in Roanoke river, just below the confluence of the Staunton and the Dan, near the site of Clarksville, Mecklenburg county, Va. Their fields were on the north bank of the river, where they raised large crops of corn, having always on hand as a reserve a year's supply. Between the date of this visit and 1676 they were joined by the Saponi and Tutelo, who settled on two neighboring islands.

In 1676 the Conestoga sought shelter with them from the attacks of the Iroquois and English. They were hospitably received, but soon attempted to dispossess their benefactors, and, after a battle, were driven out. Being harassed by the Virginians and Iroquois, they left their island and fled south into Carolina.

In 1701 Lawson found them in a village on Eno river, about the present Hillsboro, Orange county, N. C. They combined later with the Saponi, Tutelo, and others. They were cultivators of the soil and traders.

We are assured by Beverley that their dialect was the common language of trade and also of religion over a considerable region. They divided the year into the five seasons of budding or blossoming, ripening, mid-summer, harvest, and winter. They were governed by two chiefs, one presiding in war, the other having charge of their hunting and agriculture. Ceremonial feasting was an important feature of their social life. Their tribal totem was a serpent.

Consult Mooney, Siouan Tribes of the East, Bull. B. A. E., 1894.

Occaneechi Band of the Saponi Nation

Occaneechi (also Occoneechee and Akenatzy)

---

Saponi (Sappony) History

"The anthropologist John R. Swanton agrees with James Mooney, Hale, Bushnell and other scholars that the Saponi were probably the same as the Monasuccapanough, a people mentioned as tributary to the Monacans by John Smith in 1608. Their main village as described then is believed to have been in the vicinity of present-day Charlottesville, Virginia." (Source)

Saponi: One of the eastern Siouan tribes, living in North Carolina and Virginia. The tribal name was occasionally applied to the whole group of Ft Christanna tribes, also occasionally included under Tutelo. That this tribe belonged to the Siouan stock has been placed beyond doubt by the investigations of Hale and Mooney. Their language appears to have been the same as the Tutelo to the extent that the people of the two tribes could readily understand each other. Mooney has shown that the few Saponi words recorded are Siouan.

Lederer mentions a war in which the Saponi seem to have been engaged with the Virginia settlers as early as 1654-56, the time of the attack by the Cherokee, probably in alliance with them. The first positive notice is by Lederer (1670), who informs us that he stopped a few days at Sapon, a town of the Tutelo confederacy, situated on a tributary of the upper Roanoke. This village was apparently on Otter river, southwest of Lynchburg, Va. Pintahae is mentioned also as another of their villages near by. It is evident that the Saponi and Tutelo were living at that time in close and apparently confederated relation. In 1671 they were visited by Thomas Batts and others accompanied by two Indian guides. After traveling nearly due west from the mouth of the Appomattox about 140 miles, they came to Sapong, or Saponys, town. Having been harassed by the Iroquois in this locality, the Saponi and Tutelo at a later date removed to the junction of Staunton and Dan rivers, where they settled near the Occaneechi, each tribe occupying an island in the Roanoke in what is now Mecklenburg county, Va. Lawson, who visited these Indians in 1701, found them dwelling on Yadkin river, N. C., near the present site of Salisbury, having removed to the south to escape the attacks of their enemies. Byrd (1729) remarks: "They dwelt formerly not far below the mountains, upon Yadkin river, about 200 miles west and by south from the falls of Roanoak. But about 25 years ago they took refuge in Virginia, being no longer in condition to make head not only against the northern Indians, who are their implacable enemies, but also against most of those to the south. All the nations round about, bearing in mind the havock these Indians used formerly to make among their ancestors in the insolence of their power, did at length avenge it home upon them, and made them glad to apply to this Government for protection."

Soon after Lawson's visit in 1701 the Saponi and Tutelo left their villages on the Yadkin and moved in toward the settlements, being joined on the way by the Occaneechi and their allied tribes. Together they crossed the Roanoke, evidently before the Tuscarora war of 1711, and made a new settlement, called Sapona Town, a short distance east of that river and 15 miles west of the present Windsor, Bertie county, N. C. Soon after this they and other allied tribes were located by Gov. Spotswood near Ft Christanna, 10 miles north of Roanoke river, about the present Gholsonville, Brunswick county, Va. The name of Sappony creek, in Dinwiddie county, dating hack at least to 1733, indicates that they sometimes extended their excursions north of Nottoway river. Their abode here was not one of quiet, as they were at war with neighboring tribes or their old enemies, the Iroquois. By the treaty at Albany (1722) peace was declared between the northern Indians and the Virginia and Carolina tribes, the Blue Ridge and the Potomac being the boundary line.

Probably about 1740 the Saponi and Tutelo went north, stopping for a time at Shamokin, in Pennsylvania, about the site of Sunbury, where they and other Indians were visited by the missionary David Brainard in 1745. In 1753 the Cayuga formally adopted the Saponi and Tutelo, who thus became a part of the Six Nations, though all had not then removed to New York. In 1765 the Saponi are mentioned as having 30 warriors living at Tioga, about Sayre, Pa., and other villages on the northern branches of the Susquehanna. A part remained here until 1778, but in 1771 the principal portion had their village in the territory of the Cayuga, about 2 miles south of what is now Ithaca, N. Y. When the Tutelo fled to Canada, soon after 1770, they parted with the Saponi (Hale was informed by the last of the Tutelo) at Niagara, but what became of them afterward is not known. It appears, however, from a treaty made with the Cayuga at Albany in 1780 that a remnant was still living with this tribe on Seneca river in Seneca county, N. Y., after which they disappear from history.

Consult Mooney, Siouan Tribes of the East, Bull. B. A. E., 1894; Bushnell in Am. Anthr., ix, 45-46, 1907.

Taken from The Trading Path and North Carolina by Rebecca Taft Fecher:
   The Occaneechi Saponi tell of their success in regulating the early paths as merchants. In their history, it was a “mart for all Indian trade 500 miles around.” This made the Occaneechi, who controlled crossings first in Virginia, and later near Hillsborough, NC, “very wealthy people being the merchant traders for all this part of the east.” The Occaneechi held a prominent point along the main path from Virginia before being pushed out by colonists. They settled “Occaneechi Island” in the James River (Ed.note: actually the Roanoke) where an important ford led into North Carolina, and regions beyond. This island has now been inundated, and is no longer visible as an important piece of early American history.

Taken from Wm. Byrd's History of the Dividing Line Betwixt Virginia and North Carolina (page 85)

  "About three miles from our camp we passed Great creek, and then, after traversing very barren grounds for five miles together, we crossed the Trading Path, and soon after had the pleasure of reaching the uppermost inhabitant. This was a plantation belonging to colonel Mumford, where our men almost burst themselves with potatoes and milk. Yet as great a curiosity as a house was to us foresters, still we chose to lie in the tent, as being much the cleanlier and sweeter lodging.

   The Trading Path above-mentioned receives its name from being the route the traders take with their caravans, when they go to traffic with the Catawbas and other southern Indians. The Catawbas live about two hundred and fifty miles beyond Roanoke river, and yet our traders find their account in transporting goods from Virginia to trade with them at their own town. The common method of carrying on this Indian commerce is as follows: Gentlemen send for goods proper for such a trade from England, and then either venture them out at their own risk to the Indian towns, or else credit some traders with them of substance and reputation, to be paid in skins at a certain price agreed betwixt them. The goods for the Indian trade consist chiefly in guns, powder, shot, hatchets, (which the Indians call tomahawks,) kettles, red and blue planes, Duffields, Stroudwater blankets, and some cutlery wares, brass rings and other trinkets. These wares are made up into packs and carried upon horses, each load being from one hundred and fifty to two hundred pounds, with which they are able to travel about twenty miles a day, if forage happen to be plentiful. Formerly a hundred horses have been employed in one of these Indian caravans, under the conduct of fifteen or sixteen persons only, but now the trade is much impaired, insomuch that they seldom go with half that number. The course from Roanoke to the Catawbas is laid down nearest south-west, and lies through a fine country, that is watered by several beautiful rivers"

More information:
• William Byrd Meets the Sapponies
• The Saponi Nation of Ohio
• For centuries the Sappony have called home the area known as the High Plains Indian Settlement located among the rolling hills found between the waters of the Hyco River, Mayo Creek, and Blew Wing Creek.
• Indian Jim's Cave
• The Occaneechi Band of the Saponi Nation
• Bacon's Rebellion and the Defeat of the Saponi Tribes at Occoneechee Island
• Haliwa-Saponi (Wikipedia)
• Haliwa-Saponi Official Web Site
• Searching For Saponi Town
• Saponi, from The Indian Tribes of North America, by John R. Swanton

---

Tutelo Indian Tribe History

Tutelo: One of the eastern Siouan tribes, formerly living in Virginia and North Carolina. The relation of the Tutelo appears to have been most intimate with the Saponi, the language of the two tribes being substantially the same. Their intimate association with the Occaneechi and their allied tribes indicates ethnic relationship. The history of the Tutelo is virtually the same as that of the Saponi. The name Tutelo, although by the English commonly used to designate a particular tribe, was by the Iroquois applied as a generic term for all the Siouan tribes of Virginia and Carolina, being applied more particularly to the allied tribes gathered at Ft Christanna (see Christanna Indians).

They are first mentioned by Capt. John Smith in 1609 under the names of Monacan and Mannahoac, with many subtribes, occupying the upper waters of James and Rappahannock rivers, Va., and described by him as very barbarous, subsisting chiefly on the products of the chase and wild fruits. They were at constant war with the Powhatan Indians and in mortal dread of the Iroquois. Lederer, in his exploration from Virginia into North Carolina in 1670, passed through their territory and mentions the names of Nahyssan (Monahassanough) and Sapon (Saponi). In their frontier position at the base of the mountains the Saponi and Tutelo were directly in the path of the Iroquois.

Unable to with stand the constant attacks of these northern enemies, they abandoned this location some time between 1671 and 1701, and removed to the junction of Staunton and Dan rivers, where they established themselves near their friends and kinsmen, the Occaneechi, occupying two of the islands in the Roanoke immediately below the forks, the Tutelo settling on the upper one. How long they remained here is unknown; it is certain, however, that in 1701 Lawson found the Saponi on Yadkin river, N. C., and says that the Tutelo were living in the neighboring mountains toward the west, probably about the headwaters of the Yadkin. At this time, according to Lawson, the 5 Siouan tribes, the Tutelo, Saponi, Keyauwee, Occaneechi, and Shakori, numbered together only about 750 souls. Soon after Lawson's visit they all moved in toward the white settlements, and, crossing the Roanoke, occupied a village called Sapona town, a short distance east of the river, about 15 miles west of the present Windsor, Bertie county, N. C. Soon after this they removed and settled near Ft. Christanna (see Christanna Indians, Totero).

In 1722, through the efforts of the Colonial governments, peace was finally made between the Iroquois and the Virginia tribes. In consequence the Saponi and Tutelo some years later moved to the north and settled on the Susquehanna at Shamokin, Pa., under Iroquois protection, later moving up the river to Skogari. Their chiefs were allowed to sit in the great council of the Six Nations. In 1763 the two tribes, together with the Nanticoke and Conoy, numbered, according to Sir Wm. Johnson, 200 men, possibly 1,000 souls. In 1771 the Tutelo were settled on the east side of Cayuga inlet, about 3 miles from the south end of the lake, in a town called Coreorgonel, which was destroyed in 1779 by Gen. Sullivan.

Consult Hale in Proc. Am. Philos. Soc., xxi, no. 114,1883; Mooney, Siouan Tribes of the East, 1894.

Catawba The Catawba Nation was actually a military alliance of several Siouan tribes and remnants of tribes or bands decimated by war and disease who joined the Catawba. In the historical records, they have been known by several different names: the Spanish referred to them as the Issa, the Ysa, or the Usi and the 17th century Virginians called them the Usheree or Ushery. After the Yamasee War they became known as the Catawba, which means "cut off," apparently referring to their being cut off from other Siouan tribes. . . . .more.

Origins

Flying squirrels are the oldest living line of modern squirrels (modern, as opposed to their precursors, the early-Eocene squirrel-like rodents called "paramyids"). Evidence of their relative's existence goes back to the late Eocene period, between 38 and 55 million years ago! Tree squirrels made their first appearance on this earth during the late Oligocene period, about 30 million years ago. Ground squirrels came in waves, with some appearing 28 million years ago (very late Oligocene period), late Miocene period (8 million years ago) and very late Pliocene period (2.5 million years ago).

==========

North American flying squirrels are not very well represented in the fossil record, for several reasons.

Their fine bone structures do not fossilize well, and due to their arboreal lifestyle, dead specimens rarely were situated so that fossilization could occur.  Flying squirrel teeth are often the only fossil record that survive the ravages of time. Attempts have been made, in the past, to identify extinct flying squirrel species' via dentition characteristics, but it was found that using this method alone was inaccurate more often than not. A high degree of expertise is required to make distinctions between extinct tree and flying squirrel teeth, so skeletal (including the skull) AND dental characteristics combined present the most accurate method of identification.

So, there being a paucity of information to be gleaned from fossil records (these records are virtually all Pleistocene Era records, by the way), we have little data to enlighten us about the flying squirrel's time here on this continent.

What we do know, however, is:

What we now call the southern flying squirrel likely emigrated to what is now know as  North America via the Bering Land Bridge via what is now know n as Asia roughly 25 million years ago during the early Miocene era. This squirrel was adapted for life in temperate mixed deciduous-coniferous forests, and migrated north and south with the glacier activity through the eons.

More adapted to warmer climes than the northern, southern flying squirrels found themselves migrating as far south as Central America during the Pleistocene era, roughly 100,000 years ago. Relict populations exist to this day in higher-elevation areas of Central America and Mexico, their connectivity forever lost due to climate changes and more recently, large-scale deforestation.

What we now call the northern flying squirrel is a relative newcomer to North America, having emigrated to North America during another incarnation of the Bering Land Bridge roughly 12 million years ago, during the early Pliocene era. This route of emigration via the Bering Land Bridge is not unusual, as many of North America's mammals, both extinct and extant, followed a similar route. In fact, it is generally accepted that our First Nations people emigrated to this continent via the Bering Land Bridge roughly 12,000 years ago, although there is some evidence that there may have been "ancient mariners" who rafted across the Pacific Ocean

The general thinking today is that the northern flying squirrels came from different stock than that of the southern flying squirrel. The most convincing argument for this theory is the squirrel's baculum, a small supporting bone of the penis that aids in the mating process and is present in many mammal species. The northern flying squirrel's baculum is structurally much more comparable in shape possessed by the Asian genus Hylopetes than that of the southern flying squirrel's. Shown on the right is the baculum of the northern flying squirrel (much enlarged!).


The Bering Land Bridge (Beringia)

The Bering Sea, Bering Strait and Beringia (a term to describe an area ranging from the Kolyma River in the Russian far east to the Mackenzie River in the Northwest Territories of Canada) was named for Vitus Bering, a Danish explorer for a Russian czar in the 18th Century.

At some points, this land mass, which at times sported a rich mixed forest environment, was thousands of miles wide, depending upon sea levels in the Bering Sea.

An animated video on how post-glacial flooding affects the size and scope of the Bering Land Bridge can be found via the links below. These animations detail the last "flooding" of the Bering Land Bridge, beginning approximately 21,000 years ago. Roughly 12,000 to 14,000 years ago, human beings crossed the Bridge from Asia into North America. A thousand or so years after that the Bridge was under water.

ДАРЬГАНА (САЙН ЭРИЙН ХӨЛТ НУТАГ)

 

ДАРЬГАНГА  нэрийн учир холбогдол:  Дарь, Ганга гэсэн хоёр нэрээс бүтсэн энэхүү нийлмэл нэр нь  XVII сүүлчээс тус улсын зүүн хязгаарын нэгэн нутгийн албан ёсны нэр болж уламжлагдсаар хамрах хүрээ нь багасан багассаар одоогийн Сүхбаатар аймгийн өмнө хязгаарын нэгэн сумын оноосон нэр болсон.

Уг нутагт Дарь нэртэй уул, нутгийнх нь Дарь овоо гэнэ, Ганга нэртэй нуур байдаг ба энэ хоёр нэрийн нийлбэрээс Дарьганга гэдэг нэр үүссэн гэж нутгийнхан хуучилдаг. Судлаачид үүнийг зөвшөөрдөг боловч Дарь гэдэг уул, Ганга гэдэг нуурын нэр ер нь угтаа ямар учиртай болох хэдийд хэрхэн үүссэн болох нь тогтоогдоогүй. Харин энэ тухай домог яриа янз бүр байдгаас товчхон өгүүлье!. Үүнд:

1. Эрт цагт Энэтхэг оронд номын мөр хөөж одоод нутагтаа иргэж ирсэн нэгэн бадарчин Энэтхэгийн Ганга мөрний рашааныг бумбанд хийж авчраад , Молцог элсний хормойд булсан юм гэдэг. Хожим нь тэндээс булаг оргилж Ганга нуур үүссэн юм гэнэ.
  

2. Овооны тахилга наадамд тэр нутгийн Дарьхүү, Гангахүү гэдэг хүч тэнцүү хоёр сайн бөх үзүүр түрүү булаалцалдан гайхамшигтай барилдсаны учир нэгнийнх нь нэрийг овоонд нөгөөгийнх нь нэрийг нууранд өгч хоёр нэрийг хаматтган Дарь-Ганга гэх болжээ.
  

3. Дарь уул Ганга нуур гэдэг нэрийг Ар Монголын шарын шашины тэргүүн Түшээд ханы хөвгүүн Занабазар(1635-1724), Өндөр гэгээн буюу анхдугаар Богд Жибзундамба хутагт өгсөн гэж зарим хүмүүг ярилцах ч байдаг
   

Тэгвэл Монголч эрдэмдэн Жамсрангийн Цэвээн(1881-1940) өөрийнхөө зохиолдоо ,, ... Дарь хэмээгч уулын хуучин нэр нь Захын Хар Өндөр гэдэг нэртэй байсан ба эрт цагт галт уул байсны амсар нь сэтэрсэн байдал илэрхий ... ,,  гэж бичжээ.
   

Мөн Монголын эрдэмтэн Бавуудорж бичихдээ: ,, ... Дарь гэдэг бол тэсэрч дэлбэрэх юманд агуулагдсан бодисын нэр юм. Дарь уул нь анхандаа галт уул байсан тул  галт уул дэлбэрсэний дараах дарийн үнэрийн нэрээр нэрлэсэн болов уу?! ... ,, гэжээ.
  

XVII зууны үеээс даамжирч суларсан их хааны захиргааны үед буюу Буян сэцэн хааны ач, Мангас тайжийн хүү, Чингисийн ургын сүүлчийн хаан Цахар (Чахар)-ын Лигдэн(1592-1634)-г  Манж Улс дарснаар 1636 онд Өмнөд (өвөр) Монголыг эзэлж, өөрийгөө Манж, Монголын хаанд өргөмжлөн өөрийнхөө улсын нэрийг Чин буюу Цинь(ариун) гэж өөрчилж , Монголчуудыг бутаргахын тулд засаг захиргаанд өөрчлөлт оруулж, харъяат ард олныг нь тараан, нутаг заан суурьшуулж эхэлжээ.
  

1691 онд Халх Монголыг Манж Чин улс эрхшээлдээ оруулж, 1697 онд Ойрадын Галдан бошигт(1644-1697)-ийг түрэн гаргангуутаа л Зүүнгарын хаант улсыг эзлэх бодлогоо явуулж, Дарьгангын нутагт Монголын ард түмнээс татварлан авсан, ноёдоос бэлэглэсэн малыг сүрэглэн зохион байгуулж, нутаглуулан маллуулахаар Цахар 8 хошуунаас нилээд ардыг албадан аваачиж, Халхын Сэцэн xан, Түшээт xан хоёр аймгийн хошуудаас таслан авч, Халхын Түшээт хан аймгийн ноён Цэрэнжавыг албат ардынх нь хамт нүүлгэн хүргэж, мөн Ойрадын Галдан бошигтыг Зуу Мод газар цохихдоо олзолсон үй олон малыг бас тэнд нийлүүлжээ. Энд хүн амын зонхилох нь цахарууд байв.
  

Энэ Манж Чин улсын хааны төмөр сүрэг буюу үржил сүргийг анхнаасаа л цэргийн зориулалтай адуун сүрэг байсан. Адуун сүргийг анхлан байгуулахдаа Халхын дорно замын дундад дахь зүүн этгээдийн xошуу ( одоогийн Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан, Уулбаян сумын нутаг, Түмэнцогтын зүүн хэсэг, Хэнтий аймгийн Галшир, Буянт сумдын багахан хэсэг), Халхын дорно замын баруун гарын өмнөд хошуу ( Одоогийн Дорноговь аймгийн Сайхандулаан, Улаанбадрах, Хатанбулаг, Хөвсгөл сумуудын  нутаг), Өмнөд буюу Өвөр Монголын Авга, Сөнөд хошуунаас таслан гаргажээ.
  

Газар нутгийн хувьд гэвэл 1697 онд Дарьгангыг байгуулахдаа л Халхын Сэцэн хан аймгийн Далай вангийн хошуу, Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошуу, Өмнөд буюу өвөр Монголын Авга, Сөнөд  хошуудын нутгаас таслан авчээ. Энэ газар нутаг нь жилийн эргэх дөрвөн улирлын алинд нь ч таван хошуу малыг зэрэг өсгөх давхар боломжтой нутаг юм.
   

Үүнээс өмнө Дарьгангачууд гэж байгаагүй.
  

XVIII зууны дундуур тодруулбал 1754-1758 онуудад дараалан гарсан Монгол улсынхаа тусгаар тогтнолын төлөө боссон зэвсэгт тэмцэл болох Зүүн гарын хаант улсын хаан Амарсанаа(1718-1757), Гэрсэнз Жалайр хун тайжийн угсааны Бандийн хүү, Xалхын Засагт xан аймгийн туслагч жанжин, Xотгойдын шадар ван Чингүнжав(1710-1758) нарын бослогыг  Манж Чин улс хүчлэн дарахдаа  дагаар орсон, олзлогдсон Өөлд, Дөрвөд зэрэг Ойрадуудыг Дарьгангад аваачин, үржил сүргийг маллуулжээ. Чингэж Дарьгангачууд буй болжээ.
   

Дарьгангын үндсэн нэгжийг нь гар гэдэг байв. Үүнд зүүн, баруун хоёр гарын хошоод адуучин, тэмээчин хийгээд хонин сүргийн нэг, бүгд таван гар байв. Тэдгээр гар тутмыг Манж Чин улсын хааны баталсан Цэргийн яамны харъяа бүгдийн дарга Цахар хошууны захирагч тусгай амбан( Угэрида) захирна. Дарьгангын үржил сүргийн хэргийг Чуулалт хаалганд суусан сайд захиран мэддэг байжээ.
  

Дарьганга зөвхөн адуу мал адгуулан өсгөдөг газар байсангүй, Зүүн гарын улстай хийж байсан олон жилийн дайны туршид газар газраас татсан цэргийг хураан цуглуулах, бэлтгэх, цэрэг болвсруулан сургаж өнгөрүүлдэг чухал бааз, дамжлага газар болж байв. 1732 онд Мүгдэн, Гирин, Хар мөрний нэг түмэн цэргийг Дарьгангад өвөлжүүлэн, цэргийн эрдэмд бэлтгээд, xавар нь олон газар дайчлан явуулж байжээ.
    

Дарьганга өмнөд талаараа Шилийн голын чуулганы баруун, зүүн Сөнөд ба баруун, зүүн Авга хошуудтай, зүүн талаараа Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн засгийн хошуу, хойд талаараа Сэцэн хан аймгийн Эрх засаг, Ёст засаг, Хурц засгийн хошуудтай тус тус зах нийлж байжээ.
       

Олноо Өргөгдсөн Монгол улс 1911 онд байгуулагдсны дараа 1912 онд Дарьгангын сүргийнхэн бусад нутгийн монголчуудын адил тусгаар улсыг хүлээн зөвшөөрч захирагдах болсноос хойш Дотоод Хэргийг Бүгд Захирах Шийтгэгч Яам ны шууд мэдэлд аанай л бүгдийн тэргүүний захиргаатай таван гар хэвээрээ байлаа. Ардын Засаг тогтсоны дараа  ч гэсэн Дотоод Яамны харъяанд байснаа засаг захиргааны шинэ хуваариар 1925 оноос Дарьгангын хошуу гэгдэх болоход гарууд нь сумын зохион байгуулалтад шилжиж Хан Хэнтий уулын аймагт харьяалагдах болов. 1931 онд Дорнод аймагт захируулан Асгат, Баяндэлгэр, Дарьганга, Молцог,Онгон, Халзан, Хонгор сумд болгосон байна. 1942 онд Жавхлант Шарга ( Сүхбаатар) аймагт харъяалагдах болжээ.

 

Ийнхүү Дарьгангын сүрэг үүсэхэд хүн ам нь Халх, Цахараас ихэнх нь, дараагаар Өөлд, Дөрвөдүүдээс бүрдсэн гэх боловч Монголын газар газраас авчирсан төрөл бүрийн малыг тууж авчирсан малчид туубарчид буцсан гэх баримт байхгүй.
  

Дарьгангад Жанчин, Порни, Хар үхэрт, Амбагайт, Хөхий, Марлан, Тангач, Татир, Жарнууд, Сөнид гэх зэрэг овогууд байгаагийн дотор Хотгойд, Хэрээд, Зээрнүүд, Шарнууд гэх зэрэг баруун монголд байдаг одоо ч байдаг.

ТОРГУУДЫН ТУХАЙ

 

Монгол нэгэн аймаг. Одоо Монгол улс, Оросын холбооны улс, БНХАУ-д бүлгээрээ оршин амьдардаг. Торгууд нь Хэрээдийн Ван xаны торгон цэргийн зохион байгуулалтаас анх үүссэн ба Монголын Их Гүрний бүрэлдхүүнд оролцон эзэн хааны торгон цэрэг болж явсан отог овгоос гаралтай. Тэд урьд нь Хангайн нурууны зүүнтэйгүүр нутаглаж байсан байна.
   

Торгууд гэдэг нэрийн тухай анх  ,, Монголын Нууц Товчоо ,,-нд  тэмдэглэхдээ Хэрээдийн Ван хан мянган турхагууд цэрэгтэй цэрэгтэй байсан бас Хамаг Монголын хаан Тэмүүжин ,, далан турагууд ,, цэрэгтэй байсан гэжээ. Энэхүү турхагууд, турагууд гэсэн үгийн үндэс нь турхаг буюу ,, -ууд ,, нь олон тоо болгон санаа илтгэсэн нөхцөл аж. Турхаг нь тураг, том биерхүү гэсэн утгатай монгол үг. Эл уг нь эдүүгээ хэлний хөгжлийн явцад богиносон тураг болоод турхагууд гэсэн үг сунжиран Торгууд нэр үүссэн бололтой.

  

Ойрад Монголын мандах цагт тэдний холбоонд багтаж байсан торгууд аймгийн тэрргүүлэгч Хоо өрлөг  ХVII зууны эхээр Цорос  ( Өөлд ) зэрэг аймгийн толгойлогчтой эвдрэлцэн харъяат албатаа дагуулан 1630 онд Тарвагатайгаас  Ижил мөрний савд нүүдлэн нутаглаад улмаар Хаант Орос улсад дагаар орсон одоогийн Халимаг улсын цөм болж байж. Хаант Орост дагаар орохоос өмнө нүүдлэн очсон газартаа оросуудтай найрсаг харилцан, XVIII зууны эцэс хүртэл бие даасан аймаг улсын байдалтай байлаа. Торгуудын нэг хэсэг нь хуучин нутаг Тарвагатайн газраа Зүүн гарын хаант улсын мэдэлд захирагдан суусан бөгөөд ХVIII зууны дунд үеээс Зүүн гарын хаант улс мөхөж Манж нар Тарвагатайн монголчуудыг байлдан дагуулах үед тэнд нутаглаж байсан Торгууд тайж Шийрэн (Шайрин) 1758 онд 10 000 албат өрхөө дагуулан Ижил мөрөн рүү одож тэнд 20-оод жил суув. Ингээд мөнөөхөн Шийрэн (Шайрин) болон бусад торгууд тайш Уваш ( Халимагийн хаан байсан ) нар харьяат  албатынхаа хамт дөрвөн Ойрадын хуучин нутагтаа 1771 онд иржээ. Тэр цагт Манж нар Зүүн гарын хаант улсын газрыг эрхэндээ оруулсан байв. Тэгээд Манж нар 1771 онд торгуудыг хуучин, шинэ гэж ялгаварлаж хуучинд нь Ижил мөрөн рүү эрт явсан Хоо өрлөгийн угсааны ноёдын албат нарыг оруулан , Үнэн сүсэгтний чуулган хэмээн нэрийдэж, дөрвөн зам хувааж 10 засаг хошуу болгож одоогийн БНХАУ-ын Синьцзян (шинэ хязгаар)-т суулгасан ба шинэ торгууд нь 1750-аад онд Тарвагатайгаас нүүдэллэн одоод буцаж ирсэн Эзэнээ тайшийн удмын ноёдын харъяатуудыг багтаан Чин сэтгэлтийн чуулган хэмээн нэрлэж 2 засаг хошуу байгуулж, Ховдын Манж сайдад захируулсан нь эдүүгээ Монгол улсын Ховд аймгийн Булган аймгийн торгууд юм. Үүнээс Үнэн сүсэгтний чуулганыг Хоо өрлөгийн угсааны Уваш ноён захирч Зоригт xан цол шагнуулан Харшаар, Xовог сайр, хүр Хар ус, Цинхай, Эзэнээ голоор хүн ард нь нутаглах болжээ. Нөгөө Чин сэтгэлтийн чуулганд харъяалагдсан нэг xэсэг нь Булган, Чингэл, Цагаан гол, Хавтага, Өрөнгөөр нутаглаж, зарим нь Тарвагатайд суурьшжээ. Эднээс Булган голын торгууд нь 1771 оноос хойш Xовдын сайдад захирагдан 1773 оноос Булган голын сав Хавтага, Байтаг, Өрөнгөд батлан сууж , тэдний захирагч Шийрэн (Шайрин) ван нь Чин сэтгэлтийн чуулганы дарга болгож Зүүн гарыг даан, даргын тамга олгож 1773 оноос эхлэн үе улируулан залгамжилсан бол баруун гарыг нь баатар Уваш ханы хүү Шар хүүхэн бэйсээр мэдүүлэн хошууны бэйс өргөмжилж Учралт цол шагнан 1773 онд чуулганы дэд дарга тавьж засгийн тамга олсоноор Булганы торгууд нь  2 хошуу болж байршсан нь Булганы торгуудын ван, бэйсийн хошуу ажээ.
  

Торгуудын ноёд нь эртний монгол аймаг Хэрээдийн ван хааны удам угсаа гэгдэх Мэргэн эрхтний хойчис Бойгоо өрлөгийн үр Зулзаган өрлөгийн хүү Хос өрлөгийн удмынхан болохын зэрэгцээ Хоо өрлөгийн хүү Шүхэр дайчингийн ач гуч нар нь Халимагийн хаад Аюуки хан, Цэрэндондог хан, Дондог-Омбо хан, Дондогдаш хан, Уваш хан гэх мэт болноо. Тэгвэл Шийрэн ( Шайрин) тайжийн харъяат албат нар нь Хэрээдийн ваны 14 дахь үеийнх ба голдуу Булганы торгууд.
  

Торгуудын 2 хошуунд дагалдах маягаар хошууд нар нэг хошуу гэгдэх боловч үнэн хэрэг дээрээ ,, хондого,, байсан билээ. 1772 онд Манжийн хаанаас тэдэнд тусгайлан нутаг олгосон нь сурвалж бичигт ,, Торгуудын жүн ван Шийрэн (Шайран) үг дагаж орсон...  Булган,Чингэл, Цагаан гол, Хавтаг, Өрөнгийн зэргийн газрыг түүнд шагнаж нутаглуулав. ,, гэсэн байдаг.
  

1792 онд торгууд бэйсийн харъяанд явсан хошууд тайж Буянхишигт нутаг олгон 1800 оноос тусгай хошуу (хондого) болгожээ. Хошуудын ихэнх нь Хөх нуурт нуурт нутагладаг бөгөөд Ижил мөрний халимагийн дотор нилээд болох ба монгол дахь нь эд болно. Тэд нар нь голчлон хошуудын Баатад овгийнхон аж. Угтаа хошууд нь Хабат Хасарын үр Энхсүмбэр тайжийн угсааны Эрх Төмөрийн 3-р үеийн ач Ханхонгорын ноёны хүү Байбагас баатрын үр удмын ноёдын харьяат аймаг болно.
  

Ийнхүү торгууд нь 1771 оноос эхлэн одоогийн нутагтаа байрлан суурьшсан бөгөөд 1783 оноос Хөцөс уул, Хар хэмээх газрыг цагдан байцаах харуулд суух болсон ба тариалан, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн амьдарч иржээ.
   

1899 он гэхэд торгуудын үлэмжхэн хэсэг нь Булган, Цагаан голын эх, Тарвагатайнд нилээд нилээд суурьшиж  байсан бөгөөд эдгээр нутаг нь Монгол, Хятад хоёр улсын одоогийн хилийн дагуу нутаг юм. Түүнчлэн Тарвагатайн торгуудыг ,, цоохор торгууд ,, , Булган голын торгуудыг ,, үндсэн торгууд ,, хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.
  

ХIХ зууны эхэнд торгуудын 2 хошуунд захирагч, мээрэн, сумын занги тус бүр хошоод, залан, занги тус бүр нэжгээд алба үзэх өрх 900 байжээ. Торгууд нар бэйл, гүн, буюу ах дүү хоёр ноён хоёр хошуу захирч дотроо таван суман болон манжийн захиргааний  зэрэг  дэвээр вангийнхан, бэйсийнхэн, бэйлийнхэн, тайжийнхан гэхчилэн нэрлэгдэж 20-р зууны эхээр тодорхой нэр бүхий хүмүүс тэднийг захирч байжээ. Торгууд хошуудын зохион байгуулалт нь халх хошуудтай нэгэн адил байсан. Торгуудыг хил орчмийн газар байлгаж албан татвар төлүүлэхийн зэрэгцээ ХХ зууны эхэнд Шар сүмд 250 гаруй цэрэг алба хааж байсан тухай Г. Е. Грумм Грижимайло тэмдэглэн үлдээсэн байдаг.
   

Торгууд хошуунууд нь 1912 оноос Богд Хаант Монгол Улсад дагаар орж харъяалад нь багтаж байгаад Ардын засгийн үед 1925 оноос Ховдын сайдын газар захирагдан Чандмань уулын аймагт давхар хамаарагхдаж байв. 1929 оны 11-р сард торгууд хошууны төлөөлөгчид, ардуудын хамтарсам анхдугаар хурлаас торгуудын гурван хошууг нэгтгэж ,, Булган мандал бүрэн хан уулын хошуу ,, хэмээн нэрийдэж , тамгын газрыг Баян судал гэдэг газар суурьшуулахаар тогтсон байна. 1931 оноос Ховд аймгийн харъяат Булган сум гэгдсээр одоо хүрчээ. Булганы торгуудын дотор Шаранхуд (Ширэнгүүд), Баргас, Бургуд, Шарнууд, Хэгэрид, Хэрээд, Шарас Замад (яамад), Мэргэд, Хойд, Хотдууд ( хасагууд), Бурдууд, Хошууд (Авжийнхан, Багшийнхан, Баатад, Егөс), Гучин өрх элхэнүүд буй.
   

Булганы торгуудын хошуу нутгийн байрлалыг одоогийн засаг захиргааны хуваариар жишиж үзвэл :
- 1-р бригадын нутаг - Хагшаал хавиар байх ба тэнд Хошууд, Тайжийнхан...
- 2-р бригадын нутаг - Тошилтоор бол хожим нутагласан Xасагууд ...
- 3-р бригадын нутаг - Булган голын дагуу Бэйлийнхэн...
- 4-р бригадын нутаг - Шархулсанд Вангийн торгууд, болон 1944 оноос нутагласан Ховог сайрын торгууд...
- 5-р бригадын нутаг - Энд Бэйлийн торгууд сууна.
     

Булган голын торгууд хошууны нутагт суулд ирж нутагласан ястан угсаатан гэвэл Ховог сайрын торгууд,цөөн тооны хасаг болно. Ховог сайрын торгууд нь Ховог гол, Сайр хэмээх уулаар нутаглан сууж байсан Бага Цоохор торгууд гэгч болно. Их Цоохор торгууд гэдэг нь Харшаар, Эрээн хавирга гэдэг газар 54 сум болж байжээ. Түүнээс гадна Ил гэдэг газар 14 сум торгууд бий.

    Ховог сайрын торгууд нь хуучин 3 хошуу болж байжээ. Үүнд:
- 1. Он (Ван)-гийн хошуу - Их бага зүүн баруун сум.
- 2. Зургаан суман хошуу ( их бага зүүн баруун, шимнэр шавь нар), хошууд зэрэг 6 сумтай
- 3. Засгийн хошуу ( Боорс, Жалайхан, Гэхэрэн, Мааныхан зэрэг 4 сум ) болох ба 3 хошууг Он (Ван) нь ахлан Өрөмчийн жанжинд захирагдаж байжээ. Ингээд 1944 онд Пагва хэмээх хүний удирдлагын доор Монгол руу шилжин нүүж Булганд нутагласан байна.

     ,,  Ховог голын ус нь
         Хоёр хургун (хуруу) тостой
         Хоёр цоохорын залуучууд
         Нийц болон оюутай...,,,     Цоохор торгуудын тухай дууны хэсгээс

 

 

***

ҮЗЭМЧИН

Үзэмчин бол Монгол угсаатан. Үзэмчин гэдэг нэрийн гарлыг ,, үзэмтэй ,, газраас нүүн ирснээс тэгэж нэрлэсэн гэх буюу ,, үзмэрч, төлөгч ,, байснаас ийм нэр олсон гэх ба ,, үзүүртэй, хурц шулуун ,, гэсэн утгатай гэсэн үгнээс үүсэлтэй хэмээн янз янзаар тайлбарладаг.

Түүхчдын судалснаар Үзэмчин нар нь Батмөнх Даян (1464-1543) хааны харъяат ,, зургаан түмэн ,, буюу ,,зургаан их улс ,,-ын зүүн гурван түмний бүрэлдхүүнд багтаж байсан байна. Үзэмчин нарын угсаа гарлын хувьд чухам хэн бэ? гэсэн асуудал өнөө хир тодорхойгүй боловч эд, оюун соёлын нэлээд зүйлийн хувьд Ойрад Монголтой угсаа соёлын арай ойр дөт болох нь ажиглагддаг.
  

ХVI зууны дунд үе хүртэл Ойрад Монголчуудтай айл хөршийн ёсоор нутаглаж байгаад, баруун түмний зонхилогч Алтан (1507-1582) ханы газар нутгаа тэлэх гэсэн түрэмгий бодлогоос ихээхэн хохирол үзэх болсон зүүн түмний захирагч нар гол түмэн болох Чахар (Цахар)-ыг авч Хангайгаас говийг гатлан Шар мөрний хойгуур Шанага боомтоос баруун Молташ хаалганаас зүүн тийш шинэ газар орныг эзлэн суух болсон. Энэ их нүүдэлд Үзэмчин нар оролцож улмаар өнөөгийн нутагтаа аж төрөх болжээ.
   

Харин түүхийн баттай сурвалж бичгийн мэдээгээр Юан улсын Тайзу хааны 16-р ач Төрболод (Батмөнх даян,Мадухай Цэцэн хатан нарын хүү)-ын хүү Боди-Алаг(1504-1547)  хааны 3-р хүү Онгон дуралын үед түүний эзэмшлийг  ,, үзэмчин ,,  гэж нэрийдэн, баруун зүүн хоёр гар болгон хуваан, баруун гарыг ,, Их ,, , зүүн гарыг ,, Бага ,, үзэмчин болгожээ.  ХVI-XVII зууны заагт Халхын Сэцэн ханд захируулжээ. Дараа нь Өвөр Монголд харъяалагдаж байгаад Манж улс Өвөр Монголыг эзлэх үед түүний захиргаанд оржээ.
  

Ийнхүү Үзэмчин нар БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн харъяанд баруун, зүүн хошуу хэмээх чуулганд  хоёр хэсэг болон суурьшсан бөгөөд 1945 оны өвөл тэдний нэг xэсэг нь БНМАУ-д нүүн шилжин ирж дагаар орж нутагласан байна. Энэ үед голчлон зүүн Үзэмчин хошууны хүмүүс орж ирснээс гадна баруун хошуунаас цөөхөн өрх айл иржээ.
  

Дорнод аймгийн дэвсгэрт нутагласан Дорж ноёны албат явсан зүүн үзэмчин нар 1946 онд шинэ засаг захиргаатай болж, Хэрлэн, Баян сумыг байгуулсан бөгөөд 1959 онд Баянтүмэн хот, Булган сумнаас тасалж байгуулсан Баянтүмэн сум, 1961 онд Хэрлэнбаян, Хөгнө сумаар байгуулсан Сэргэлэн суманд харъяалагдах болсон байна. Нөгөө хэсэг болох баруун үзэмчин хошуунаас ирэгсэд нь Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд суурьшжээ. Нийт 2000 оны хүн амын тооллогоор 2386 үзэмчин нар бүртгэгдсэн байна.
  

Үзэмчиний дотор халх, өвөрлөгч, барга гарлын нилээд тооны овог бий. Үүнд:
   1. Хавхчин
   2. Дөрвөд
   3. Хайс
   4. Түмчүүд
   5. Тэмээчин
   6. Халчууд
   7. Авгачин
   8. Урайнхай
   9. Баргачууд
   10. Боржигод
   11. Бухшалжууд
   12. Биргачууд
   13. Хатагин(хардал)
   14. Өвчүүчин
   15. Галжуувариад
   16. Чилингэр,
   17. Бууралтан,
   18. Баргажин
   19. Казах  

   20. Борнууд
   21. Бурга
   22. Ухай
   23. Ожоон
   24. Цагаан  аймаг гэх мэт олон байдаг.
        

Үзэмчин нар нь Цагаан идээний хувьд тараг бүрдэггүй байсан. Шашин шүтлэгийн хувьд сүлд шүддэг байснаараа онцлогтой ба дээлийн нударгыг ,, туухай ,, эсвэл ,,туруу,, гэнэ. Жанжаар гэдэг нь халхын хантааз адил дээлэн дээр давхарлан өмсдөг өмсгөл. Цувыг ,,хэвнэг,, гэнэ. Бусад ястанаас онцгой өөр зүйл нь хөлийн өвдөг хамгаалсан гутлын түрүү ороосон ,, туушуу,, хэмээх халхавч хэрэглэдэг. Өвлийн малгайн орой нь 6 хошуу хөл угалз бүхий чимэгтэй, зангидсан товчтой, улаан цацагтай байв.
   

Үзэмчин нарын үүсэл гарлын xувьд газар ус, мод ургамал, байгалийн зан үйл, төсөөлөл багагүй уламжлагдаж иржээ. Дорнод аймгийн Сэргэлэн суманд 1959 он хүртэл тахигдаж ирсэн сүлд бол Өвөр Монголын Шилийн гол аймгийн зүүн үзэмчин хошууны ,, хөдөө сүлд ,, байгаад 1945 онд ноён Дорж тэргүүтэй хэсэг бүлэг айл Монголд дагаар орж ирэхдээ авчирсан юм. Энэ сүлдийг ,,Чингисийн Алтан Дөрөө ,, гэх ба задалж үзвэл нүдний хараа буурна, нүгэл хилэнц нэмэгдэнэ гэсэн яриа нийтэд түгсэн учир гардан хадгалж явсан занги хүртэл дотор нь юу байгааг мэддэггүй байжээ. Аман ярианд Галдан Бошигт Манжтай хийсэн тулалдааны үед Соёлзын голд сүлдтэй тэргээ шаварт суухад хөлөглөсөн морио суллан авч шүтээнээ орхисон тул үзэмчин хошууныхан сүлдлэн авч тахисан гэдэг. Сүлдыг будаж гоёсон тэргэн дээр орой дээрээ алтан шармал ганжиртай, дээсээр зээглэж  4-н өнцөгт нь халз тавин гоёсон цагаан эсгий бүрээстэй тохилог мухлагт залдаг байв. Үзэж болохгүй тул наагуур нь хөшиг татсан байдаг.

Уðàéíõàé÷óóäûí ò¿¿õ

 

Урайнхайчууд бол монгол бусад угсаатангууд дотроосоо нилээд эртнийх нь...

Рашид-ад-Диний ,, Судрын чуулган ,,-д тэмдэглэснээр олон зуун жилийн тэртээ буюу МЭӨ тоололд язгуур монголчууд түрэг хэлтэн овог аймгуудад цохигдон хүн амын олонхи нь алагдаж зөвхөн НОХОС, ХИАН ( хианы олон тоо Хиад)  хоёроор толгойлуулсан хоёр тэргүүлэх ЯС буюу Ястан үлдэж нутаг орноосоо дүрвэн зайлж, Эргүнэ-Кун хэмээх газарт хүрч нуугдан нутаглажээ.

 

Рашид-ад-Диний тайлбарласнаар бол Эргүнэ гэдэг нь эгц уул, Кун гэдэг нь ташуу уул гэсэн утгатай ажээ. (,, Рашид-ад-Дин ,, номны 153-р тал)

Харин энэхүү Эргүнэ-Кун гэдэг газар хаа байгааг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлаж иржээ. Дээр үед Эргүнэ-Кунгийн тухай ардын домог олон байжээ. ХIII зуунд Иранд очсон монголчууд Эргүнэ-Кунгийн домгийг сайн мэддэг байснаар бараxгүй бараг нүдээр үзсэн мэт ярьдаг байжээ.
   

Эргүнэ-Кун бол эргэн эргэн тойрон уул хад, ой модоор хүрээлэгдсэн их л давчуухан бөглүү газар байсан мэт бөгөөд гаднаас ганцхан зөрөг зам нэвтрэн ордог гэдэг. Тэр зөрөг замыг гаднын хүн олж нэвтрэхэд хэцүү ажээ.
    

Монголчууд ийм бөглүү газар дөрвөн зуу гаруй жил нутаглан суужээ. Тэрхүү дөрвөн зуу хол жилд хүн ам нь өсч, хоёр гол яснаас салбарлан  нохос ( нукуз), УРАЙНХАЙД, хонгирад, ихрэс, олонхуд, элжигин, арлут, цулдэс, баяуд зэрэг 20 гаруй овог үүссэн хэмээн Рашид-ад-Дин зохиолдоо нэрсийг нь дурдсан байдаг. Гэвч 20 гаруй биш түүнээс олон овог салбарласан биз ээ. Эрдэмтэн Лю Жэнсо монголчууд Эргүнэ-Кунгаас гарч ирэхдээ 70 салбар овог болон өргөжсөн нь үнэн гэж өөрийнхөө ,, Чингис хааны эзэнт улс байгуулагдахаас өмнөх Монголын нийгмийн байгууламж ,, бүтээлдээ дурдсан байна.
   

Эргүнэ-Кунгаас салбарлан гарч ирсэн тэдгээр овгуудыг ерөнхийд нь ДАРИЛГИН МОНГОЛ гэдэг байжээ. Тэрхүү Дарилгин Монголчуудын дотор хамгийн нэр нөлөөтэй нь Бүртэ-чино ( Бордуу Чоно) байв.

Жинхэнэ язгуурын монгол гэдэг нь дарилгин нирунаас салбарлан үүссэн төв монголчуудыг хэлнэ. Дарилгин монголд голдуу УРИАНХАЙ, хонгирад,баяуд багтдаг байжээ. УРИАНХАЙ аймаг нь Бурхан Xалдуны хавиар нүүдлэн сууж мал маллаж, ан агнаж, бас гар үйлдвэр эрхлэн амьдардаг байжээ.
   

Урайнхай аймаг маш эртний түүхтэй. Харин ОЙН УРАЙНХАЙ бол хожим мэдэгдсэн. Х-ХIII зууны үед Урайнхай нарыг Бурхан Халдун хавийн буюу ТАЛЫН УРАЙНХАЙ, Байгаль нуур, Баргужин-Төхөм хавиар нутагтайг ОЙН УРАЙНХАЙ гэж ангилан ялгаж байжээ. Х зууны эхэнд хятад сурвалжид баруун хойд урайнхай гэж тэмдэглэсэн нь Ойн Урайнхайчуудыг хэлж байгаа юм. ХII-XIII зууны үед ойн урайнхайчууд Баргужин-Төхөмд нутаглаж байсныг Рашид-ад-Дин ,, Судрын чуулган ,,-ндаа маш тодорхой бичиж үлдээсэнбайдаг. Ойн урайнхай нар аж амьдралаа ан хийж, загас барьж залгуулж байжээ.
   

Тэр үед  ОЙН ИРГЭД гэж бас нэрлэгдэж байсан өөр бусад аймгуудыг хоёр төрөлд хувааж байсан байна. Энэ нь Киргиз (Хяргас), Кэм-кэмчиг аймгууд буюу тэд нартай зах нийлэн ой тайгад байнга оршин суугчдыг нийтэд нь ойн иргэд гэх бий. Жинэхэнэ ойн иргэд бол Урасуд, Тэлэгүд, Куштэми аймгууд болно. Эдний аж байдал,аж ахуйн тухай мэдээ одоогоор баттай байхгүй, тэд монгол эм сайн мэддэг, монголоор сайн эмнэдэг гэсэн товч мэдээнээс үзэхэд монгол аймгуудтай нягт холбоотой байсан болно.
  

Бас Ойн иргэдэд холбогдож болох Булгачин, Хэрэмчин аймгууд  Баргужин-Төхөм ба Киргиз (Хяргас)-тай хил залгасан хязгаарт байжээ. Мөн Хилга мөрөнд Загасчин, Хэрэмчин, Гөрүүлчин бүлэг цөлөг иргэд ХII зууны сүүлчээр нутаглаж байжээ.

1227 оноос эхлэн Чингисийн шарилыг оршуулсан Бурхан Халдун уулын газар ,, Их Хориг,,-ийг нэгэн мянган ойрдууд сахин хамгаалж, УРАЙНХАЙН ноёд үеийн үед харгалзан хамгаалж иржээ. Үүний урьд Тэмүүжин өөрийгөө оршуулах газрыг сонгоод дэргэд байгаа бараа бологчид ,, Энд бидний ургийг оршуулж байгтун! ...,, гэж зарлиг буулгасан байдаг.
  

Чингисийн 4 хошууч баатрын Зэлмэ, Сүбээдэй нар урайнхай хүмүүс. Урайнхайн Зэлмэ бас Чингисийн 9 өрлөгийн нэг нь...
   

Хятад сурвалжид монголчуудыг татар монгол гэж ерөнхийд нэрлэхээс гадна бас Дорнод монгол, Ойрад монгол, Онгуд, УРАЙНХАЙЧУУД гэх мэтээр хооронд нь ялгаж салган бичсэн байдаг.

Юан гүрний үеийн нийт монголыг засаг засаглал, газар нутгийн хувьд Хархорум төвтэй Давааны арын орон хэмээн нийтэд нэрлэх боловч бас хаанд шууд харъяалагдах дотоодын эзэмшил нутаг, улсын сүрэг өсгөх албат-Ойрад монгол гэж хуваахаас гадна УРАЙНХАЙ буюу Бурхан Халдуны монгол гэж ч бас байжээ. Юан гүрний эхний үед Бурхан Халдун хавийн цөөн тооны монголжин УРАЙНХАЙГААС бусад ихэнх урайнхай нь Эрчис, Хар мөрний хооронд өргөн уудам нутгийг эзэгнэн сууж байжээ. Урайнхайн тухай зарим номонд өгүүлэхдээ тэд ( Юан гүрний үед) их баян ард байсан гэнэ (Саган Сэцэний ,, Эрдэний товч,, 41-р тал).. Гэвч Юан гүрний хаадын үр тариа агуулах ,, Алтан сав,, зоорийг сахиж байсан хэдхэн тооны урайнхайн айл өрхийг хэлснээс биш, нийт урайнхайчуудыг хэлсэн хэрэг биш. Урайнхай нар Юан гүрний үеийн монголын харъяанд байгаад сүүлд монголжин урайнхай нараас бусад түрэг хэсэг нь аяндаа салж тусгаарласан юм.

,,Нууц товчоо,, ,,Чанчуны тэмдэглэл,, ,,Рубрукын тэмдэглэл,, зэрэг сурвалжид: Урианхай, Хөвсгөлийн дархад нар ядарвал загасны шөл ууж тэнхрэх бөгөөд тэдний дунд Цагаан нуурын цагаан загас бол өвөг дээдсээс уламжлан заяасан ариун зүйл гэх домог яриа байхаар барахгүй монголын хаадын хоолны цэсэнд орж байсан тухай тэмдэглэн үлдээсэн байдаг.
   

Тэр үеийн ойн ба талын монголчуудын аж байдал, хэв заншил харилцан өөр өөр байжээ. Ойн аймгийнхан гэр тусгайлан төхөөрдөггүй, модны холтос мөчрөөр овоохой, урц босгодог, дээл хувцсаа ан амьтаны арьс ширээр хийж, идэх уух юм нь голдуу ан амьтны мах байжээ.

 

Ойн иргэд бол хашир сайн анчид, тэдний ан гөрөөний мэдлэг чадвар бусад монгол аймгийнхаас үлэмж дээгүүр байв. Ойн иргэд мод ба ясаар цана хийж төхөөрөхдөө их уран байсан, цаныг тэд ан гөрөөний ажилд өргөн хэрэглэж байжээ. Тэдний цанаар гулгах самбаа бусдад гайхагдаж байсан талаар Рашид-ад-Дин бүтээлдээ бичиж үлдээжээ. Рашид-ад-Диний ,, Сурдын чуулган,, зохиолын 124-р талд Урайнхай аймгийн цаны тухай өгүүлэхдээ:  Тэд чанэ(цана) гэдэг хавтгай модыг тусгайлан төхөөрч гартаа урт мод барьж цасан дээгүүр гулгахдаа урт модоороо газар тулж усан дээгүүр онгоц сэлж байгаа юм шиг хөдөлгөнө. Тэд цаа буга, бусад амьтныг хөөн гүйцэж алж чадахуйц тийм хурдаар хээр тал газар, өөд уруугүй цанаар гулгана. Хөлдөө хийж гулгадаг цаныхаа зэрэгцээгээр тэд бас өөр цана (чарга) хойноосоо уяж чирж явах бөгөөд түүн дээрээ алсан амьтнаа ачиж тээнэ... сурч чадаагүй хүн бол гулгахдаа, ялангуяа газрын уруу хурдлан гулгаж гүйхдээ хөл нь хоёр тийшээ салж аарцгаа хагалахад хүрнэ. Сурсан хүн бол огт төвөггүй гулгаж гүйнэ. Үзэж харахаас нааш хэн ч үүнд итгэхгүй... гэж бичиж үлдээсэн байдаг.
 
Урайнхай  бол Чингис хааны Зэлмэ жанжины хойчис бөгөөд Онон, Хэрлэн хавиар нутаглаж байгаад сүүлд нь Юан гүрэн задарч Монголд феодлын бутрал явагдаж байсан ХIV-XV зууны үеээс, өмнө зүг нүүдэллэж Лууха голын орчмоор очиж нутаглан Мин улсын Ляо дун мужтай залгаа оршдог болсон  бөгөөд ХV зууны эхнээс тэд Мин улстай бие даан харилцаатай болж мал, түүнээс гарах түүхий эдээ тэдний тариалангийн бүтээгдхүүн, хөдөлмөрийн багаж зэргээр сольж авдаг болжээ. Тэр цагт Монгол орон нь төв хэсэг буюу Зүүн Монгол, Баруун Монгол буюу Ойрад Монгол, зүүн өмнөд хэсэг  буюу Урайнхайн хязгаар гэсэн гурван хэсгээс бүрдэл болж байлаа. Байгал нуурын ойн бүс нутагт Урайнхай нар амьдарч байсан ба тэдгээрийн нэг хэсэг нь аажмаар өмнө зүг шилжиж, говийн өмнөд талын зүүн хэсэг Хянганы нурууны өмнөд хэсэгт байрлах уулархаг болон тал газар нь ирээдүйн Урайнхайн гурван харуулын бэлчээр байв.

Төгстөмөр хаан хорлогдсноор Монголын улс төрийн байдал туйлын тогтворгүй болж түүний шадар түшмэл Нэцэлай Есүдэрт шахагдан Мин улсад бууж өгчээ. Нэцэлай Мин улсад хандаж Данинд нутаглуулахыг хүсэмжилсэн учир 1389 оны 4-р сард Мин улс одоогийн өвөр монголын Онниуд хошууны нутагт Цюанин харуул байгуулж Нэцэлайг тус харуулын удирдагчаар томилсон.Харин чинсан Ширмэн Мин улсад дагаар оролгүй Есүдэртэй нэгдэж Нэцэлайг бут цохиж, хүн ардыг нь сарнин бутаргажээ. 1388 оны 11-р сард Ляодуны Ажашир, хуйнин ван Табинтөмөр нар Мин улсад дагаар орж, Мин улс 1389 оны 5-р сард  Тайнин (Гирингийн Тяо аймгийн ойролцоо), Фуюи (Чичихарын хавьд), Доин (Тяорхэ голын дээд урсгал) гэсэн 3 харуулуудыг байгуулсан ба эдгээр харуулуудыг УРАЙНХАЙН ГУРВАН ХАРУУЛ гэж нэрлэх болсон ба Мин улсын зарлигаар тэдгээрийг өөрийн харъяат болгожээ.
  

Монголын бүх л хаад монгол дахь феодлын бутралыг давж гарах янз бүрийн зам хайж байсан. Үүнд: Хянган давааны баруун талд нутагладаг Хорчин аймгийн нэг хэсэг зүүн талын Нун (Нон) мөрний дагуу нутагт нүүж ирэн нутагшаад Нон Хорчин гэгдэх болсны дотор Горлос аймаг байсан. Эдгээрээс гадна Чингис хааны дүү Бэлгүүдэйн удмын Онниуд аймаг энэ нутагт оршиж байв. Монголын их хааны шууд  захиргааны эдгээр нутаг Мин улстай хил залгаж байдаг учраас түүний нөлөөнд оруулахгүй байхыг Монголын хаан, тайш нар ямагт анхаарч, зохих арга хэмжээнүүд авч байв. Тайсун хаан Нон Хорчиний Горлос аймгийн ноён Цавдагийн охин Алтан (Алтанжин)-ыг бага хатнаа болгон авсан, Эсэн тайш Онниуд ноён Жүчийн охиныг бага хатнаа болгон авсан зэрэг нь Монголын тэр үеийн хаан, тайш худ ургийн харилцаа бол төрийг бэхжүүлэх нэгэн чухал арга гэж үзэж байсантай холбоотой.
   

Монголын хаан, тайш нар нь зүүн хэсгээ ийнхүү бататгаж байгааг Мин улс зүгээр харж суусангүй. Урайнхайн монгол аймгуудын ноёдыг цол, хэргэм, бэлэг сэлтээр өөртөө татаж , тэднээр Монголын төрийн бодлогыг эсэргүүцүүлж, тэднээр тагнуулах зэрэг бусармаг арга мэх хэрэглэж байсан ажээ. Түүнд зарим ноёд татагдаж Монголын төрийн бодлогыг эсэргүүцэх хандлага гарахад Эсэн тайш тухай бүрд нь зэвсгийн хүчээр дарангуйлж байв.Тухайлбал: Урайнхайн  нэгэн ноён Найрбуха гэгч 1444 онд Эсэнгийн захиргаанд дүргүйцэж цэрэг хөдөлгөн эсэргүүцэнд Эсэн тайш тэр даруйд нь өөрийн дүү сайхан ван Абубэхээр цэрэг удирдуулан Урайнхайн нутагт очуулж эсэргүүцлийг үтэр даруулж Найрбухаг хороолгож байжээ.
   

Мин улс үүнийг далимдуулан 1444 онд цэрэг хөдөлгөж Урайнхайг байлдан дагуулах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Учир нь Урайнхайн  ард түмэн Монгол улсаасаа салах сонирхолгүй байжээ. Мин улс Урайнхайг татахын тулд торго дурдан, эд зүйл бэлэглэхэд Урайнхай нар тэдгээрийг нь монголынхоо хаанд өргөдөг байв.
   

Их Монгол улсын үед Монголын захиргаанд орсон Зүрчид аймгуудыг Монголын эрхшээлд байлгахын тулд Эсэн тайш эвээр оролдохын зэрэгцээ шууд эсэргүүцэгчдийг 1444 онд Онниуд аймгийн ноён Жүчтэй хавсран цохиж Зүрчидийг Монгол улсдаа нэгтгэн хааны захиргаанд оруулсан. Гэтэл тэнд эсэргүүцэгчид цөөнгүй байсан тул Эсэн тайш 1446 онд дөрвөн түмэн цэрэг дайчлан хөдөлгөж Урайнхай ба Онниудын эсэргүүцэгчдийг буулган авсан. Тэгэхэд Үжээд аймгийнхан Нон мөрөн рүү зугтсанд, зүүн хойд нутгийн Зүрчидийг байлдан дагуулж ,, Усны гурван түмэн Зүрчидийг довтолж эедээ оруулсан,,. 1448 онд бас Урайнхайн зүүнтээх Зүрчидийн ноёдод элч очуулж ,, Чингис хаан болон Сэцэн хааны үед танусын өвөг дээдэст хэргэм өргөмжлөл хүртээж байсан болохлоор хуучний үйлийг бодож ачаа тээвэр болон аму будаа бэлтгэн хавсрагтун!,, гэж шаарджээ.
   

Энэ байдалд  Мин улс, Монголын төр тогтворгүй байгааг далимдуулан тэд довтолж магадгүй хэмээн болгоомжилж, сэргийлэх шилдэг цэргээ Их говьд байрлуулж, бас Мин улсын Монголтой залгаж байгаа хилийн гадуур олон газар хэдэн түмэн цэрэг суулгаж хилийн хамгаалалтаа зузаатгасан. Мин улсын элч 1452 оны намар Хар Манлай (одоогийн Сүхбаатар аймгийн нутаг) гэдэг газар очиж Урайнхай ба бусад монгол аймгийн ноёдыг цуглуулж хурал хийхдээ Монгол орны байдлыг танилцуулж, өөртөө захирагдахыг шаардсан. Бас Урайнхайчуудыг өмнө зүг Данинд нүүдлэн очиж мал маллахыг цэргийн талаар дэмжинэ гэж илэрхийлжээ.
 
Батмөнх Даян хаан төр барьж байх үедээ Юан гүрний үеээс уламжлагдан ирсэн улс төрийн бүтэц дэх Хятадын нөлөөг устгах зорилготой, мөн салж бутарсан улсаа нэгтгэн төр улсаа төвхнүүлэхэд чиглэгдэж байжээ. 1491онд Даян хаан Ойрадын ноётой хамтарч Урайнхайн 3 харуул руу дайрч, Доин харуулыг өөрийн эрхшээлдээ оруулжээ. 1509 онд Батмөнх Даян хааны 2-р хөвгүүн Улсболдыг жинон болгон суулгахад Юншээбүгийн Ибэрэй тайш, Ордосын Мандулай Ахалаху хоёр эвсэн зөвлөлдөж ,,...бид дээрээ ноён авах хэрэг ману ягун, өөрийн тэргүүнээ өөрсдөө мэдэж явах буй за, энэ авгайг эдүгээ тэвчье...,, гэж бослого гарган Улсболдыг алжээ. Батмөнх Даян xаан зүүн түмэн болох Чахар,Халх, Урайнхай мөн Харчин түмнийг авч Ордос, Түмэд, Юншээбү гурван түмнийг дайлаар мордож Далан тэргүүн гэдэг газар xалз тулалдаж ялалт байгуулсан ба Мандулай Ахалаху дайнд алагдаж, Ибэрэй тайш баруун тийш зугтсан байна. Ер нь иймэрхүү бослогууд их гарч, дарагдаж байсан ба Батмөнх Даян хаан нийт Урайнхай түмнийг хамгийн сүүлд номхотгосон байдаг. Ононгийн хөвөөнөөс нүүдлэн ирсэн Урайнхайчууд Ордостой ойролцоо нутаглах болж байсан ба Жалайр, Урайнхай нар нь нэг аймаг болж байсан бололтой. Даян хаан олон жилийн турш тэднийг ээлж ээлжээр довтолсон тул тэн хагас нь дайнд үрэгдэж үлдсэн хэсэг нь түүнд дагаар орсон гэдэг.
   

Батмөнх Даян хааны үед Дорнот Монголын зургаан түмэн дотроо зүүн гурав, баруун гурав гэхээс гадна зүүн гурван түмэнд нь Чахар буюу Цахар, Халх, Урайнхай багтаж, баруун гурван түмэнд нь Ордос, Арван хоёр түмэд, Юншээбү,Асуд, Харчин нар орж байв. Ингээд Зүүн Монголыг Зургаан Түмэн, Ойрадыг урьд ёсоор Дөрвөн түмэн Ойрад гэж нэрлэжээ.
   

Батмөнх Даян хаан нас барж түүний ахмад хүү Төрболд хаан суух байсан боловч тэр урьд нас барсан тул түүний хүү Боди-Алаг 1521 онд өвөг xааны орыг 8 настайдаа залгамжилжээ. Боди-Алаг хаан болоод удаагүй байтал Зүүн түмний доторхи Урайнхай түмэн бослого гаргав. Энэ явдал 1524 онд болсон бололтой.
   

Сурвалж бичигт: Урайнхайн Түрүй ноён, Гэрболд чинсан (Батмөнх Даян хааны 10 дахь хүү) нар Боди-Алаг хааныг довтолж гэр орныг нь талахад Гүнбилэг жинон ( Батмөнх Даян хааны 3 дахь хүү Барсболдын хүү) болон түүний дүү Алтан ( монголын түүхэнд Амда(анд) буюу Түмэдийн Алтан хан гэж алдаршсан) нар Зүүн түмнийг авч Иш хатны хамтаар Хангайн ард бууж тэнд тулалдаж байгаа гэсэн байдаг. Ийнхүү Урайнхай түмэн их хаанаасаа тэрсэлсэн бөгөөд тэдний бослогыг дарахын тулд Боди-Алаг хаан Баруун түмний жинон Гүнбилэг түүний дүү Алтан нар нийтэдээ Урайнхай руу 6 удаа цэрэглэсэн аж. 20 жил үргэлжилсэн бослого 1544 онд дарагдсан.
   

Анх 1524 онд Урайнхайн Түрүй ноён, Гэрболд чинсан нар цэрэг хөдөлгөж гурван түмэнг бүслэн довтолсон ба Гүнбилэг мэргэн жинон 18 настай, түүний дүү Алтан 17-хон настай байсан хэдий ч тэд цэрэгээ авч очоод Балжун хэмээх газар дайснаа бут цохисон байдаг.
   

Хоёр дахь удаа 1531 онд Гүнбилэг мэргэн жинон Алтан ах дүү хоёр нэгдсэн хүчээр Бурхат хан ууланд (өнөөгийн Өвөр Монголын Баяндэр Улат) байрлаж байсан Урайнхай нар руу довтолж Түрүй ноён, Гэрболд чинсан нарын биечлэн удирдаж байсан цэргийн хүчийг бут цохисон байна.
   

Хоёр жилийн дараа 1533 онд Урайнхайн Түрүй ноён, Гэрболд чинсан нар их хааны гэр орныг дайрч хүн ардыг нь олзлон авч явсан учир Чингис хааны цагаан гэрийн өмнө зургаан түмэн чуулж 1538 онд Урайнхай түмний эсрэг цэрэг хөдөлгөхөөр болжээ. Боди-Алаг xаан өөрийн эх Иш хатны хамтаар хангайн ард бууж, зургаан түмний их цэргийг бэлтгэж байгаад сөрөг довтлогоог хийхэд Урайнхайн толгойлогч Түрүй ноён ,Гэрболд чинсан, Элэдунай нар их цэрэгийн хүчинд сүрдэн бууж өгсөн ажээ. Энэ үйл явдалын дараа Урайнхай түмнийг тарааж таван түмэнтэй нэгтгэсэн. 1541-1544 онуудад Алтан ганцаараа цэрэгээ авч Урайнхайн сарнин бутарсан үлдэгдэл хүчийг хүраан авахаар мордож байжээ.

 

Урайнхай нарын бэлчээр нутаг Халх түмэний мэдэлд шилжэв.
   

1551 оноос хойш Боди-Алаг хааны дараа Дарайсун хаан Урайнхайн гурван харуулын Фуюи, Доин харуулуудыг дахин эзлэн авав. Эдгээр харуулууд нь Монголчуудыг Хятадаас тусгаарлаж байснаас гадна тэдгээрийн хооронд эдийн засаг худалдааны талаар холбох гүүр болж байсан. Дарайсун хаанаас гадна Алтан ханы дүү Бадур мөн Урайнхайн гурван харуулуудыг эрхэндээ оруулж байв. Улмаар Урайнхайн 3 харуулуудыг баруун зүүн хэсэгт хувааж баруун хэсгийг нь Бадур болон Алтан ханы бусад ах дүү нар, зүүн нь Дарайсун хааны мэдэлдээ авч  байжээ. Бадур Урайнхайн түмнээс 4390 гаруй, Дарайсуны ахмад хөвгүүн Түмэн 600 гаруй, Алтан хан 1100 гаруй албаттай тус тус байсан.
   

Монголын хаадад алба хашиж байсан бусад Урайнхайн түмэн нар дайн байлдааны үеээр хааны цэрэг говь гатлахад урьдчилан явж худаг ус гаргах зэрэг үүргийг биелүүлж байв.
   

Гүнбилэг нас барсны дараа Алтан Баруун түмнийг захирч үлдсэн Урайнхай, Уйгартай дайтах явцад Баруун гарын хүч нөлөө маш ихсэж, цаашидаа эзэмшил нутгаа өргөтгөх зорилгоор Урайнхай, Ойрад, Түвэд рүү довтолж эрхшээлдээ оруулахыг санаархаж байв.

Èíäàí÷óóäûí ò¿¿õ

Холын Испаний нүүдэл, суудал   Дэлхийн бөмбөрцгийн уртраг, өргөрөгийн  34°/118° солбилцол орчим, бидний суугаа Номхон далайн зүүн эргээр Индианчууд бүр 10000 гаруй жилийн тэртээгээс суурьшин амьдарч иржээ. Тэдний ажин түжин амьдарч ирсэн өгөөмөр баялаг энэ нутагт сураг тавин дурлагсад дэлхийн нөгөө бөөрөнд байсан аж. Испаний зохиолч Гарсиа  Монталбагийн 1510 онд хэвлүүлсэн “Las Sergas de Esplandian” романд “Индиан нутгийн баруун талд байх үржил шимт Калифорни арал..” хэмээн бичснээс улбаалан “Калифорни” нэрийг Миуоки, Юокүт, Танг-на (Габрилено), Чумаш зэрэг 40 гаруй овгийн уугуул Америкчуудын энэ нутагт оноосон байх талтай гэнэ. 17 дугаар зууны дунд үеийг хүртэл Испани, Англи, Француудын гаргасан газрын зурагт Калифорнийг үнэхээр томоохон арал байдлаар дүрсэлдэг байж. Испаничууд Калифорни нутгийн өмнөд хэсгийг Баха буюу доод, Хойд хэсгийг Алта буюу дээд хэмээн тодотгон нэрэлсэн байна.   Испаний хаанд зүтгэж байсан Португалийн далайчин Хуан Габрилогийн хөлөг 1542 оны намар анх Сан Диего орчимд ирж Калифорнийг анхлан нээсэн гэж  үздэг байна. Тэрээр өмнөөс умрыг чиглэн Санта Каталина арал, Монтереи, Сан Франциско хүрээд буцсан бололтой. Английн аялагч-Санваартан Францис Драке 1579 онд одоогийн Сан Францискогийн “Алтан хаалга” гүүрнээс хойд зүгт 30 милийн тэртээ бууж эвдэрсэн хөлгөө зассан гэнэ. Буусан тэр газраа “Шинэ Албион” гэж нэрэлжээ. Түүний аяллаас хойшхи зарим газрын зурагт Калифорний нутгийг бүхэлд нь Шинэ Албион гэж тэмдэглэсэн тааралдана. Англичууд Францис Дракег нутагтаа очсоны дараахан нээсэн шинэ газар руу нь хөлөг онгоцууд илгээсэн ч Бразилийн эрэг хүрээд цааш явж чадаагүй гэжээ. 1602 онд Испани ахмад Себстиан Визкайногийн хөлөг одоогийн Лос Анжелесийн ойролцоох Санта Каталина аралд ирсэн аж. Тэднийг аралд зангуугаа буулгах ахуйд Лос Анжелесийн өмнөд хэсгийн Сан Федро, Лонг Биич хавьд энд тэндгүй утаа униар гарч байсан учир “Утаат тохой” гэдэг нэр оноосон юм билээ. Тэрээр Сан Деаго, Сан Федро, Санта Барбара, Монтереи гэх мэт олон газар нэр оноосон нь одоо хүртэл хэрэглэгдэж байна. Аласкаас Оросын анчид, худалдаачид, аялагчид Калифорний хойд хэсгээр 1740-өөд онд ирж байсан бололтой. Тухайлбал: Тэр үед Берингийн хоолойн зүүн өмнөд хэсэгт Испаний эзэмшил бий болгох газар тандах даалгавартай явсан Гзаринагийн далайн аялалын замд Оросын хөлгүүд тааралдсан төдийгүй, Сан Францискогийн ойролцоох Фараллон арал дээр буудаллаж байсныг колоний эзэддээ мэдээлсэн байна. Түүнчлэн 1587 онд Гавендиш, 1593 онд Хаукинс,  1680 онд Дампиер, 1719 онд Шелвоски, Клиппертон, 1740 онд Ансон, 1769 онд Уаллис зэрэг Европийн далайчид Калифориний эргээр  зорчсон мэдээтэй. Энэ мэт аялалын замд олсон шинэ газар нутгийн талаарх мэдээлэл Англи, Испани гээд тэр үеийн хүчирхэг колоний сонорт байнга хүрч байсан ч төдийлөн ач холбогдол өгөхгүй хоёр зуун дамжсан байна. Харин Оросуудтай Калифорний ойролцоох их далайд таарсан тухай мэдээ тэр үеийн Испаний удирдлагад ихээхэн цочрол өгчээ. Тэд яаравчлан Номхон далайн эрэг дагуу хойд Америкийн нутагт өөрийн эзэмшлийг бий болгож хяналт тогтоох ажлаа эхэлжээ. Шинэ Испанийг том гүрнүүдийн болзошгүй аюулаас хамгаалах, эд баялаг газар нутаг, колонидоо нээх, Ази тивд хийх худалдаа, харилцаагаа өргөжүүлэх байдлаар бодлогоо тодорхойлжээ. Тэдний бодлогын зангилаа “presidios-pueblos” буюу “боомт-суурьшил” гэсэн хоёрхон үгэнд багтаж, боомт нь хамгаалалтын үүрэг, суурьшил нь цэргийн боомтоо хүнс тэжээл, хүн хүчээр хангаж байхаар тооцсон байна. 1760-аад оноос Хойд Америкийн баруун эргийн нутгийг тандан судлах, эзэмшилдээ авах стратеги урин арга тактикаар хэрэгжүүлсэн нь гайхалтай. Испаний хаан Чарлесийн Индианы асуудлаархи шадар зөвлөх Хосе Галвес Алта Калифорнид шинэ нутаг эзэмших төлөвлөгөөг удирдан цэргийн зүтгэлтэн, Баха Калифорний захирагч Гаспар Портола, Католик шашны гэгээнтэн Жаниферо Серра нарын толгойлсон газар болон далайн экспидици аянд гарснаар төлөвлөгөө хэрэгжиж эхэлсэн гэнэ. Порталагийн баг Сан Деагод газардаж, тэдний олонхи нь халдварт өвчнөөр нас барж, мэдэхгүй газар, байгаль цаг агаарын бэрх, Индианы хайр хүндлэл, халдлагыг амсан Калифорний эргээр гурвантаа бэдэрсний эцэст Габрило, Визкайно нарын нээсэн боомт Монтереиг олжээ. Тэд Алта Калифорни дахь том боомт Сан Деагогийн ойролцоо Пресидио Толгодын энгэрт 1769 онд  Католек шашны сүм хүрээ, эндээс хойд зүгт 650 милийн хол нөгөө нэг чухал боомт болох Монтереид 1770 оны зун бас нэгэн сүм байгуулан Испаний эзэмшлийн “шав-тэмдэг” тавьж алдараа дуурсгажээ. Алта Калифорнийг эзэмших дараагийн томоохон алхам бол Ахмад Хуан Баутистө Анзагийн баг хуурай цөл, өргөн гол мөрөн гаталж, өндөр уулсыг даван, өвчин, үхэл, Индианы халдлага гээд бэрх зам туулан одоогийн Мехсикийн Сонорагаас Калифорний Монтереи хүртэл Калифорний эх газраар явах замыг 1774 онд анхлан нээсэн явдал. Тэрээр 1775 онд 250 хүнтэй томоохон экспидици удирдан өөрийн гаргасан замаар дахин явж гаргасан зам, алдар суугаа баталгаажуулсан. Түүний замаар төв Америк, Алта Калифорний хооронд худалдаа арилжааны цуваа, цэрэг, хүнсний хангамж, суурьшил нутагшилын нүүдэл хөвөрч эхэлсэн байна. Испаний колончлолын тогтолцооны нэг чухал элемент бол “Mission” буюу сүм хүрээ байв. Эзэмшихээр завдаж буй нутаг дэвсгэртээ мөргөлийн газар, түүнийг тойрсон сүсэгтнүүд болон сүмийн номлогчид, хамгаалалтын цэргүүдийн байр, хоол хүнсний агуулах, газар тариалангийн талбай, мал, тэжээвэр амьтдын талбай, байр гэх мэт цогцолбор байгуулдаг байж. Сүм хүрээний гол үүрэг уугуул иргэдийг шашиндаа элсүүлэх, тодорхой хуваарийн дагуу өдөр бүр шашны номоо номлох, шинээр төрсөн хүүхэд угаал үйлдэх,  Индианчуудын гэрлэлтийг Христийн шашны ёсоор  адислах гэх мэт шашны төрөл бүрийн үйлчилгээ үзүүлэх, нутгийн уугуул иргэдэд амьдрал ахуйгаа эрхлэх  Европийн шинэ мэдлэг олгох, тодорхой цаг, хувиарийн дагуу ажиллуулах замаар иргэншүүлэх, хэл, соёлоо сургах, эд бараагаа хэрэглүүлэх, Индианчуудтай гэрлэж ураг барилдах, харилцан худалдаа хийх, тэдний ажиллах хүчийг ашиглах гэх мэтээр улс төр, нийгэм, эдийн засгийн нөлөөллөө тэлэх шашин болон   уугуул иргэдийн захиргааны хосолмол шинжтэй байж. Сүм хийдийнхээ ажиллагааг Колоний засгийн газрын тусгай фондоос эхлэн санхүүжилдэг бөгөөд улмаар тэд бие даан газар эзэмшиж, аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулж өөрсдийгөө санхүүжүүлдэг байв. Испаничууд сүм хүрээгээ нутгийн уугуул иргэдийн гол цэгүүдийг түшиглэн зугуухан олшруулж, сүм хүрээ, хилийнхээ аюулгүй байдлыг хангах цэрэг суулган, худалдаачид, урчууд, тариалан эрхлэгчдын суурьшил бий болгон хүрээ, нөлөөгөө идэвхитэй тэлж ирсэн  байдаг. 1800-гаад он гэхэд Сан Деаго, Санта Барбара, Монтереи, Сан Франциско боомт, Сан Хосе, Лос Анжелес, Брансифортед Испани иргэдийн суурьшил бий болж, Сан Диегогоос Сонома хүртэл нутагт шашны сурталчилгаа болон нутгийн Индианчуудын захиргааны үүрэг давхар гүйцэтгэдэг хориод сүм хүрээ  бий болгосноор Алта Калифорний эрэг дагасан нутаг үндсэндээ Испаничуудын хяналтанд оржээ.     Утаат тохойн тоост суурин   “Утаат тохой”  хэмээн Испани ахмад Себстиан Визкайногийн оноож нэрлэсэн  нутагт  боссон их хот Лос Анжелесийн түүхийн эхлэл ч  эгээ л  ламтан Жаниферо Серра, цэргийн зүтгэлтэн Гаспар Портола нарын нэртэй шууд холбогддог.  Тэд   1769 онд энэ нутагт анхлан хөл тавьсан ба одоогийн Лос Анжелес голд “Поркиүнкүла” хэмээн нэр оноож  тохойд нь ургасан “зэрлэг сарнайн бутас,  усан үзмийн  цэцэрлэгийг  хэдэн хөл бөмбөгийн талбайтай  тэнцэхүйц юм” гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Мөн нутгийн уугуул хүмүүстэй  уулзахад “Индианчууд сагс үр буудай, хясааны ясаар хийсэн сав өгсөн бол Испаничууд тамхи, шилэн сав  тэдэнд өгсөн” ажээ.    Гэгээнтэн  Жаниферо Серра   одоогийн Лос Анжелесийн төвөөс зүүн тийш арваад милийн  зайд “Сан Габриел Аркангел” нэртэй сүмийг  1771 онд үндэслэн байгуулснаар  энэ нутагт Испаничуудын хөл хөдөлгөөн ихэссэн байна.     Испаний эзэмшил дэх Калифорний Амбан захирагч  Фелипе де Неве 1777 онд Алта Калифорний нутгаар  явсныхаа дараа Калифорний эргээр суух Испаний хилийн хамгаалалтын боомт, цэргийн  хангамжийг нэмэгдүүлэхэд зориулан иргэний шинэ суурьшил бий болгох саналаа колоний эзэддээ танилцуулж  энэ дагуу “Лос Анжелес” иргэний суурин, “Санта Барбара” боомт бий болгохоор шийдвэрлэжээ.    Амбан захирагч  Фелипе Неве  өөрийн биеэр ирээдүйн Лос Анжелес хот байгуулах газрыг нарийвчлан сонгосон ажээ.  Хот байгуулахаар сонгосон газрынх нь ойролцоо буюу одоогийн “Los Angeles  Convention center”-ийн буурин дээр байсан Яан-га Индианы тосгонд  очиж “зарим хүүхдийг Христийн шашны ёсоор угааж, хуримласан хосуудад ерөөл тавьж, бас шинэ байгуулах хотынхоо тухай ярьж дуулгасан”  тухай тэмдэглэн үлдээжээ.    Тэрээр 1781 оны  9 дүгээр сарын 4-нд одоогийн Лос Анжелесийн “Union station” буюу зорчигч тээврийн төв буудлын  баруун өмнөд хэсэгт Мексикийн Сонора, Синалоа нутгаас  нүүлгэн  авч ирсэн анхны оршин суугчид болох 11 гэр бүлийн 44  хүний хамт  Лос Анжелес сууринг  үндэслэн байгуулж,  амбан захирагчийн батламжлал үйлджээ.      Түүхч архивч Франк Уеберийн  нотолж бичсэнээр  анхны оршин суугчид сууриндаа  "El Pueblo de Nuestra Senora de los Angeles de Porciuncula," буюу  "the town of Our Lady of the Angels of Porciuncula." үгчилбэл “Поркиүнкүлагийн Дагина-бидний хатагтайн хот”  гэдэг нэр өгчээ.   Амбан захирагч  Неве  суурингийн ерөнхий төлөвлөлтийг  эртний Ромын шинэ хот, суурин байгуулахад баримталдаг сонгодог уламжлал, Испаний эзэмшил дэх  Индианы нутгийн хуулийн  дагуу хийсэн гэнэ.  Төв талбай түүнийг тойрсон сүм, захиргааны байр, худалдаа үйлчилгээний барилга, шулуун гудамжууд бүхий оршин суугчдын хорооллын зэрэгцээ  газар тариалан, тэжээвэр амьтдын   хэрэгцээний газар гэсэн ерөнхий бүтэцтэй, хааш, хаашаа 5.3 милл хэмжээтэй байхаар төлөвлөжээ.   Анх суурингийн  хүн амын амжиргааны эх үүсвэр морьдоо оролцуулаад 1000 орчим толгой гэрийн тэжээвэр амьтад байсан гэнэ.   Сууринг  барьж  байгуулах ажил  удаан үргэлжилж 1810 оны сүүлээр өнгө төрхөө олсон  байна.  Суурингийн Испани хүн  ам  1790 онд 139 байсан бол  түүнээс хойш гуч гаруй жилийн хугацаанд  600 болтол өссөн тоо баримт байна. Харин энэ орчмоор  5000 гаруй Индианчууд байсан  гэжээ.  Анхны Лос Анжелесчүүдийн  гол үйлдвэрлэл хонь, үхрийн мах, хүнсний ногоо, зарим төрлийн жимсээр  Сан Деаго, Сантабарбарагийн боомтыг хангах төдийгөөр хязгаарлагдаж байв. Газар тариалан,  мал аж ахуйн гол ажлыг  нутгийн Индианчууд нугалдаг,  колончлогчид зохих  хөлс өгдөг байжээ.      Испаничууд Алта Калифорний  газар нутгийг Сүм, хүрээний эзэмшил, Суурингийн эзэмшил,  Индианчуудын газар, Хувийн эдлэн газар нутаг  гэсэн байдлаар ерөнхийд нь ангилж  эзэмшүүлсэн  байдаг. Тухайлбал.  1784 онд Алта Калифорний  цэргийн албанаас чөлөөнд гарсан Хосе Вердуго, Мануел Нйетос,  Хуан Домингүезес нарын  гурван гэр бүлд Хувийн малын бэлчээрийн  эдлэн газар “РАНЧЕ”   Лос Анжелесийн орчимд анхлан олгосон гэнэ.    Ойр орчинд газар эзэмшил, жижиг тариалан эрхлэх хөдөлмөрийн шинэ харилцаа үүсэхийн хэрээр  ирж очин нэмэгдэж байсан  Испани гаралтай газрын эзэд, малчид, газар тариалан эрхлэгчид,  цэргүүдийн  цугларч  сүмдээ мөргөдөг, зугаа цэнгэл, хурим ёслолоо хийдэг нийгэм, соёлын  төв, эх газар, далайгаар ирэх худалдаачдын хөлийн газар,  1835 оноос Мехсикийн Калифорний албан ёсны нийслэл гэж нэрлэгдэж байсан ч 1850-иад оныг хүртэл Лос Анжелес  олигтой хөгжиж дэвшээгүй  тоос бужигнасан жижиг суурин  л байжээ. Морьтон Ранчерүүдийн нутаг   Лос Анжелес 1700 оны сүүлээс 1800 оны дунд хүртэл энгийн хөдөөх амьдралтай Морьтон  Ранчерүүд, (Cowboy)  нарын нийгэм, соёл, худалдаа арилжааны төв байв. Лос Анжелес эргэн тойрон Вентурагийн хөтлөөс  зүүн тийш Сан Фернардинагийн уулс хүртэл 120 гаруй милл,  Сан Габрилийн даваанаас Өмнө зүгт  Лагунагийн толгод хүртэл 130 гаруй милл үргэлжлэх  далайн эрэг дагасан уулсын дундах тал хөндий,  голын бэлчир,  мөнхийн зун шиг цаг агаарын нэн таатай энэ нутаг нэгэн үе Ранчерүүдийн малын бэлчээр, хувийн эдлэн байжээ.  Тэр газрын эзэд, малчид-“Ранчерүүдийг дэлхий дээрх моринд хамгийн эрэмгий хүмүүс байсан” гэж бичсэнийг хараад Монголчуудын дэргэд  юу ч билээ дээ  гэсэн шүү юм бодож сууна.    Ранчерүүдийн аж амьдралын талаар ярихын өмнө  тэдний газар эзэмшлийн эрх олж авсан талаар дурдахгүй өнгөрч боломгүй.      Испаний эзэмшлийн жилүүдэд  Ранче  эзэмших үндсэн шалгуур колоний хил хязгаарыг хамгаалж, оруулсан хувь нэмэр, байгуулсан гавъяаг нь үнэлэхийн зэрэгцээ чөлөөнд гарч байгаа эрэлхэг цэргүүдээрээ дамжуулан газар нутгийн хамгаалалтаа давхар баталгаажуулахад чиглэж, энэ шалгуураа хатуу баримталж байсан бололтой. Тухайлбал. Испаний эзэмшлийн Алта Калифорний нутаг даяар гучаад “РАНЧЕ” байсан, түүний зөвхөн дөрөв нь Лос Анжелес орчимд байсан гэнэ. Тэр үеийн Ранчерүүдийн заримынх нь эзэмшлийн газар  багашаар нутагтай Европын  зарим орны  нутаг дэвсгэрээс ч том байсан гэжээ. Испаничүүд Сүм хийдийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа  газар, Индианы сууринг  хөндөхгүйгээр эзэмшүүлж  байсан аж.     Тэгвэл Испаний колониос Мехсик тусгаар тогтносон 1820-оод оноос газар эзэмшүүлэх явдал замбараагүй болсон тухай дурдсан байдаг.  Энэ үед  Испани колоний сүм нутгийн захиргааны үүргийг гүйцэтгэхээ болж иргэний захиргаанд шилжжээ. Түүнчлэн Мехсикийн Конресс Калифорний нутагт амьдарч байгаа өрхийн гишүүн бүрт тодорхой хэмжээний газар эзэмшүүлэхээр шийдвэрлэсэн байна.  Сүм болон Индианы тосгоны мэдэлд байсан асар их газрыг Мехсикийн зах хязгаар нутгийн эрх мэдэл бүхий түшмэдүүд хувиарласны дээр өөрийн болгох, мөнгө хөрөнгөтэй хүмүүст зарж  худалдах гэх мэтээр  Ранче  эзэмшигчдын тоо нийтдээ 800 гаруй болон өсчээ.  Мехсикийн Калифорний захирагч байсан Пиа Пико ч  томоохон газрын эзэн  болсон  байна.    Испани, Мехсик гаралтай ранчерүүд үхэр, хонь, адууны аж ахуй голлон эрхлэж  түүхий эд, мал, мах зэргээ хоорондоо солилцох, далай, эх газраар ирсэн худалдаачдад  худалдан борлуулах, газраа түрээслэх, худалдах  замаар аж ахуйгаа  эрхлэн явуулдаг байсан. Ранче бүр эзэмшлийн хил хязгаар, сүлдтэй, малын тамгатай байж. Газрын эзэн эрчүүд  гадаах ажлаа, эхнэрүүд Ранчегийнхаа ойрын ажлаа удирдан Индианчууд  Ранчегийн бүхий л ажлыг нугалдаг  байв.      Хурдан морьдын уралдаан, морин дээрээс бугуйлдах, морины давхил дунд шүүрэх,  Испани бухын  тулаан, бух баавгайн тулаан,  тахианы зодоон, Баавгайн ан тэдний амьдралын зугаа цэнгэл байжээ.     Ранчерүүд  хатуужилтай, эрс шулуун зантай,  зөрж зөрчилдсөн нэгнээ дуэлд дуудаад буудчиж чадах “билэг танхай”  амьдралын хэв маягтай байж. 1840 оны сүүлээр Лос Анжелес сууринд ирж  байсан  худалдаачин Роберт Уиднеу “Ла Бреа Ранче зүгээс чанга чангаар хашгиралдан ярилцаж,  инээлдсэн морьтон ранчерүүд  Лос Анжелес суурин рүү тоос татуулан ирж суурингийн  золбин нохдыг шуугиулан, зарим нь нохдыг айлган хий буудаж,  Рлаза тийш давхин өнгөрөв” гэж  тэдний аж амьдралын нэгэн агшны тухай дүрслэн үлдээжээ.  Ранчерүүд “суурингийн уушийн газарт цуглан  дарс, бранди шимж, тамхи баагиулан өнгөрсөн морин уралдааны ид бахаа ярьж, ирэх уралдааныхаа товыг тогтоод  харанхуй болохын үед халамцуухан тардаг”  гэж тэрээр мөн тэмдэглэжээ.     Сүм, төв талбайдаа цугларч мөргөлийн дуу сонсох, дуулах, бүжиглэх, найр наадам хийх нь  амьдралын онцгой хэсэг, хоорондоо уулзалдах нөхцөл, сайн сайхан байдлын илэрхийлэл байв.  Тэдний зарим хурим найр Лос Анжелесийн төвийн сүм, суурингийн байшин түүнчлэн Ранчегийн өргөө дамжин 7 хоног үргэлжилдэг байсан гэнэ.     1820-аад оны сүүлээс Лос Анжелест  Ранчерууд сууцны тохилог  байшин  (town house)  барин, шашин мөргөл, уралдаан тэмцээн, худалдаа арилжаа өргөжиж эхэлжээ.   Гарриллос, Олверас, Сепюлведас гээд чинээлэг  Ранчер-феодалуудын хоёр давхар  барилга,  газрын эзэн,  Мехсикийн Калифорний захирагч Пио Пикогийн албан ёсны өргөө нэгэн үеийн Лос Анжелесийн өнгө үзэмж байв.         Ранчерүүдийн ашиг орлого ихсэхийн хэрээр  тэдний  хэрэглээ тансаг болжээ. Испани, Итали гутал, Англи цай, даавуу, ноолууран эдлэл,  Бостон модон эдлэл, тавилга  түүнчлэн үнэт эдлэл, ваар сав, ээмэг бөгж,  хатаасан хүнсний бүтээгдхүүн гээд төрөл бүрийн эд бараа Америкийн зүүн эрэг,  Мехсик, Хятад, Сандвич Арлаас ирж энд  зарагддаг байж. Мөн морь, мал аж ахуйн тоног хэрэгслэлийн үйлчилгээ засврын газрууд нээгдсэн байна. Төрөл бүрийн үйлчилгээ, бүр явуулын зураачийн үйлчилгээ ч эрэлтэй байж. Уолкер гэгч Америк  зураачийн Ранчерүүдийн амьдрал ахуйн талаар зурсан олон зураг, хувь хүмүүсийн хөргүүд   үлджээ.      1843 оны зун Ранчер Франциско Лопиз  одоогийн Бурбанкийн нисэх буудлаас хойд зүгт холгүйхэн зэрлэг сонгино авч байгаад  “шагайн” чинээ алт олсон гэнэ.  Энэ сургаар алтны “нинжа” нар Мехсикээс олноор ирж, явуулын оршин суугчдын тоо нэмэгдсэнээр  газраасаа алт хайлгах, мах бусад  зүйл худалдан  Ранчерүүдийн  ашиг  орлого  эрс нэмэгдсэн ажээ.     Лос Анжелесийн  Ранчерүүдийн халаасыг “Great Gold Rush” гэж нэрлэгддэг Калифорний  алтны халуурал ч ихээр зузаатгасан байна. Төв болон хойд Калифорни нутагт алт хайж, олборлож байсан “Нинжа” нарын махны гол нийлүүлэгч нь Лос Анжелесийн Ранчерүүд байжээ.  Тэр үед “Queen of the Cow County” гэж  тэдний нутгийг хочлон нэрлэдэг байж.     Харин Испани, Мехсик, Америк гурван улсын  газар эзэмшлийн зөрүүг арилгахын тулд АНУ-аас гаргасан газрын шинэчлэлийн бодлогоор  Ранчерүүдын эзэмшлийн хэмжээ багасч, мал сүргээ  зарж, жимс ногооны тариалан эрхлэн суурин амьдралд шилжсэн байна. Мөн алтны халуурал намдаж газар, үхрийн махны үнэ унаж ашиг орлого нь ч бага болж. Тэдний зарим нь газраа алдахгүйн төлөө улаа элэгдтэл Америк хууль шүүхээр явж олигтой үр дүнд хүрээгүй, томоохон газрын эзэд элдэв алба гувчуур,  мөнгө хүүлэгчдийн зээлийн өрд баригдан бөөн бөөнөөрөө ирэх Америкчүүдэд газраа хямд өгснөөр  Ранчер амьдралын мөчлөг  өндөрлөсөн байдаг. Янкуудын явдал    Зарим баримтаас харахад 1800-гаад оны үеэс Америкчууд Испаний эзэмшлийн  Калифорни нутагт худалдаа арилжаа, шашин мөргөлийн журмаар зорчиж эхэлжээ.  Тухайлбал  1803 онд  Лелиа Вөрдийн худалдааны онгоц албан ёсоор одоогийн Сан Федрод ирсэн   байна.     1818 онд  Жозеп Чампмэн гэгч санваартан   Лос Анжелест ирсэн  ч хил зөрчсөн хэргээр  шоронд хоригджээ.  Тэр морин тэрэг сэлбэх, төмрийн дарх хийх,  байшин барилга засварлах ур дүйтэйнхээ ачаар  шоронгоос суллагдаж тэр үеийн Лос Анжелес суурингийн төв талбай дахь байшин барилгыг засах, сүмийн барилгыг  өргөжүүлэх ажлыг  голлон хийжээ.   Жедедиах Смит гэгч 28 настай залуу  тэргүүлэн хэсэг  Америкчууд  1826 онд  Миссори мужаас эхлэн Хойд Америкийн төв хэсгээр хөндлөн гулд явж анхлан  Лос Анжелесийн ойролцоох сүм хийдэд ирсэн гэнэ. Тэднийг мөн хил зөрчсөн хэргээр хорьж дахин энэ нутагт ирэхгүй гэсэн ам авч сулласан гэж  бичжээ.    1820-иод оноос  эхлэн Калифорний эргийн дагуу Америк  цагаачид  хөлөг онгоцны засвар үйлчилгээ,  бөөний болон жижиглэнгийн худалдаанд  ноёлжээ.  Тэдний үйл ажиллагаа Монтереи, Юерба Бюенна буюу одоогийн Сан францискод  төвлөрч, агентүүд нь Лос Анжелест ажиллаж байсан.     Жон Темрле,  Уолфшил, Трумбүлл, Авел Стеарнс, Уолсон, Александр, Роуланд тэргүүтэй олон Америкчууд  цагаачлан ирж Мехсикийн иргэн болж, Испани, Мехсик гаралтай Калифорний бүсгүйчүүдтэй  гэрлэж  Ранче эзэмшиж, худалдаа арилжаа  эрхэлсэн байна.   Лос Анжелес орчмоор анхлан ирж байсан Америкчүүд худалдаа, арилжааны ухаан, бизнесийн арга техникээрээ тэр үеийн Испани, Мехсикийн  эзэмшил дэх алс хязгаарын хэнийг  ч дагуулахааргүй байсан бололтой.  Энэ нутагт амьдралын шинэ өнгө төрхийг бий болгох хэрээрээ орон нутгийн бодлогод нөлөөтэй болж эхэлжээ.      Жон Темрле, Авел Стеарнс нар Лос Анжелест суурин сууж худалдаа эрхэлж,   их хэмжээний газар худалдан авч,  суурингийн төвд өмнө байгаагүй сууц бариулсан төдийгүй орон нутагтаа хамгийн нөлөөтэй хүмүүс  болжээ.  Тухайлбал. Авел Стеарнс 1840-өөд онд  Филаделфиас  сая гаруй долларын төмөр худалдан авах гэрээ хийж  байснаас харахад  нилээд хөрөнгөжсөн Америк цагаач  байсан нь харагддаг. Лос Анжелес суурин дахь түүний гэр   Өмнөд Калифорний  улс төр, нийгмийн төв болж байсан гэнэ. Түүнчлэн Авел Стеарнс Өмнөд Калифорни дахь худалдаа арилжаагаа улам өргөжүүлж байсны дээр   Калифорнийг   АНУ-ын бүрэлдэхүүнд тайван замаар  оруулах  талаар  Калифорнид  сууж байсан Нэгдсэн Улсын консул Томас Оливер Ларкинтай  хамтран ажиллаж байсан аж.     Америкийн Кентаки мужаас ирсэн цагаач Уиллиам Уолфшил  1831 оноос Калифорнид  Жүржийг(orange), усан үзмийг арилжааны зориулалтаар анхлан тарьж амжилтанд хүрчээ. Тэрээр Мехсик гаралтай газрын эзэн Лугогийн хүргэн  болсон байна.  Тэгвэл  Лоюис Вигнес гэгч Франц гаралтай эр 1831 оноос  Лос Анжелест усан үзмийн дарс үйлдвэрлэж эхэлсэн гэнэ.  1830 оны сүүлээр Уолсон,  Роуланд тэргүүтэй олон тооны Америк цагаачид Лос Анжелес орчимд ирж одоогийн Пасадина   хотыг үүсгэн, жүрж болон бусад төрлийн жимс жимсгэнэ тариалж эхэлжээ.   Энэ үед Алта Калифорний хойд хэсэгт Янкуудын хүн ам, эдийн засгийн түрэлт  нэн хүчтэй болсон тул  Мехсикчүүд Калифорний  нийслэлээ Монтереигоос Лос Анжелест  шилжүүлж ч  үзсэн байдаг.      Америк цагаачдаас болгоомжлох, газар нутгаа хамгаалах тухай Мехсикийн албаныхан ил ярьж байсан ч аажмаар зөнд нь орхисон бололтой. Тухайлбал Мехсикийн Калифорний  амбан захирагч  Пио Пико  “Олноороо ирэх Америк цагаачид-Янкуудын дундаас бид өөрсдийгөө хайж байна...”  гэж хэлсэн  байдаг.     Шинэ газар нутаг эзэмшин, төрөл бүрийн худалдаа, үйлдвэрлэл эрхлэн хөгжүүлж орон нутгийн эдийн засаг, нийгмийн бодлогод нөлөөтэй болж эхэлсэн Америкийн цагаач иргэдийн ашиг сонирхолтой  Хойд Америкийн баруун эргийг бүхэлд нь хяналтандаа авах Нэгдсэн Улсын цэрэг, улс төрийн сонирхол  давхцаж байсан.     1840-оод онд Нэгдсэн Улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлэх, баялагаа ашиглах нь   нэн шинэ Америкийн холбооны Улсын  давуу тал болохыг сурталчилж “Заяа тавилангийн тунхаг”-ийн үзэл санаа илт хүчээ авсан үе байв.    Америкийн  Ерөнхийлөгч Жамес Полк  Калифорнийг  эзэмших бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж 1842 онд  Нэгдсэн Улсын Тэнгисийн цэргийн хүчин  Калифорний  нэн чухал боомт  Монтереиг эзэлжээ.  Энэ явдал Мехсикчүүдийн дургүйцлийг  төрүүлэн хол хязгаарын Алта Калифорниа  Америкчуудад алдахгүйг хичээж  ихэд тэмцжээ.  Ялангуяа орон нутгийн Испани, Мехсик гаралтай Калифорничүүд Америкчуудыг төрөл бүрээр эсэргүүцэж, мөргөлдөөн үүсгэх, зэвсэглэн халдах зэргээр удаан тэмцсэн аж.     1846 оны намар  Америкийн Тэнгисийн цэргийн хүчний 50 хүнтэй гарнизон  анхлан Лос Анжелест ирсэн байна.   Төдий удалгүй л Лос Анжелесийн Испани, Мехсик гаралтай иргэд эсэргүүцэж эхэлсэн ба  эсэргүүцлийг нилээд тооны хүний амь  хохироож  зогсоосон гэнэ.  Энэ нь орон нутгийнханы дургүйцлийг гааруулж эсэргүүцэгчид нэгдэн  Америкчуудын  Лос Анжелест босгосон далбааг урж тасдан буулгасны дээр, зэвсэглэсэн олон хүнтэй болж, Сан Деагогоос Санта барбара даяар Янкуудыг эсэргүүцэн байлджээ.       Тэднийг дарахаар  Санта Фе талаас  Янкуудийн генерал  Кеарнигийн цэрэг,  нөгөө талаас Калифорни дахь Америкийн цэргийн хүчний командлагч  Чарлес  Фремонтийн цэргүүд  ирсэн ажээ.  Генерал  Кеарнигийн цэрэг эсэргүүцэгчдийн хамгийн гол  хүчин Мехсикийн Калифорний  цэргийн удирдагч, генерал  Андрес Пико(Амбан захирагч Пио Пикогийн дүү)-ийн удирдсан цэрэгтэй  одоогийн Монтебелла, Ла Месагийн орчим тулалджээ.     Америк, Калифорний  цэргийн хүчний хооронд  шийдвэрлэх тулаан  1847 оны  1 сарын эхээр болж Андрес Пикогийн цэргийг  Америкчүүд буулгаж авсан ба  мөн сарын дундуур тэдний хооронд  энхийн  хэлэлцээрт гарын үсэг зуржээ. Ингэж Испани, Мехсик гаралтай Калифорничүүдийн  ил тэмцэл  намжжээ.    1848 онд  АНУ, Мехсикийн  дайн албан ёсоор дуусч  Америкийн одоогийн баруун өмнөд нутаг бүхэлдээ  тэдний мэдэлд орсон.   Лос Анжелес ч Америкийн цэргийн захиргаанд  1847 оны сүүлээс эхлэн  богино хугацаанд байгаад  1849 он гэхэд    Америкийн Иргэний Засаг захиргааны мэдэлд   бүрэн шилжсэн байна.     Энэ үед  Нэгдсэн Улсын Засгийн газарт  гаргасан  тайланд  “Сан Габриел сүм хийдээс  баруун тийш найман милийн зайтай Голын тохой, толгодын энгэр  дагуу дөрөв орчим милл үргэлжилсэн суурин байх агаад  хуучин сүм, суурингийн төв “Plaza”-г тойрсон  дөрвөн гол гудамжийн дагуу зуу орчим  сууцны  байшин.., 1500  гаруй хүн оршин суудаг ...”  гэж  Лос Анжелесийг тодорхойлжээ.    1850 онд Калифорни  АНУ-ын  31 дэх муж болон Нэгдсэн Улсын бүрэлдхүүнд орж улмаар Лос Анжелес нь Калифорни мужийн Лос Анжелес тойрог(county) гэх засаг захиргааны  нэгжийн нэгэн хот болон өргөжиж, Америк цагаачдын  хөдөө аж ахуйн бизнесийн  таатай газар, улсынхаа эдийн засаг, цэрэг, улс төрийн  ач холбогдол бүхий  нутаг болжээ.   Америкийн мэдэлд орсон Лос Анжелесийн амьдрал амар тайван өрнөсөнгүй.  “Great Gold Rush” гэж нэрлэгддэг Калифорний  алтны халуурал  олон хүнийг мөнгө хөрөнгөтэй болгосон ч түүнээс олон хүний  амьдралыг сэгсэрч архичин, хулгайч, дээрэмчин, янхан болгон   амьдралын адагт шидсэн аж.  Тэр хүмүүсийн ирдэг газар  Лос Анжелес  болж суурингийн үндсэн хүнээс 5 дахин их   хүн хууль бусаар амьдарч байв.   Тэр үеийн Лос Анжелест хэрүүл зодоон, дуел буудалцаан , хүний амь үрэгдээгүй өдөр бараг байгаагүй аж. Зодоон хэрүүл, буудалцаан гараагүй бол бараг “яагаад гарсангүй вэ?” гэж үгүйлэх нь холгүй орон нутгийн сонинд бичиж байсан гэнэ.      Янкуудад нутгаа алдсан Испани, Мехсик гаралтай хүмүүсийн далд дургүйцэл “Бандит” дээрэмчид, үгүйрэн гансарсан согтуу Индианчуудийн тэмцлээр илэрч  Янкүүдийн тэрэг хөсөг, хөрөнгийг тонох дээрэмдэх, Ранчийг галдах, хулгайлах, гаарч байжээ.     Түүнчлэн “Хоноц хоноцдоо дургүй” гэдэг шиг энд тэндээс ирсэн цагаачид бие биедээ таатай хандаж  байсангүй.  Тухайлбал: Арьс өнгө, хэл соёлын эсрэгцэлийн  золиос болж суурингийн “Негр Алли” хэсэгт мөрөөрөө амьдарч байсан хорь орчим Хятад хүн нэг дор хүйс тэмтэрүүлсэн бараан түүх үлджээ. Алуурчин, дээрэмчдийг барьж олны өмнө дүүжлэн хороож байсан гэнэ.    Ийнхүү Лос Анжелес нэгэн үе “Барууны хууль завхруулагчдын суурин” болон хувирсан  байна.  Нутгийн Индианчуудын Нулимс Испани, Мехсик, Америкчуудыг ирэхээс өмнө  “Лос Анжелес” нутгийн эзэд Тонг-ва(Габрилено), Чумаш, Юман овгийнхон байж. Тэд ойн зах, нуур, цөөрмийн эрэг, голын тохой, далайн эрэг бараадан сүрэл, модоор урц овоохой барин хориос хоёр зуу хүртэл хүнтэй  тосгонд хамтран суудаг байж.  Шувууны болон бусад нимгэн арьсаар хийсэн бүсэлхий хэсгээ хаасан хувцастай, далай хясаа болон яс,мод, сөдөн гоёл чимэгтэй,  ахмад хүмүүс, овгийн ахлагч, нөлөө бүхий хүмүүс өд, сөд бүхий  толгойн өмсгөлтэй байж. Буга, бусад төрлийн арьс, шир, сүрлээр хийсэн дэвсгэртэй, туулай бусад зөөлөвтөр арьсаар хийсэн  нөмрөгтэй байсан гэнэ.   Гэр бүл, үе  залгамжласан Овгийн ахлагч, ахмадын зөвлөл   гэсэн энгийн байгуулалтай, эрх баригч бүлэг, бөө нар, цэрэг-анчид, энгийн албат, боол зарц  гэсэн нийгмийн анги давхрагатай  байсан аж.   Овгийн ахлагчаараа 35 хүртэл насны  хүнийг сонгодог байсан агаад ан ав хийх,  халдлагаас хамгаалахад бусдыгаа оройлох, нөөц бүрдүүлэх хуваарилах, хамгаалах, шашны зан үйлд  тэргүүлэх, овгийн ёс журмаа сахиулах үүрэгтэй байсан. Ахмадын зөвлөл нь  дайн байлдаан  хийх,  найрамдах, газар нутгийн маргаан, зэрэг   асуудлаар шийдвэр гаргах, ахлагчдаа зөвлөх үүрэгтэй,  зарим талаар шүүхийн үүрэг гүйцэтгэдэг  ажээ. Газар нутгаа тэлэх, хүн амаа олшруулах  зорилгоор ойролцоох  10 гаруй овгоосоо  гэрлэдэг байсан  агаад заримдаа  найрамдах,  байлдаанд хамран оролцох, биенээ хамгаалах зорилгоор  овгийн ахлагчид өөрсдийн хүүхдүүдийг гэрлүүлдэг байжээ. Тэд хоол хүнсэндээ хэрэглэх үр жимс, ургамал түүх, буга, туулай, шувуу авлах, загас барих,  далайн хаялагаас элдэв амьтад, ургамал олборлон нөөцлөх, хуваан хүртэх, чулуу, мод, сүрлэн сав суулга хийх,   гоёл чимэглэл урлах, эдгээрээ арилжин амжиргаагаа залгуулдаг. Дунгийн яс мөнгийг оролдог байж.  Далайн ойрхон амьдардаг зарим Индианчууд  20 хүртэл хүний багтаамжтай  хөнгөн завь хийж их далайд загасчилдаг, ойролцоох арлуудад зорчдог байсан гэнэ.  Үйлдвэрлэлийн гол багажаа чулуу, мод, ясаар хийгдэг, ан, байлдааны зэвсэг нь  мод, яс, арьс ширээр хийсэн  нум сум, муна, жад болон чулуу байжээ.       Бичиг үсэггүй ч аж байдал, шүтлэгийн шинжтэй аман зохиолтой, шашин мөргөл, зугаа цэнгэлдээ   дуулдаг дуутай, хөгжмийн зэмсэгтэй нар, сарны  тоолол, хуанлитай, сар нарны арвидал хомсдолыг тооцон  дөрөв орчим жилд  тоололдоо засвар оруулдаг, өөрсдийн танин мэдэхүйн дагуу өвчнийг оношлон эмнэдэг байсан гэнэ. Иймэрхүү зан үйлд бөө нарын оролцоо  машид их байсан.   Нутгийн эзэн Индиан хүмүүс иймэрхүү  аж төрх, амьдралтай байхуйд  далай гатлан, тив алгасан Европчууд ирэв. Анхлан энэ нутагт хөл тавьсан цагаан арьстнуудыг тэд  гэнэн цайлган, өгөөмөр сэтгэлээр угтаж байжээ.   1542 онд Санта Каталина аралд Габриллог ирэхэд арлын эзэд тэдэнтэй дайсагнахгүй гэдгээ дохио зангаагаар илэрхийлж, нум саадгаа буулган, гарын бэлэг өгсөн тухай тэмдэглэсэн байна.  1602 онд Ахмад Себстиан Визкайног ирэхэд ч  найрсаг хүлээн авсан төдийгүй тэдний цэргүүд  Санта Каталина арлын Индианчуудын шүтлэгийн газар нь байсан хэрээг алчихсанд ихэд баяссан тухай ламтан Антониогийн тэмдэглэлд үлдсэн гэжээ.  Индаины хүргэн  Рэйд гэгч  Европ хүний  бичсэнээр “Морь унаж, гартаа дэнлүү барьж явсан Портола ахлагчтай Испаничуудыг  анх харсан  Индианчууд “Бурхад”   ирж байна”  гэж бодсон ажгуу.   Нутгийн Индианчуудыг өөртөө элсүүлэх,  соёл, ахуйн хувьд урвуулан өөрчлөхөд Испаний сүм хийд гүнзгий ул мөрөө үлдээсэн юм.  Ер нь өмнөд болон төв Америкт хэрэгжүүлсэн Испани колоний практикаар нөлөөллөө тэлж буй газартаа сүм хийд  байгуулан  арван жил  идэвхитэй ажиллахад л уугуул хүмүүсийн оюун санаа, амьдралыг  бүрэн өөрчлөж байсан  гэнээ.      Испани сүм хийд эхний үед Индиан хүүхдүүдийг элсүүлж,  сүм хийдийнхээ байранд суулгаж  шашин сурталаа заадаг,  унтаж босох, ном сургуулиа хийх, сүмийн  ус авах, мал маллах, ногоо тарих гээд бүхий л ажилд сурган улмаар  цаг хуваарийн дагуу ажиллуулдаг байж. Сүсэгтэн эрэгтэй,  эмэгтэй хүүхдүүдийг тус тусад нийтийн байранд  суулгадаг, сүмд нэгэнт орсон бол  Индианы сууриндаа очихдоо чөлөө зөвшөөрөлтэй  явдаг, зөрчвөл Сүмийн хамгаалагч цэргүүдийн хатуу шийтгэл амсдаг байв. Түүнчлэн  шинэ  гэр бүл болсон Индиан хосууд, төрсөн хүүхэд Христийн ёсоор адислуулвал мөн сүм хийдийн мэдэлд ордог, сүмийн байранд суурин амьдардаг  байв.    Христийн шашинд орсон Индианчууд  мод, төмрийн дархан хийх, тариа тарих, мал маллах, дарс нэрэх, нэхэх оёх гээд төрөл бүрийн мэдлэгт суралцав.  Мөн Мехсикийн засаг захиргааны үед цөөн хэдэн Индиан Ранче эзэмшиж байсан ажээ.    Ийнхүү ан хийх, байлдах, овог аймгаа толгойлон явах учиртай Индиан залуус сүмийн сүсэгтэн “буруу номтон” болон  эргэж ирэхгүйгээр Индианы амьдралаас хагацах тусам  өрх гэр, овгоороо нийлж ан олз олж, хувааж хүртдэг нийгмийн уламжлалт засаглал, амжиргаагаа авч явах тогтолцоо  сүйрчээ.      Сүмийн хараат Индианчуудын тоо өдрөөс өдөрт өсч, Индианы уламжлалт сууринд өвгөд, хөгшид голдуу цөөн хүн суудаг болжээ.  Тухайлбал.  Алта Калифорний нутагт байгуулагдсан эхний таван сүм хийд эхний таван жилдээ  нийт 462 сүсэгтэнтэй болж 62 гэрлэлт бүртгэж, 491 хүүхдэд угаал үйлдсэн мэдээ байдаг. Энэ тоо цаашид өсч зөвхөн Сан Габрил сүм хийдийн сүсэгтэн Индиан 1789 онд 1000, 1817 онд 1701  болсон байна. Бүр Индаины овгийн ахлагч нар хүртэл Сүмд нэгдэн сүм хийдийн туслах зохицуулагч болж, уламжлалт шашины зан үйл, бүжиг наадам хумигдаж, бөө нарын үүрэг бүдгэрчээ.     Сүм хийд томорч олшрохын хэрээр Колони болон Индианы хоорондын зөрчил ихэсч  аллага, хулгай, дээрэм, бэлгийн хүчирхийлэл, галдах,оргон зугтах зэрэг гэмт хэрэг гаарчээ.  Колоний зүгээс  Сүм хийдийн харъяат Индиануудыг захирах дүрэм журам нарийсч, ааш авир ширүүсч, хүлээлгэх шийтгэл хүндэрч ташуурдах, дүүжлэх, хайрах, хутга шөвгөн дээр суулгах мэтээс аваад хамгийн хүмүүнлэг бус  адгийн шийтгэл эдлүүлдэг  байсан гэж “First Angelinos”  номд харуусан дурдсан байна.   Индианчууд  харьцангуй эрүүл чийрэг байсан бололтой.   “The California Missions” номонд  тэмдэглэснээр  Санта Барбарагийн сүм хийдэд  сүсэгтэн  болон нэгдсэн 4771 насанд хүрэгчдээс  30 хүн л архаг хууч  өвчин, сохор, доголон, мэдрэлийн  эмгэгтэй  байсан тухай  тэмдэглэжээ.     Тэгвэл  Испани сүм хийдэд Индианы шинэ суурьшил үүсч нягтарахын хэрээр Индианчуудын хувьд урьд мэдэхгүй өвчин халдвар  авч ихээр үхэж үрэгдэн хүн амын тоо хурдацтай буурчээ.     Индаинчууд сүм хийдэд олноор нэгдсэн 1781-1831 онд Сан Габриел сүмийн гаргасан дундаж үзүүлэлтээр сүсэгтэн Индианчуудын  төрөлт  1000 хүн тутамд 44, үхэл 95  болж 1000 хүн тутмаас  жилд 51 нь хорогдож байсан мэдээ байна.  Энэ үед Калифорний нутаг даяар 200 гаруй мянга, Лос Анжелесийн орчимд  5000 гаруй  Индиан хүн байсан тойм судалгаа байдаг.  Сүм хийдийн сүсэгтэн нар халдварт өвчин  тусвал Европ эмнэлгийн аргаар эмнэдэг бол Индианы тосгоны иргэд халдварт өвчний талаар мэдлэг мэдээлэл, эм  тариагүй сүйрч байжээ.     Гэдэсний халдварт цусан суулга, салхин цэцэг, халдварт халуун ханиад гэх мэт гоц халдварт өвчинд олноор нэрвэгдсэний  зэрэгцээ  хамгийн аюул тарьсан нь бэлгийн замын халдварт өвчнөөр  өвчилж удмаараа устах аюулд хүрсэн  байна. Тухайлбал. “First Angelinos”   номд “бэлгийн замын халдварт өвчин тархснаас шалтгаалан тэр үед шинээр төрсөн дөрвөн хүүхэд тутмын гурав нь хоёр хүртэл насандаа эндэж байсан” мэдээг   дурджээ. Мөн 1810 онд Сан Габриелд байгуулагдсан эмнэлэгт  400 орчим Индиан хүн зөвхөн бэлгийн замын халдварт өвчин эмчлүүлсэн гэжээ.       Бэлгийн замын халдварт өвчин 1777 онд энд анхлан бүртгэгдсэн ба хурдацтай тархсан гол шалтгааныг  Испани цэргүүд Индиан эмэгтэйчүүдийг олноор хүчирхийлсэн, зарим Индиан тосгоны эмэгтэйчүүд цэргүүдэд “биеэ үнэлж” байсантай холбон тайлбарладаг. Халдварт өвчин тархах болсон нэг шалтгаан нь Сүм хийдийн бохир орчин нөхцөл гэж үздэг байна.  Индиануудын уруудан доройтсон бас нэг шалтгаан нь “архидалт” юм. Газрын эзэд,  малчид, Испани, Мехсик суурингийн хар бор хамаг л ажлыг  Индианчүүд нугалж ажлынхаа  хөлсөнд хувцас хунарын зэрэгцээ  архи, дарс авч хүртдэг байж. Энэ байдал нь даамжран архинд донтож, суурингийн хямд архи, дарсыг  ууж дуусгадаг,  хулгайлдаг “мөнхийн”  согтуу  Индианчууд  олширчээ.    Индианчууд  олноороо  Христийн шашинтан болж уламжлалт амьдралын хэв маяг үгүй болсон,  бэлгийн болон төрөл бүрийн хүчирхийлэл, доромжлол, халдварт өвчинд  нэрвэгдэж, нутаг бэлчиргүй болохын уй гашууг үл тэвчсэн  уламжлалт амьдралтай, эрүүл саруул цөөн Индианчууд  шинэ овог болон нэгдэж эцэг өвгөдийн нутгаа орхин  Хойд Калифорни болон  ус ундаа, үржил шим муутай говь цөлийг чиглэн дүрвэжээ.    Индианчууд  нутагтаа ирэгсдийг  “...бурхадын дайтай...” найр тавин харж байсан нь талаар болж өв соёл, үндэс угсаа, газар нутагт нь халдсан,  Индиан хүн амд халдварт өвчин тараасан буруутан “чөтгөрүүд” хэмээн тэднийг  янз бүрийн байдлаар эсэргүүцжээ.  Галт буу барьж, арьсан хувцас өмссөн Испани цэргийн өөдөөс  нум сумтай, сүрлэн хуягтай Индиан тэмцээд ялах уу.  Гагцхүү атаа хорсол нь тэднийг хурцлан  босгож,  дарлал доромжлол, хатуу хэрцгий шийтгэл, үхэл хагацал үдэж байжээ.       1700-аад оны сүүлээр  Испани цэргүүд Индиан эмэгтэйчүүдийг  хүчирхийлснээс болж Сан Габриелийн сүмрүү дайрсан бол  1785  онд уламжлалт баяр ёслол, бүжгийг нь гадуурхснаас болж Тояпурина гэгч 24 настай эмэгтэй тэргүүлэн ойролцоох  найман  тосгоны  дайчдыг удирдан Сан Габриел сүм хийдэд халдаж, галдан шатааж ихээхэн хохирол учруулсны дээр тэдний 20 орчим дайчид алагдаж, өөрөө баригдан шоронд хоригджээ.         1810 онд Индианий тосгонийхон болон  Сүсэгтэн Индианчууд хамтран  томоохон бослого, 1824 онд Санта барбара, Сан бернардина, Сангабриел, Ла Пүрисма, Сан Янез зэрэг олон сүм хийдийг хамарсан  сүсэгтэн Индианчуудын бослого дэгдэж сүм болон Ранчерүүдийн  хөрөнгийг галдан шатаасан байдаг. Тэдний гол  удирдагч нарыг баривчлан олон жилийн ял тулгасны дээр заримыг нь дүүжлэн хороожээ.   Сүм хийдийн  дэг хуваарь, түгжигдмал амьдралтай Индианчууд  эрх чөлөө хүсэмжлэн орон гэрээдээ оргон зайлах, сүмийн амьдралаас зугтах явдал  газар авчээ. 1817 оны тоо баримт ишлэснийг үзэхэд зөвхөн мөн онд Сан Габриелээс 473  сүсэгтэн оргосон гэжээ. Сүм хийдийн харуул тэдний мөрийг мөшгин баривчилж шоронд хорьж, шилбүүрдэж, ташуурдаж хатуу шийтгэдэг байжээ.   Уугуул нэгэн овгийн удирдагч Тенаяагийн хэлсэнчлэн “Өндөр дээд эцэг өвгөд надад  шивнэхээс нааш миний ард түмэн юу ч хүсэхгүй.  Эцэг өвгөдийн минь сүнс бидний хүссэн болгоныг биелүүлдэг. Бид энэ уулсын дунд төрсөн, эцэг өвгөдийн  минь чандар  ч энэ уулсын салхинд хийссэн. Манай бүсгүйчүүд орон гэрийнхээ ажлыг амжуулчихна.  Цагаан арьстнуудаас  бид юу ч хүсээгүй. Та нар зайлцгаа.”   гэж өширхөн тэмцэж байжээ.  Янкүүд онгон дагшин газар нутгийг түрэмгийлэн авч, ухаж төнхөн, алт эрдэнэсийг нь уудлан авч буйд дургүйцэн Индианууд бүхий л хэлбэрээр тэмцсээр  байсан юм.  Янкүүд тэдний эсрэг нилээд хатуу тэмцэл хийж зарим газар  олноор нь алж, хядаж байсан баримтууд байдаг. 1800 оны сүүлээр Өмнөд Калифорниор аялсан зохиолч эмэгтэйн  тэмдэглэлд “Индианчууд нохойноос ч дор амьдарч  байгааг дурдаад  тэднийг хүн ёсоор үзэж,  эрүүл мэнд, соёл, ахуй амьдралыг нь дэмжиж тэтгэх”  санал бодлоо хэлж олны анхааралд хүргэжээ.    Колоничлогчдын  хатуу ширүүн бодлого, Христийн шашин, суртлын нөлөөнд олон үеэрээ амьдрал ахуйгаа авч явсан Индианы  “супер натурал”  амьдралын хэв маяг, уламжлалт тогтолцоо, үнэт соёлоо алдан ихэнх нь  харь хүмүүс болон уусч, урьд гарч байгаагүй өвчин, халдварт олноор нэрвэгдэн үхэл хагацал, дарлал доромжлол үзэж, тэдний огтын оролцоогүй газар нутгийг нь  хуваан эдлэн болгосон тул  дураар хэрэн ан гөрөө хийх боломжгүйдэн үгүйрч эцэг өвгөдийн нутгаа орхин дүрвэж  Индианчуудын  нулимс нуур, далай мэт асгарсан  байнам.