Монгол генетикч Солонгос, Монгол өөр угсаатай гэдгийг баталлаа

Өмнөд солонгосчууд Монголд хөл тавьж, “сайн уу, өвөг дээдсийнхээ нутагт ирлээ” хэмээн мэндчилснээс хойш хэдийнээ хорь гаруй жил өнгөрчээ. Эхэн үедээ тэд найрсаг байлаа. Гэвч одоо өөрчлөгджээ. Тэд эзэн мэт дээрэнгүй болсон ажээ. Тэдний энэ авир сүүлийн үед ердөө л хэвлэлийн өдөр тутмын мэдээ болов.

Тэд монгол эмэгтэй ажилчдаа дарамтлах, зодох нь ердийн мэт болсон төдийгүй хүн амины хэрэгт холбогдсон ч үл тоон тохуурхах ажээ.   Гэвч энэ бол санамсаргүй үйл явц бус, харин хорин жилийн турш аажим хэрэгжсэн үзэл суртлын үр дагавар байсан юм.

Солонгос хүмүүс Монголд анх хөл тавих үеэс “монгол, солонгосчууд угсаа нэгтэй, Монгол нь эртний солонгос өвөг дээдсийн газар нутаг юм шүү” гэх тэдний үзэл монгол хөрсөнд соёолжээ. Өөрөөр хэлбэл, тэдний хувьд Монголд ирэх нь өвөг дээдсийнхээ шороонд дахин хөл тавьж буй хэрэг байв. 

Энэ суртал ухуулга юуны өмнө их хэмжээний санхүүжилт бүхий төсөл, хөтөлбөрөөр дамжин Монголын шинжлэх ухааны байгууллагуудад гайхалтай гэмээр амжилттай хэрэгжсэн ажээ.

Одоо энэ үзлийг ШУА-ийн Хэлний хүрээлэн, Түүхийн хүрээлэн, Археологийн хүрээлэн, МУИС-ийн Монгол, хэл соёлын сургууль, Алтай судлалын төв, Археологи-антропологийн тэнхим, Үндэсний түүхийн музей зэрэг шинжлэх ухааны гол байгууллагууд нь хүлээн зөвшөөрсөн төдийгүй өөрсдөө гадаад, дотоодод түгээх болсон ажээ. 

Тухайлбал, МУИС-ийн доктор С.Дулам тэргүүтэй хэлнийхэн монгол, солонгосчууд домог ба хэлээр холбогдсон ард түмэн гэж лекц, илтгэл тавдаг бол МУИС-ийн Археологийн тэнхимийн доктор Д.Түмэн дорнод монгол ба солонгосчууд антропологийн хувьд нийтлэг гэж бичжээ (Д.Түмэн Солонгосоос шагнал хүртсэн).

Тэгвэл 2011 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн захирал Д.Цэвээндорж гэгч “ОУ-ын монголч эрдэмтдийн их хурал” дээр генийн хувьд хүннүтэй хамгийн ойр ах дүү ард түмэн бол монгол-солонгос гэж албан ёсоор зарлав.     

Хувийн их, дээд сургуулиуд үүнээс хоцорсонгүй. Ялангуяа Өмнөд Солонгосын хөрөнгө оруулалттай Улаанбаатарын их сургууль энэ үзлийг тараагч нэг голомт болжээ. Тухайлбал, тус сургуулийн солонгос судлаач, доктор Б.Сумъяабаатар дээрх үзлийн анхны монгол номлогчдын нэг ажээ.

Мөн 2012 онд Чингис хаан дээд сургуулийн багш, доктор Б.Балжинням дээрх үзэлд үйлчилсэн агуулгатай “Дэлхийн монголчуудын түүх” гэх олон боть хэвлүүлж, сүр дуулиантайгаар нээлт хийж байв. 

Солонгос ах дүүгийн үзэл зохиолч-нийтлэлчдийн хувьд тун мөлжүүртэй сэдэв болжээ. Арван жилийн өмнө нийтлэлч Б.Батбаяр “Солонгос ахтай болъё” нэртэй өгүүлэл хэвлүүлж, үүндээ ах нь сургаж дүү нь сонсдог тийм харьцаа солонгос-монголд хэрэгтэй гэж бичсэн байдаг.

Харин тухайн үед тэр монгол, солонгос гарал нэгтэй гэдэгт эргэлзэж буйгаа онцолсон бол 2009 онд Солонгост хуралд очихдоо бодлоо өөрчилсөн байв. Одоо тэр монгол, солонгос нэг язгууртай ард түмэн гэж сурталчилж явна.  

Авлигад идэгдсэн Монголд ерөнхийлөгч, ерөнхий сайдууд нь ч дээрх үзлийг дуртай нь аргагүй хүлээн авчээ. Монголын аахилсан бүдүүн дарга нар хоёр орны албан уулзалтын үеэр ч, болор жүнз бүхий зоогийн тансаг ширээний ард ч “ах дүүс минь” гэх долигносон үгийг нөгөө талд сүүлийн хорин жилийн турш хэлж иржээ.

Харин солонгосчууд айхтар хүмүүс тул тэдний үг бүрийг бүртгэн баримтжуулж боть ном болгожээ.  Ийнхүү “үнэн”-ийг мөнгө ба өнгөөр хэмжих хорвоод Монголын ард түмэн манкурт боол лугаа адил ой санамжаа арчуулан хөөрхийлөлтэйгээр мэхлэгдэн тэнэх ажээ.

 Тэднийг дээрлэхэж, оюуныг нь зэрэмдэглэж ханах биш. Одоо өнөөх цол, зэрэгтнүүд Монгол Улсын Засгийн газрын ивээл дор дэлхийн монголчуудын гарал үүслийн түүхийг бичиж, дунд сургуулийн хичээлийн агуулгад оруулах гэж байгаа ажээ. Тэд Монгол орны ирээдүй-хүүхэд бүрийг онилжээ.    

Гэвч үнэнийг мөнгөөр хэмжиж болдоггүй, үргэлж нууж чаддаггүй ажээ. Үнэн хэзээ нэгэн цагт илэрдэг. Тэгвэл тэр цагийг монгол залуус зөвхөн өөрийн хүч хөдөлмөр, оюунаар урин дуудаж эхэлжээ. Тэдний нэг нь судлаач Батбаярын Хэрлэн юм. 

Б.Хэрлэн АНУ-д био-анагаах инженерийн мэргэжлээр суралцахын сацуу “Фамили Трий ДНХ” компанид судлаачаар ажилладаг юм. Түүний хэлснээр тэр өөрийн үндэстний гарал үүслийг танин мэдэж, үүнд хувь нэмрээ оруулахыг чин сэтгэлээс хүссэн тул 2008 оноос монголчуудыг генетик талаас нь бие даан судалж эхэлжээ (http://www.tsahimurtuu.mn).

Б.Хэрлэн судалгаагаа илүү нарийн мэдээлэл өгч чадах эрэгтэй хүний Y хромсомын ДНХ дээр явуулж байгаа бөгөөд үр дүнг нь олон улсын судалгааны сэтгүүлд хэвлүүлээд байна (http://rjgg.org/index.php/RJGGRE/article/view/123). 

Монголчуудын Ү-ДНХ-ийн гапло бүлгүүд (генийн кодууд)-ийг бусад үндэстнүүдтэй харьцуулсан түүний судалгаа “монголчууд нь солонгосчуудаас (мөн хятад, түвд, япончуудаас) удамшлын хувьд хол зөрүүтэй” гэдгийг баталжээ.

Монголчуудын давамгайлагч гапло бүлэг нь C3 ажээ. Харин солонгосчуудад O гапло бүлэг давамгай ба солонгосчуудад түгээмэл гапло бүлгүүд монголчуудад бараг байсангүй (Зарим харьцуулалтыг хүснэгтээс харна уу. Эх сурвалж: http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-44-52/2123-2012-03-06-11-08-42).

                  

Б.Хэрлэн бас нэг сонирхолтой дүгнэлт хийжээ. Бид алтай, киргиз, якутуудыг өөрт хамгийн ойр хүмүүс гэж боддог боловч энэ нь эндүүрэл ажээ. Тэд монголчуудтай ойр холбоогүй байв. Харин казахууд монголчуудад илүү ойр байжээ. Гэхдээ тэрээр нэг ташаа ойлголтыг няцааж байна.

Юуны өмнө, Чингис хааны үед монгол түрэмгийлэгчид ирж хүчирхийлэл үйлдсэнээс өнөөгийн казахууд хавтгай нүүр, онигор нүдтэй болоогүй, харин казах хүмүүс хамаагүй урт удаан үйл явцын үр дүнд үүсчээ. Үүнээс үүдэн казахууд өөрсдийгөө монгол, эсвэл Чингис хаан казах гэж маргах шаардлагагүй болсон ажээ.   

Гэвч энэ бүхнээс Б.Хэрлэнгийн судалгаа нэг зүйлээрээ хамгийн их ач холбогдолтой байсан юм. Түүний судалгаа Монголын шинжлэх ухааны байгууллага, их сургуулиуд болон өндөр цол, зэрэгтнүүдийн өнөөгийн үнэн дүр төрхийг илчиллээ. Тэр үүгээрээ Монголд мэдлэг, эрдмийн цол, зэргүүд ямар хуурамч вэ гэдгийг харуулав. 

Сүүлийн хорин жилийн хугацаанд Монголд монголчуудын гарал үүслийн талаар ийнхүү олон тооны ном, судалгааны өгүүлэл, нийтлэл, тайлан хэвлэн гаргажээ. Тэгвэл одоо тэдгээр ном, өгүүлэл хэнд, юунд хэрэгтэй вэ? Тэд хүчинтэй юу? Гэхдээ хичнээн худал хуурмаг байсан ч тэд нэг зүйлд хэрэгтэй байж магадгүй. Тэд мөнгөөр хэмжигддэг үнэн, хүчингүй мэдлэг ямар байдгийг, энэ нь ард түмнийг хэрхэн хохироож буйг харуулах жишээ матриал болж болох юм.

Монголын Их Хатдын түүхийг яагаад нууцлав...?

Монголын Их Хатдын түүхийг яагаад нууцлав...?

                    Б.Номинчимэд - www.greathistory.blogspot.com

XIII зуунд, “Нууц товчоо” бичигдсэнийхээ дараахан халдлагад өртөн, нэгэн этгээд дундаас нь хэдэн хуудсыг урж тасдан хаясан гэнэ. Чухам энэ гээгдсэн хэсэгт Чингис хаан охин урагтаа соёрхол өргөн, эзэмшил газруудыг хуваариласан хэсэг байсан бололтой. Өөрөөр хэлбэл Их Монгол гүрний засаг засаглалд Чингис хааны охид, хатдын эзлэх хувь, үүрэг роль маш тодорхой туссан хэсэг байж.

Чингис хаан охин Алага Бэхиэр Цагаан хэрмийн хойт хаяагаар нутаглах Онгууд аймгийг захируулжээ. Удалгүй Умард Хятадыг эзлэхэд Алага бэхи тэндхийг хавсарсан Их захирагч болсон байна. Бас нэг охин Алалтун Бэхиг Уйгурт, бас нэг охиноо (Толай) Харлагт, ууган охиноо Хонгирадад, Чэчэйхэн Бэхигээ Ойрад иргэнд бэр болгон өгсөн нь мөн чанартаа тэдгээр аймаг улсуудыг захирсан ЭЗЭН ХАТАД болон суужээ. Ийнхүү Чингис хааны охид хаан эцгийн байгуулсан гүр их улсыг харь дайснаас халхлах халх бамбай мэт зүүн өмнөдөд Хонгирадаас эхлээд өмнөдөд Онгууд, Умард Хятад, баруун талд Харлаг, Уйгур, баруун хойт талд Ойрад гэх мэтээр эзэнт гүрний эргэн тойронд агч улс орнуудад эзэн болж, эртний их Торгоны замыг эзэмшиж, эзэнт гүрний бүхий л худалдаа арилжааг зохицуулан, дотооддоо төдийгүй гадаад ертөнцөд нэр, нөлөө бүхий эрхэмсэг Их хатад болжээ. Тэд хаан эцгийгээ харийн дайнд явахад хүнс, эр цэрэг, зэр зэвсгийн найдвартай ар тал нь болон үлдэж байсан төдийгүй эх монгол орноо тал бүрээс нь довтлох аюул заналаас сэргийлж байсан байна.
Тэдгээр бүсгүйчүүд гүрэн улсыг шинээр цогцлоож, худалдаа арилжаа, өртөө улааны шинэ шинэ сүлжээг бий болгон, эрдэм мэдлэгийг ихэд тэтгэн дэлгэрүүлжээ.

Чингис хаан хөвүүдээсээ илүүгээр охиддоо итгэж, тэдэнд илүү их үүрэг хариуцлага үүрүүлж байжээ. Ингэх үндэслэл байв. Хөвгүүдээс нэг нь ч түүний сэтгэлд хүрсэнгүй. Тэдэнд Их улсыг амжилттай удирдан авч явах ухаан билэг бүү хэл ядахдаа эцэг шигээ гарамгай жанжин ч байсангүй. Цагадай цочмог, бодолгүй түргэн зантай байсан бол Өгэдэй архинд хэт орж, санхүү, эдийн засгийн харалган бодлого явуулж, улс орноо бэхжүүлж, хөгжүүлэхээсээ илүү хэт үрэлгэн загнаж байв. Толуй хэдийгээр эцэг шигээ баатар зоригт, сайн жанжин байсан ч ах Өгэдэйгээс ч илүүгээр архинд орж, сүүлдээ архиндаа түлэгдэж үхжээ. (Ахмад хүү Зүчи эцгийгээ амь ахуйд бие барсан) Нөгөөтэйгүүр Чингис хааныг гүр их улсаа байгуулахад нь хатад эмэгтэйчүүдийн хувь оролцоо үлэмж их байлаа. Өэлүн эхийн оюун билэг, ер бусын хатан тэвчээр, зүтгэлгүйгээр Чингис хааны амжилтыг төсөөлөх боломжгүйн адилаар Бөртэ үжин чухам Чингис хааны хажууд өмөг түшиг нь болж, Их гүрнийг босголцсон билээ.

Чингис хаан насан өндөр болох хэрээр хичээн байгуулсан их улсаа хэрхэн төгс төгөлдөр болгон бэхжүүлэх талаар байнга санаашран байсан. Ингээд найдвар муутай хөвүүдтэйгээ эн тэнцүү, магадгүй зарим талаар илүү их итгэл, хариуцлагыг охид, бүсгүйчүүддээ үлдээсэн байна. Энэ нь эрхт эцэг болсон тэнгэр, этүгэн эх болсон газар дэлхийн хүч энергийн харилцаа, хамаарлыг харгалзан үзсэн, арга бэлгийг тэнцүүлсэн хэрэг байж. Гэвч харамсалтай нь хөвгүүд эцгийнхээ бодлогыг үл ойшоов.

Чингис хааныг тэнгэр болсны дараахан, тэр 1227 оны сүүлээр Алалтун Бэхи ах Өгэдэйн хүмүүст алуулав. Хоёр жилийн дараа Алага бэхийн өв залгамжлагч Нэгүдэй амь үрэгдэв. Түүнээс удалгүй Чэчэйхэн бэхи гэнэтхэн амь эрсдэж, дараа жилийн зун Өгэдэйн тушаалаар Ойрад түмний охид бүсгүйчүүлийг бүгдийг нь хэрцгийлэн, хүчирхийлээд, эрхэндээ оруулжээ. Бүр бүсгүйчүүдийн эсрэг аян дайн шахуу юм болсон байна. Чингис хааныг хальснаас хойш арав хүрэхгүй жилийн дотор түүний охин ургийнхан ийнхүү хамаг эрх мэдлээ ах, дүү нартаа алдав, амь эрсдэв. Чухам энэ үеэр л “Нууц товчоо”-нд халдсан тэр бүдүүлэг хэрэг явдал гарсан юм болов уу даа.

Ийнхүү Чингис хааны охид, Их хатад, монголын төрд зүтгэж асан их эмэгтэйчүүдийн түүх “нууцлагджээ”. Жак Уэтерфорд ингэж үзэж байна. Тэр “Монголын Их Хатдын НУУЦ ТОВЧОО” номондоо энэ ээдрээтэй үйл явдлыг хайр найргүй уудлан дэлгэж, бас сэтгэл шимшрэн бичжээ.

Жак уг нь анторпологич хүн. Эрт галвын амьтдын ясыг хэлтэрхий хэлтэрхийгээр нь цуглуулан судалдаг энэ хүн манай түүхийн тун бүдэгхэн нэгэн улбааг мөшгин, энд тэндээс баримт материалыг яг нь ясны хэлтэрхий лугаа адил цуглуулан цуглуулсаар бидний алдагдсан түүхийн нэгэн зурвас үеийг та бидний өмнө дүрслэн гаргаж ирсэн байна.

Чингис хааны охид, монгол хатад хэдийгээр нэр алдар, эрх мэдэлд дуртай, өөр зуураа эв түнжингүй, эцгийн бүтээсэн их улсыг бэхжүүлэхээс илүүгээр сульдааж, Их засаг хуулийг нь уландаа гишгэсэн ах, дүү нартаа алуулах нь алуулж, шахагдан гадуурхагдах нь гадуурхагдсан ч чухам чин үнэндээ монголын охид, бүсгүйчүүд л Их Монгол улсын голомтийг бүрмөсөн тасалчихалгүй авран хамгаалж, уламжлан авч чадсаныг тэрээр барин тавим баримттайгаар өгүүлжээ.

Монгол гүрэн задран, буурахад “самуурал завхрал, ялагдал доройтлыг сөрөн боссон нэгэн эмэгтэй өөрийн байр сууриа хатуу хамгаалж, салж бутарсан Монгол овог аймгуудаа нэгтгэж, туг сүлдээ босгон мандуулж, Алтан урагт дахин сэргэх хувь тавиланг эргүүлэн авчирсан бөлгөө”. Энэ бол Элбэг хааны охин Самар гүнж байв.

Элбэг хаан Баруун Монголын тэргүүнийг хилсээр хороожээ. Тэгээд эцгийг нь хилсээр хороосныхоо цагаатгал, төлбөр болгон хүүд нь охин Самараа гэргий болгон өгч, хүргэнээ эцгийнх нь ор суурийг залгамжлуулсан байна. Самар гүнжийн хүү нь Ойрдын Тогоон тайш, ач хүү нь Эсэн тайш хаан юм. Энэ үед Монголын язгуур алтан ургийнхны хооронд байнгын атаа, жөтөө, далд явуулга, хэрүүл самуун тасарсангүй. Эцэст нь Эсэн хаан хүчээр баруун, зүүн монголыг нэгтгэн нэгэн тугийн дор захирав. Ингэхдээ тэрээр охиноо Алтан ургын нэгэн хан хүүтэй гэрлүүлжээ. Удалгүй Алтан ургийнхны найдваргүй байдалд дургүйцсэн Эсэн хаан тэднийг уг үндсээр нь таслахаар шийдэж, алтан ургийнхны эсрэг их аллага хийжээ. 1452 онд боржигон овгийн 44 язгууртан, 33 хэргэмтэн, тэдэнд үнэнч байсан 61 цэргийн жанжин амь насаа алдсан байна. Энэ үед Эсэн хааны эмэг эх Боржигон Алтан ургийн Самар хатан хэдий насан өндөр болсон ч Эсэн хааны энэ аллагыг сөрөн зогссон төдийгүй, алтан ургийн сүүлчийн судсыг тасалчихалгүй авч үлдэж чаджээ. Эсэн хааны охин, Самар хатны гуч охин болох өнөөх алтан ургийн хан хүүтэй суусан бүсгүй алуулсан нөхрөөсөө хөл хүндтэй үлджээ. Үүнийг мэдсэн Эсэн охиноо төрөнгүүт шинэ хүнийг алаад, өөрийг нь өөр хүнд өгөхөөр шийдэн байна. Гэвч Самар хатан ач хүүгээсээ өрсөв. Тэр гуч охиноо зугтаалгаад зогсохгүй, төртөл нь нууж чаджээ. Хүү төрсөнд Баянмөнх гэж нэрлэсэн байна. Эсэн хаан эрлээ зогсоосонгүй. Түүний хүмүүс “Охин төрсөн бол үсийг нь самна, хүү төрсөн бол голыг нь самна” гэсэн тушаалтайгаар эх, хүү хоёрыг хайсаар олов. Учрыг мэдсэн эх ажиггүй царайлж байгаад эрлийн багийн ахлагчийн өөдөөс харуулж хүүгээ тосон шээлгэжээ. Гэхдээ нялх хүүгийн мөөжгийг нь мэдэгдэхээргүй болтол нь арагш нь татаж байгаад шээлгэсэн байна. Юутай ч эрлийнхэн хүүг дахин нягтлах шаардлагагүй гэж үзээд буцаж, Эсэн тайшид “Та зээ охинтой болжээ” хэмээн дуулгав. Гэвч эцсийн эцэст Эсэн үнэнийг олж мэдээд дахин эрлийн бүлгийг илгээсэнд Самар хатан хамгаалав. Бас нэг удаа нялх хүүг хөмөрсөн тогоон дотор нууж авч үлдэв.

Гэвч нас хэт өндөр болсон Самар хатан цаашид хүүг аварч хамгаалах боломж шавхарч буйг мэдээд Чингис хааны урагт үнэнч хүмүүсийг олж, тэдэнд өгч нууцаар асруулахаар алс хол, Монголын нутгийн гүн рүү илгээсэн байна. Зам зуураас нь Эсэний хүмүүс хөөж, өлгийтэй хүү морины давхиад дунд нэгээс нөгөөд бөмбөг мэт шидүүлэн дамжиж, газарт ч ойчиж, харин азаар Самар хатанд үнэнч нэгэн эр цэрэг давхиан дундаа хүүгийн өлгийнөөс нумын хөвчөөр гогдон аваад зугтан гарч чадсан байна.

Эсэн хаан хорлогдож, удалгүй Мандуул хаан ор суув. Гэвч түүнд ор залгах хүү төрсөнгүй. Иймд Алтан ургийн хүү, өнөөх амь өрссөн өрсөлдөөн дундаас Самар хатны гавьяагаар амьд үлдсэн Баянмөнх хүүг олж, угсаа залгамжлах Болох Жонон цол өгч, дэргэдээ байлгажээ. Гэтэл төдий удсангүй, хаан хийгээд угсаа залгамжлагч жононгийн дундуур хар хэл орж, Самар хатны амь тавин хамгаалсан алтан ургийн сүүлийн судас Болох Жонон Баянмөнх өмнийн говьд орь ганцаар тэнэж яваад гавьяа ч үгүй, золгүйгээр амь эрсдэв. Мандуул хаан ч үхэв.

Баруун өмнөдөд уйгур, лал шашинтнууд идэвхжиж, Торгоны замыг эрхшээн, баруун талд Ойрадууд бие даасан байдлаа улам батжуулж байв. Өмнө зүгт Хятадууд энэ сиймхийг отон хүлээж, харин Хасарын удмын ноёд хаан ор одоо хүссэн, эс хүссэн ч биднийх болов хэмээн омтгойдох болов. Олон овог аймаг өөр өөрийн дураар үйлдэх болов.

Ийнхүү Монголын төр угсаа залгамжлах алтан ургийн хүнгүй, хаан суудал хоосорсон цөвүүн цагт бас нэгэн монгол бүсгүй тасарч байсан алтан ургийн судсыг халуун элгээрээ тэвэрч, хатан зориг, сэцэн ухааныхаа хүчээр Монголын төрийг дахин сэргээж чаджээ. Энэ бол Мандухай сэцэн хатан байв.

Мандуул хааны бага хатан тэрээр эр нөхрөө өнгөрсний дараа өнөөх Баянмөнх Болох Жононгийн хааны ордонд ирэхээсээ өмнө асарч байсан урианхай малчин айлынхаа охин Шихэртэй учир ургуулан нэгэн нуган үртэй болсон байсныг олжээ. Гэвч тэр даанчиг арчаагүй, өвчинд баригдсан, өрөөл татанхай, хүн болох эсэх нь тодорхойгүй нэгэн байж. Гэвч тэр бол Алтан ургийн сүүлчийн аргамж, сүүлчийн амь байсан юм. Сайтар асарч тойлсны эцэст 7 настай Батмөнх хүүг хаанд өргөмжлөв. Энэ үед Мандухай өөрөө 21 настай байж, бяцхан хүүгийн өмнөөс төр барив. Тийн Мандухай садарсан үсээ шууж, саадаг нум үүрч, бяцхан хүүг үхэг тэргэнд суулган цэрэг дайчдыг тэргүүлэн дайтаж, улс төрөө эмхлэн хураажээ. Батмөнх хүү эрийн цээнд хүртэл 10 гаруй жилийн турш Мандухай тулааны талбарт эр цэрэг, жанжин баатар, энгийн цагт сэцэн сайд, ар гэртээ асралт эх болж байв. Батмөнх Даян хаан, Мандухай Сэцэн хатан хоёроос Чингис их дээдсийнх нь ерөөл бэлгийн дагуу 7 нуган үр төрсөн нь хатаж байсан Алтан ургийн мод дахин цэцэглэн дэлбээлсэн хэрэг байлаа. Тэд хожмийн монголын бүхий л аймаг, хошууны ихэс дээдэс болжээ.

Мандухай хатны Монгол Улсын төлөө, Эзэн Чингис хааны алтан ургийн төлөөх гавьяа зүтгэл үлэмж их.

Чухам ийм л түүхүүдийг Жак Уэтерфорд бичжээ. Уг нь энэ бүхэн бидний мэддэг түүх, гэвч мэддэг хэдий ч ийм ээдрээтэй нөхцөл байдлын дундаас үйл явдлын нарийн учиг, уялдаа холбоог чухам фокус нь таарсан дурангаар татан үзүүлэх мэт тийм тов тодорхой харуулж, мэдрүүлж буйд Жакийн түүх бичлэгийн давуу тал нь байна.

Түүний бичсэнээр “Монголын аугаа хатад амьдралынхаа турш гэр бүл, үндэс угсаагаа хамгаалж иржээ. Чингис хаан төр улсыг үндэслэн байгуулсан бол хатад эмэгтэйчүүд түүнийг нь амьдруулсан юм. Тэр хатад цаг хугацаа, сэтгэл оюунаа хөшөө дурсгал, хот балгад барихад бус, Хаан эцгийнхээ адилаар гүрэн улсаа байгуулахад зориулсан юм. Тэдний амьдрал тэмцлийг гэрчлэх зүйлс эрт галавын амьтдын ул мөр мэт байсаар байна. Гагцхүү бид түүнийг хайж олохыг, олсныхоо дараа олж харахыг л хүсэх хэрэгтэй” болж байна.

Энэхүү “Монголын Их Хатдын Нууц Товчоо” ном бол Монголын хатад бүсгүйчүүдэд босгосон үгэн хөшөө болжээ.

Номынхоо өмнө зохиогч “Мөнх Хөх Тэнгэрийн Алтан Наран Их Монгол Үндэстний эхчүүд, охидыг Үүрд мөнхөд ивээх болтугай” гэсэн нь Жакийн монголын эхчүүд эмэгтэйчүүдэд хандаж буй сэтгэл, хүндлэл нь юм. Харин ямар ч монгол зохиогч номынхоо өмнө ийм үг бичиж чадсан бил үү, үгүй бил үү?

***

2004 онд Вашингтон хотноо Жак Уэтерфордын “Өнөөгийн Ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан” номын нээлт болж, төд удалгүй Нью-Йоркийн хамгийн гүйлгээтэй номоор шалгарч, дуулиан тарьж байлаа.

Тэр цагаас хойш юутай ч монголын түүхэнд хандах америкчуудын хандлагад багагүй өөрчлөлт орсон гэдэгт би итгэлтэй байна. 2004 онд Үндэсний газар зүйн нийгэмлэг (National Geographic)-ийн нэвтрүүлгээр гарсан Монголын эзэнт гүрний тухай нэвтрүүлэгт Монголчуудыг зөвхөн байлдан дагуулах, алж хядахын донтой хүмүүс, иргэншээгүй, зэрлэг омгийнхон гэсэн санаа нэвт шингэсэн байсан.

Харин Жак-ийн дээрх ном гарсны дараа 2006 оны нэг сард Үндэсний газар зүйн нийгэмлэгийн нэвтрүүлэгт хоёр жилийн өмнө монголчуудын талаар ярьж байснаасаа огт өөр зүйлийг өгүүлж байсан юм. Тухайлбал Чингис хаан бол

- Шашны эрх, эрх чөлөөг хүн төрөхтний түүхэнд хэзээ ч байгаагүйгээр хангасан
- Улс үндэстнүүдийн хооронд дипломат харилцаа системийг анх бий болгосон
- Худалдаа зах зээлийн бараг өнөөгийнх шиг үр ашигтай орчин, харилцааг бий болгосон
- Цэргийн шинжлэх ухаанд олон зүйлийг цоо шинээр хэрэгжүүлсэн
- Улс түмнүүдийн соёлын харилцааг урьд байгаагүйгээр идэвхжүүлснээр дэлхий нийтийн соёлын хөгжилд маш хүчтэй түлхэц болсон
- Эцсийн эцэст Чингис хаан өнөөгийн шинэ дэлхий ертөнцийг бий болгосон гэсэн байлаа.

Энэ бүх дүгнэлт бол Жак Уэтерфордын “Өнөөгийн Ертөнцийг үндэслэгч Эзэн Чингис хаан” номын үндсэн агуулга нь.

Үнэхээр ч Монголчуудын байлдан дагуулал бүхэл бүтэн найман зууны турш нойрмоглосон дэлхий дахиныг чоцроосон юм. Эртний их соёлт хүчирхэг Ром гүрэн Содоом, Гомоорын араас “тэнгэрийн хилэгнэл” хүртсэнээс хойш Европ дахин урьдын хөгжлийн эрчмээ алдан, XII зууныг хүртэл үндсэндээ унтаа байдалд байсан. Олигтой ахиц дэвшил гарсангүй. Ромчуудын үлдээсэн олон зүйлс, түүний дотроос эрх зүйт хууль цаазат төрийн ёсон, соёл урлаг, шинжлэх ухаан боловсролыг мартаж, Ромын цэцэглэн мандаж байх үетэй харьцуулахад хөгжил дэвшлээс хол ухарсан мэт бүхэлдээ хэдэн зууны турш харанхуйлан байлаа. Европ дахин шашны мухар сохор хүлээсэнд улам улам боомилуулсаар байв. Арабуудын оргилсон эрчимтэй довтолгоон ч тэднийг энэхүү гүн нойрноос нь гүйцэд сэрээсэнгүй. Тэнгэрийн хаяанаас цааш газаргүй хэмээн сэтгэхтэй агаар нэгэн адилаар нам гүм, ажин түжин сууж байв. Хүнд жад чирсэн төмөр дуулгат баатар эрс нь ойр зуураа хөлхөлдөж, нүсэр чулуун хана хэрмээ хөгжлийн дээд мэтээр бодож байж. Загалмайтны цөхрөхийг мартсан улайрсан номлогчид нүх сүв бүрийг нэгжиж байлаа. Загалмайтнууд удаа дараалан цэрэглэн хөдөлсөн ч тэд Сириэс цааш хэтэрч байсангүй. Ираны толгодын цаанаас, Дундад Азийн элсэн цөлийн гүнээс ирдэг эртний их торгон зам хаанаас юу тээж авчирдгыг мартсан байв. Төв Азийн өндөрлөгт ямар их эрч хүчтэй хуй салхи нижигнэн хөдөлж буйг огтхон ч тааварлаж чадахгүй байв.

Үйл явдлуудыг анхааралтай харвал Чингис хааны довтолгооноос хойш Европт олон зүйл хувиран өөрчлөгдсөн. Үйл явдлын хэмжээ далайц өргөсөж, хүмүүс нууцлаг агаад хүчирхэг дорныг сонирхож эхэлсэн.

Гэнэтийн довтолгоон хүмүүст айдас хүйдсийг өөрийн эрхгүй төрүүлдэг. Аливаа юм нууцлаг, үл мэдэгдэм байхийн хэрээр түүнээс үүдэх айдас түгшүүр их байдаг. Чингис хааны довтолгоон гэнэтийн байсан. Европ дахин чухам юу болсны учрыг нь ч олж чадаагүй байтал тэрхүү гэнэтийн зочид ирсэн шигээ гэнэт алга болчихсон. Энэ ялагдашгүй хүчирхэг хүмүүс гэнэт хаанаас гараад ирэв. Яах гэж ирээд яагаад алга болчихов. Энэ нь сониуч хүмүүсийн сонийг хөдөлгөж, баатар эрсийн цөсийг цалгиав. Наран мандах тэнгэрийн хаяанаас цааш газар байж, тэнд хүчирхэг, өвөрмөц сонин ард түмнүүд амьдардгийг Европ дахин анх тийнхүү мэдрэв.

Чингис хааны өрлөг жанжин Сүбээдэй, ач Батхаан нарын довтолгоон /1236-42 он/ энэхүү хариуг улам чанга нэхсэн юм. Дараа дараачийн үеийнхэн, Алтан ордны болон Ил хаадын хүчирхэг, эрхэмсэг байдал нь тэднийг олон зууны гүн нойрноос нь бүрэн сэрээсэн билээ. Дэлхий дахины улс төр, соёл, эдийн засгийн харилцаа эрс өөрчлөгдөж, тэд талынхны дайтах урлаг, төмөр мэт хатуу сахилга бат, хууль ёсноос суралцаж, өртөө улааг хэрэглэх болж, дарь хэмээх хөгжлийн ер бусын эрчим хүчийг ашиглах болов. Наад зах нь ор хөнжлийн даавуу байдгыг мэдэж, гар нүүрээ угааж, дарь хийж, ном бичиг барлах анхны ойлголттой болж, цаасан мөнгөний тухай сураг дуулж, улс хоорондын дипломат харилцааны олон зүйлсийг шинээр нээжээ. Дорныг сонирхох, тийш тэмүүлэх эрмэлзэл нь явсаар газар зүйн их нээлтүүд, улмаар сэргэн мандлыг урин дууджээ.

Эцсийн эцэст дэлхийн олон улс орнууд, үндэстэн угсаатнууд цоо шинээр бүрэлдэн, өнөөгийн ертөнцийн суурь зөвхөн үндэстний төдийгүй эдийн засаг, олон улсын харилцааны хүрээнд бүхий л талаар тавигджээ.

Жак Уэтерфордын “Өнөөгийн Ертөнцийг үндэслэгч Эзэн Чингис хаан” номонд ийм л санааг олон талаас нь нутлан өгүүлжээ.

Ганц америкчуудыг төдийгүй дэлхий дахиныг ч энэ ном дэлдийлгэж чадсан. Энэ 4-5-хан жилийн дотор уг ном дэлхийн 22 орны хэлээр орчуулагдаж, хэдэн сая хувиар хэвлэгджээ. Энэхүү хэдэн сая хувь нэг бүрийн цаана Монголын маань л сурталчилгаа байгаа. Тэр хэмжээгээр монголыг сонирхогчид, судлаачид, жуулчдын тоо ч үлэмж нэмэгдэнэ. Сайн ном гэдэг ийм л үр нөлөөтэй байдаг аж. Энэ бол манай үндэстний түүх судлалд, бидний хөгжилд, дэлхийн тавцан дахь Монгол Улсын нэр хүндэд оруулж буй хувь нэмэр ч гэж хэлж болох байх.

Сүүлийн тавхан жилийн дотор бидний өвөг дээдсийн түүхээр маш олон ном шинээр хэвлэгдэн гарлаа. Кон Иггулдний Чингис хааны амьдралыг өгүүлсэн гурамсан роман, Том Шаньлэйн “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Чингис хааны мандал бадрал”, Жон Манний “Чингис хаан: амьдрал, үхэл ба сэхээрэл”, “Чингис хааны удирдахуйн нууц”, А.Гоүлдбергийн “13 зууны Монголчуудын дарангуйлал”, Моррис Россаби нарийн “Чингис хаан ба Монголын эзэнт гүрэн”, Томас Стрэйсгутын “Алдагдсан соёл иргэншил-Чингис хааны Монгол”, “Чингис хааны аугаа их жанжин Сүбээдэй баатар” гэх мэт маш олон номыг дурдаж болохоор байна. Хамгийн сүүлд л гэхэд “Khubilai Khans Lost Fleet Legendary” гэдэг ном гарсан байна. Мөн Япончууд “Бөртэ Чоно”, Оросууд “Монгол”, саяхан Якутууд ч бас нэг кино бүтээлээ. Өөрөөр хэлбэл дэлхий нийт Монголын түүхээр амьсгалж байна. Монголын түүхийг огт өөрөөр харж, үнэлдэг болж байна.

***
Жак Уэтерфордын монголын түүхийн сэдвээр бичсэн хоёр дахь ном “Монголын Их хатдын Нууц Товчоо” нь өмнөхөөсөө ч илүү амжилт олох болов уу гэж бодож байна. Түүний номын амжилтанд нөлөөлж буй зарим нэг “нууц” бий. Жак чухам зохиолч хүнд л байгууштай гайхалтай уран сэтгэлгээтэй, сэтгэлзүйн чадварлаг задлан шинжээч хүн. Түүхэн хүмүүсийн санамсаргүй унагасан нэг үг, хийсэн нэг үйлдлээс нь ургуулан мөшгишөөр бүхэл бүтэн түүхэн явцыг зургийг босгож ирнэ. Түүхэн баримтууд, уран нийтлэл, сэтгэл зүйн анализ, задлан шинжлэлийг амжилттай хослуулсан нь түүний бүтээлийг түүхийн номнуудаас эрс ялгаруулдаг. Тиймээс түүний номыг уншиж байхад адал явдалт, уран зөгнөлт, уянгын драмт зохиол уншиж байх шиг болдогт гайхах юмгүй. Наргиа болгон түүнд “Та хэрвээ зохиолч бол мундаг зохиолч байх байж ээ” хэмээн хэлж билээ.

Жак Уэтерфорд монголын ард түмэнд, бидэнд, бидний соёл, түүхэнд үнэнхүү халуун дотно сэтгэлээр хандаж чаддаг нь түүний амжилтын бас нэг нууц юм.

Та бидний тэр бүр анзаараагүй, ухаж төнхөөгүй маш нарийн үл ялиг сэжмийг хөөсөөр бүхэл бүтэн нууц түүхийг босгож чадсан энэ ном бидэнд олон нууцийг нээж өгөх болно.

Монгол хүний заавал үзэх ёстой 24 газар

Монгол хүний заавал үзэх ёстой 24 газар

1. Хөвсгөл нуур:  Монгол Улсын хамгийн гүн, цэнгэг уст нуур. Нийт усны эзлэхүүн 381 мянган шоо метр бөгөөд дэлхийн нийт цэнгэг усны 1 хувь болно. Хөвсгөл нууранд нийт 46 гол горхи цутгах бөгөөд ганцхан Эгийн гол эх авч урсан Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг билээ.
2. 

2. Алтай таван богд уул: Алтай таван богд уул нь Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутагт байрладаг ба түүний биологийн тогтоц төрөл зүйл нь Монголд байхгүй өвөрмөц. Энэ нь таван ноён оргилоос бүрддэг юм. 

 

3. Ээж хайрхан: Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутаг Захуй зарманы говьд байдаг. Уулын хажууд тогтсон тогооны ус хальж, доод талын тогоо руу урсана. Цөлийн нар салхи энэ уулын хажуу хормойн чулууг элдэв дүрстэй болгон элээж, нүх сүв гаргасан нь уран хүн хийсэн гэлтэй байдаг. Уулын баруун хэсэгт чулуулгын лав судал дагаж цувран тогтсон 9 тогоо байх ба тэдгээр нь ногоон хүрээтэй, эхний тогоо усаар дүүрэхэд 40-50 см жижиг хүрхрээ үүсч дараагийн тогоонд юүлэгддэг онцлогтой.

4. Тэрхийн цагаан нуур, хорго: Хоргын тогоо нь Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт оршдог. Гарал үүслийн хувьд девоны үеийн боржин чулуу, дөрөвдөгч галавын галт уулын чулуулгаас тогтоно. Унтарсан галт уулын гүнзгийн өрх, хүрмэн хад, цохио, ангал, агуй хоргодох газар ихтэй тул Хорго гэж нэрийджээ. Амсар нь 300-400 метр бол гүн нь 70-80 метр. Харин гадна талын налуу нь 35-40 хэм бол тогооны дотор талын налуу нь 45-50 хэм аж. Тэрхийн цагаан нуур нь далайн төвшнөөс дээш 2060 метр өндөрт байдаг. Энэ нуурт 10 гол цутгадаг, цэвэр устай, урт нь 16 км, өргөн нь 5-6 км, гүн нь 6-20 метр. Ганц гол эх авч урсдаг бөгөөд энэ нь Суман гол юм. Энэхүү нуур голдоо жижиг аралтай ажээ.

5. Увс нуур, Их нууруудын хотгор: Увч нуур нь далайн төвшнөөс дээш 753 метр өндөрт орших, 3350 ам дөрвөлжин километр нутагтай Монгол Улсын хамгийн том нуур юм. Увс нуур нь олон сая жилийн өмнөх аварга том тэнгисийн үлдэгдэл бөгөөд давсархаг, гүехэн устай. Увс нуур нь Их нууруудын хотгорын хойд хагаст оршдог. Увс нууранд Тэс, Нарийн, Хархираа, Түргэн, Сагил, Боршоо, Хөндлөн, Торхилог зэрэг том, жижиг 38 гол, горхи цутгадаг. Хан хөхийн нуруу нь Их нууруудын хотгор руу түрэн орж, Увс болон Хяргас нууруудын хотгорыг зааглана. Увс нуурын орчимд байгалийн бүх бүслүүр нэг дор байдаг учир ЮНЕСКО-гийн байгалийн өвд бүртгэгдсэн байдаг.

6. Гурван цэнхэрийн агуйн хадны сүг зураг: Ховд аймгийн Манхан сумын нутаг Монгол Улсын нутгаас палеолитийн үеийн урлагийн бүтээл болох зосон зураг энэ агуйгаас олдсон бөгөөд энэ нь Монголд төдийгүй Төв Азийн хүй нэгдлийн урлагийн голомтод зүй ёсоор тооцогддог. Агуйн хананд ан амьтан, мод зэргийг дүрслэхдээ нэг хэсгийг улаан хүрэндүү, нөгөө хэсгийг арай цайвар ягаан өнгөтэй улаан зосоор зуржээ. Мөн заан, хирс, анааш зэрэг амьтдыг дүрсэлсэн байдаг бөгөөд зарим амьтныг чухам ямар амьтан болохыг одоогоор тогтоогоогүй байна. Агуйн хананы өндөр 2.5 метр аж.

7. Алтан ташуур цогцолбор: Төв аймгийн Эрдэнэ суманд орших Алтан ташуур цогцолбор. Гурван мэргэдэд эхнэр, хүүхдээ алдсан Тэмүүжин тэднийг дайлахаар явах замдаа Цонжинболдог буюу одоогийн Алтан ташуур цогцолбор баригдсан газраас нэгэн ташуур олсон гэдэг. Энд морь унасан Чингис хааны 40 метр өндөр хөшөө байрладаг. 13 дугаар зууны цогцолбор нь Улаанбаатар хотоос зүүн тийш 96 км-т оршдог.

8. Хөшөө цайдам, Культегин жанжны хөшөө: Түрэгийн эзэнт гүрний дурсгал Хөшөө цайдам дахь Түрэгийн дурсгалууд Архангай аймгийн Хашаат сумын нутагт байдаг. Энэ нь зүүн Түрэг улсын төрийн нэрт зүтгэлтэн Билгэ хаан /683-734/ болон Культегин /Түрэгийн цэргийн жанжин, Билгэ хааны дүү 684-731/ нарын дурсгалд зориулан босгосон хоёр цогцолбороос бүрдэнэ. Эдгээр дурсгалууд Төв Азид манай эриний 6-8 дугаар зуунд ноёрхож байсан Түрэгийн эзэнт гүрний хамгийн чухалд тооцогддог дурсгал юм. Энэ дурсгал дээр бичигдсэн түрэгийн рүни бичээс Төв азийн түүх, соёлын судалгаанд хосгүй үнэтэй мэдээллийг   хадгалж байдаг.

9. Амарбаясгалант хийд:  Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн сум, Манжийн төрийн бодлогоор буддын шашны нэгэн дурсгал болох шарын шашныг хүчтэй дэлгэрүүлэх үүднээс Манжийн хаан Энх-Амгалангийн зарлигаар Монголын төр шашны нэрт зүтгэлтэн анхдугаар Богд өндөр гэгээн Занабазарын дурсгалд зориулан 1727-1736 онд барьжээ.

10. Дуугардаг элс: Марко Поло Төв азийн нутгаар жуулчилсан тухайгаа “Тэр цөлөөр шөнө аялах үед хэн нэг хүний яриа сонсогдох, олон хөгжмөөр зэрэг тоглох мэт авиа сонсогддог” хэмээн бичсэн байдаг. Дорноговь аймгийн өмнөд захын Дуут элс харахад ердийн нэг манхан, оройд нь гараад хярыг нь барьж явахуйд хөлд өртөн нурах элс нисэх онгоц мэт хүнгэнэн дуугардаг.

11. Толь хад: Архангай аймгийн Жаргалант сумын Хоолтын бригадын нутагт өндөр нь 100 орчим, өргөн нь 80 гаруй метр засаж өнгөлсөн юм шиг гөлгөр хад бий. Өмнөговь аймгийн нутагт Дүгнэн уулын ард 10 метр гаруй урт, 3 метр орчим өндөр Толь хад гэдэг том цохио бий. Хүн амьтны дүрс тод харагдам гялгар өнгөтэй. Эрт галавт уул цогцлон тогтох хөдөлгөөнөөр том цохио чулуу, өнхөрч гулсан бусад чулуулагтай хавирч үрэлдсэнээс ийнхүү гялалзсан толь шиг болсон гэж судлаачид үзсэн байдаг.

12. Гүйдэг чулуу: Хөвсгөл аймгийн Улаантайгад борооны дараа нар гарч өвсний толгойн ус хатаж эхлэх үед чулуу гүйхийг үзэж болно. Энэ нь тэндэхийн мөнх цэвдэгтэй холбоотой аж. Мөнх цэвдэгт бөөргийн хөрс халуун хүйтний нөлөөнөөс овойж, хотойж дээрээ байгаа чулууг өнхрүүлдэг байна.

13. Дэлхийд ховорхон тал: Дорнод аймгийн Матад, Халх гол сумын нутгийн ширээ мэт хавтгай тэгш талд хааш хаашаа 100 км аялахад нэг ч толгод гүвээ, хунх нугачаа үл тааралддаг. Баагалиас заяасан унаган төрхөөрөө атар онгон ийм тал газар дэлхийд ховор.

14. Цагаан гол: Алтайн таван богдоос эх авсан олон мөсөн голын нэгийг өвөл зунгүй мөс хэвээр цав цагаан байдгаар нь Цагаан гол хэмээн энэ нутгийнхан нэрлэсээр иржээ. Голын урт нь хагас өртөө гаруй 20 км юм.

15. Чулуун ой: Чулуужсан мод говьд элбэг. Харин ой тааралдах нь ховор. Дорноговь аймгийн Мандах сумын Сүйхэнтийн уул чулуужсан ойтой. Ой уртаараа 50 метр, өргөөшөө 80 метр талбайд тархжээ. Тэнд 20, 30 метр өндөр, бүслүүрээрээ 1,5 метр голчтой бүтэн мод, ёзоороороо булгарч унасан ч тааралдана. Салбарласан мөчрүүдтэй ч байна. Сүйхэнтийн чулуужсан ой бол дэлхийд ховор тохиолдох үнэт олдворын нэг юм.

16. Болор толгой: Дундговь аймгийн Амтат хоршооллын нутаг Баянхошууны худгаас хойш 1 км орчим газарт нэгэн бор толгой бий. Энэ толгой бүхлээрээ усан болон утаат болороос тогтдог. Энэ толгойн энгэрт буусан айлын хүүхдүүд болороор тоглоом барьдаг байсан учраас Болор толгой гэж нэрлэжээ.

17. Соронзот хад: Загасчид хадны сүүдэрт амарч, нэг нь бугуйн цагаа авч газарт тавьжээ. Гэтэл тэрээр цаг нисээд явчихлаа гэж сандрав. Харваас бугуйн цаг хэдийнэ хадны завсарт хавчуулагджээ. Ийм нэгэн соронзот хад Сэлэнгэ аймгийн Ерөөгийн голын нэгэн гүүрийн ойролцоо бий.

18. Янцгаадаг нуур: Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын нутаг Архан гэдэг газрын Аяганбулаг гэдэг нуураас адууны зөөлөн янцгаалт мэт дуу сонсогддог.

19. Гурван нуурын дөрвөн рашаан: Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт байдаг Гурван нуурын рашааны баруун нуурыг мэдрэлд, зүүн нуурыг ходоодонд, дунд нуурыг хуян, шар усанд сайн гэлцдэг. Дунд нуурын өмнөх жижиг нуурыг нүдний нуур гэх бөгөөд нуурын ус нүд улайх, хорсоход тустай гэдэг юм байна.

20. Жаран тогоот: Баянхонгор аймгийн нутагт Их богд уулын үргэлжлэл Жаран хэмээх жаран тогоо хонхортой хүрмэн чулуун уул бий. Бороотой үед тэдгээр нуур усаар дүүрч жаран нуур цөөрөм тогтдог.

21. Цэвэр булаг: Хөвсгөл аймгийн Чандмань-Өндөр сумын төвөөс холгүй Сагдайн булаг гэж бий. Сумын жолооч нар эндэхийн уснаас машин, тракторынхаа зай хураагуурт нэрмэл усны оронд авч хэрэглэдэг байна.

22. Уурт: Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын нутаг Сэрх уулын Устын голын амны нүх маягийн хонгилоос ямагт уур манаран баагиж, байдгаас Уурт хэмээн нэрлэгджээ.

23. Арсайн хүрхрээ: Манай орны хамгийн өндрөөс буудаг хүрхрээ бол Хөвсгөл аймгийн Хорьдол сарьдагийн нуруунд 70 гаруй метр өндрөөс буудаг Арсайн хүрхрээ юм.

24. Юндэн Нансалмаа хоёр: Төв аймгийн Зоргол хайрханы Морь хад, Горхийн Мэлхий хад, Ховд аймгийн Бодончийн голын Тэмээн чулуу, Нохой чулуу, Завхан аймгийн Ургамал сумын Арслан чулуу, Түдэвтэй сумын Сум хад, Увс аймгийн Байшинтын Арслан заан хад зэрэг хачин сонин дүрс бүхий хад чулуу манай оронд олон бий. Дундговь аймгийн Их газрын чулууны янз бүрийн гайхалтай хэлбэр дүрстэй хад чулуудын дунд хоёр босоо хүн шиг харагдах хадыг нутгийнхан урьд нь Хаан хатан хоёр гэж нэрлэдэг байгаад одоо Юндэн Нансалмаа хоёр гэх болжээ. Баруун талын босоо хүн арай өндөр, баруун гарын тохойд аяны богцоо тохож, зүүн гараа нөгөө хүний мөрөн дээр тавьсан, намхан нь эхнэр хүний өмсгөлтэй агаад тэргүүнээ яльгүй гудайлгасан салж ядсан хоёр мэт дүр тэндээс харагдана. Хадны зүүн урдаас хоёр зуун метр орчим зайнаас энэхүү дүрсийг ажиглаж болох аж.
25. 
26. 
27. 
28. 

Эх сурвалж: www.aravt.mn

XIII зууны үед Монголчууд хүний мах идэж байв уу?

XIII зууны үед Монголчууд хүний мах идэж байв уу?

Д-р Лувсанжавын Чулуунбаатар

XIII зууны үед Монголчууд хүний мах идэж байв уу? Дэлхий ертөнцөд олон төрлийн амьтан байх боловч хүн амьтанд тооцогдох нь бараг үгүй бөгөөд төрөлхи чанараараа бол хүн мах иддэг амьтан билээ. Дэлхийн хүн амын дөрөвний гурван хувь нь мах иддэг байна.

Монголчууд бид таван хошуу малынхаа махыг идэхээс гадна гахай, тахиа, галуу нугас, загас жараахай тэгээд зэрлэг амьтадаас буга, хандгай, гөрөөс, баавгай, хүдэр, зэрлэг гахай, тарвага зурам, зээр, аргаль, янгирын мах идэх хийгээд сүүлийн үед эмчилгээний журмаар чоно нохойн мах хүртэл иддэг болсон байна.

Бусад улс оронд бидний мэдэхгүй, идэж чадахгүй далай тэнгис, ой тайга, тал хээрт орших махтай хэмээн тооцогдох олон төрөл зүйлийн амьтадыг иддэг байна. Могой, гүрвэл, сармагчин, арслан, заан, бар ирвэсээс өгсүүлээд өт хорхой, шавьж авгалдайг хүртэл иддэг байна. 2009 оны зун Д-р С.Дулам багш БНХАУ-ын Кумминьд болсон олон улсын хуралд оролцох далимдаа XIII зууны үед очсон монголчуудын удам болох Юнаны монголчуудад зочлон очиход хамгийн хүндтэй хоолны нэг нь хуурсан өт байсан хэмээн хуучилж байсан билээ.

Монгол хэлэнд “махчин”гэдэг үг бий. Үүнийг Я.Цэвэл авгайн “Монгол хэлний товч тайлбар толь”-д 1.бусад амьтныг барьж идэгч, 2. хүний мах иддэг зэрлэг хүн, 3. хүнийг тарчлаан зовоогч (Я.Цэвэл, х 335) хэмээн тайлбарлажээ. Биний ярих сэдэв бол энэ тайлбарын хоёрт заасан хүн хүний мах иддэгтэй холбоотой юм. Хүн хүний мах иддэг ёсыг дэлхий дахинаа “Cannibalism” гэдэг нэр томъёогоор оноосон байдаг. Энэ үг нь баруун Индианчууд болох Карибийн Индианчуудын нэрнээс үүссэн үг хийгээд эртний сурвалжуудад “Caribales”, “Canibales” хэмээн тэмдэглэгдсэн байна.

Эрт балар цагт хүн төрөлхтөн бусад амьтдын хажуугаар хүний махаар хооллодог байсан байж болох талтай. Учир нь эрт балар цагийн агуйнуудаас амьтны ястай хамт хүний яснууд олддог байна. Эрт цагийн анхны хүний нэг хэмээн тооцогддог Sinanthropus pekinensis(Бээжингийн хүн)–ийн яс Бээжингийн ойролцоох Чоукоутиэн (Choukoutien) агуйгаас олдсон бөгөөд энд бүлэг хүний толгойг нь авч дагз хэсгийг цөм цохисныг үзвэл мэдээж тархий нь гаргаж авах гэсэн хэрэг юм. Мөн Ауригнайшин(Aurignacian)-ий үе буюу хожмын мөстлөгийн үед төв Европт болон Шведийн эртний неолетик хүмүүсийн дунд хүн хүнээ идэх явдал байсан байжээ.

Бүр МЭӨ 2000 жилийн өмнөх Хүрэлийн үед Богамийн арлын оршин суугчид хүний чөмөгний ясыг хутгаар мөлжиж, чөмгий нь ташиж иддэг байсан байна. Тийм болохоор эрт баларын хүмүүс бие биенээ иддэггүй байсан гэж үзэх шалтгаан байхгүй. Колумбын аялалын үед ч хүн идэгч хүмүүстэй тааралдаж байжээ. Мөн хуучин нэр томьёо болох “anthropophagy” хэмээх нь сонгодог грек хэлний “anthrōpos” (хүн), “phagein” (идэх) хэмээх үгнээс гарсан гэж үзэхэд хаа сайгүй л эртний хүмүүс хүн хүний мах идэхийг мэддэг, ингэж хийсэн хүнийг цээрлүүлдэг байсныг мэддэг байсан гэж үзэж болох юм. Эртний зохиолч Херодотус (Herodotus) (МЭӨ V зуун), Страбо (Strabo) (МЭӨ 63- МЭ 24) нарын тэмдэглэлд Ирландын Келтууд (Irish Celts), Сятанчууд (Scythians) болон бас бус улсууд хүний мах идэгч байсан байна. Орчин үед элсэн цөл, эзэнгүй далайд төөрөгсөд, цасанд боогдогсод гээд хүний бараагүй хүнс хоолгүй олон хоног болохоороо үрэгдэсдийнхээ махыг идэх явдал хаяа гардаг байна.

Гэвч саяхны зуун болтол байнга хийгээд нийгмийг хамарсан хүн хүний мах идэх явдал халуун бүсийн нутгуудад байсаар байсан бөгөөд бүр XX зууны дунд үе гэхэд ч номхруулагчид болон цагдаагийн хяналт тавьдаг соёл иргэншил нэвтрээгүй хүн ам олноор сууршсан олонх газруудад ийм явдал байсаар байсан байна. Магадгүй одоо ч гэсэн Шинэ Гвинейн арлуудын алс холын дүүрэг болон Хойт Америкийн Амазоны хүн хүршгүй аглаг зэлүүд газруудад энэ ёс үргэлжилсээр байж мэдэх юм.(Britanica, p 356)

XIII зууны үед Монголчууд Ази, Европ тивийг дамнасан өргөн уудам нутагт дайн хийж олон улс орныг эрхэндээ оруулж байсан болохоор тэдгээр улсуудын түүхэнд сөрөг талаас нь бичих явдал давамгайлдаг билээ. Үүний нэг илрэл нь Монголчууд дайн хийхдээ харгисаар алж устгадаг бөгөөд олзолсон хүмүүсээ иддэг байсан хэмээх үзэл өрнө дахинд одоо хүртэл байсаар байна. Англи улсын Кембрижийн Их Сургуулийн номын санд хадгалагдаж байгаа XVI зууны үеийн нэг номд нэр үл мэдэгдэх зураачийн хүний мах гал дээр шараад идэж байгаа хоёр хүний зураг байдаг байна. Илбэчний мэт шовгор оройтой малгайг эс тооцвол монгол хүн гэж хэлэхэд бэрхтэй юм. Юунд ч торохгүй дорно зүгээс довтлон ирж байгаа монголчуудаас айсан айдас энэ зургийг бүтээсэн байж болох юм. Учир нь тэр довтлон ирж буй хүмүүс бол ингэж хүний мах иддэг бөгөөд олзлогдвол хэн хүнгүй ингэж идэгдэх тул үхэн үхтлээ тэмцэх хэрэгтэй хэмээн ард түмнээ уриалахад ашиглаж байсан байж болох талтай. Нөгөө талаар дэлхий нийтэд түгээмэл байдаг нэн ялангуяа өрнөдөд түгээмэл байдаг канибализмийн үзлийг монголчуудад байж л таараа хэмээн таамгаар нялзаан бодсоны илрэл байж болох юм.

Хэрвээ иймэрхүү зүйл XIII зууны үед түгээмэл байсан бол тэр үеийн түүхийг харуулсан сурвалж бичгүүдэд ямар нэг хэмжээгээр туссан байх ёстой. Иймийн тул хамгийн түрүүнд тэр үеийн гадаадын жуулчдын тэмдэглэл, монголчуудын үлдээсэн сурвалж бичгийг үзэх хэрэгтэй. XIII зууны үеийн жуулчин Марко Полагийн тэмдэглэлд түүний сонссоноор Төвдөөс Суматра болон Андаманийн арлууд хүртэлх газарт хүн хүний мах идэх явдал байсан хэмээжээ. 17 жил монгол хаадын дэргэд алба хааж байсан тэрээр хэрвээ монголчуудыг хүний мах иддэг тухай үзсэн юмуу дуулсан бол номондоо заавал оруулах ёстой байхсан. Италийн жуулчин Плано Карпинийн номд “Зажилж болох юм болгоныг хоол гэж ойлгодог. Тэд нохой, чоно, үнэг, морь хэрэгцээ гарвал хүний махыг ч иднэ. Жишээлбэл, Хятадын эзэн хааныг нэгэн хотод орогнож байхад тэр хотыг эзлэн авахаар олон хоног бүсэлж, эцэстээ Татаруудын хоол хүнс барагдаж эхэлсэн тул арван хүн тутмын нэгийг идэхээр шийдэж байжээ. Дөнгөж төрсөн унаганы эхсийг хүртэл иднэ. Тэд нарыг бөөсөө идэж байхыг хүртэл би харсан юм. Бас тэгээд “миний хүүгийн махыг идэж, цусыг сорж байхад би яагаад идэж болохгүй гэж” хэмээн хэлэх юм. Бүр хулгана идэж байхыг ч харж билээ”(Плано Карпини, х 26)

“Монголын нууц товчоо”-г шүүрдэж үзэв. Зэрвэс харсан хүнд хүний мах иддэг гэсэн мэт мэдээлэл 7-р бүлгийн 195 –р зүйл, 11-р бүлгийн 251-р зүйл хоёрт байна. Эхний 7-р бүлгийн 195-р зүйлд Найманы цэрэгтэй цуг морилж явсан Жамухаас “олон хонийг хотонд ортол хөөж ирэх мэт эд юун хүмүүс айсуй” хэмээн Таян хаан асуухад “Тэмүжин анд минь дөрвөн нохдыг хүний махаар тэжээж, гинжилж уяж байх бүлгээ”, “Алалдах өдөр амьтны мах иднэ, хүрэлцэх өдөр хүний мах иднэ” хэмээн хариулж байна. Мөн дараа нь Хасарын тухай асууваас “Өгэлүн эх нэг хүүгээ хүний махаар тэжээж бүлгээ” гээд тэр хүн нь “Хоромсогот хүнийг хотлоор нь залгиваас хоолойд нь үл торъюу, хөвчин эрийг үмхвээс өл үл залгъюу” хэмээн хариулаад Найманаас хагацан бултаж гарч Чингис хаанд Даян хааныг “амаар алагдан, айж мэгдэж байна, хатууж”(Монголын нууц товчоо, х 89-90) хэмээн хэл өгүүлжээ. Энэ нь үлгэр домгийн хэтрүүлгийн дүрслэлийг зохиогч оруулж өгсөн эсвэл Жамух есөн өрлөг жанжин болон Хасар баатрын хүч чадлыг аугаа их болгож үзүүлэхийн тулд ийнхүү үлгэр домгийн хэтрүүлгийн дүрслэлийг ашиглан хэлсэн нь энэ юм. Ер нь тэгсэн гэдэг нь эндээс аяндаа харагдах бөгөөд монгол хүний хувьд бол маш тодорхой ойлгомжтой зүйл юм.

Харин энэ зохиолыг англи орчуулгаар уншсан өрнөдийн хүн хүний мах идэж байсан хэмээн ойлгож болох талтай байна. Учир нь “Монголын нууц товчоо”-г англи хэлэнд орчуулсан И.Д.Рахэвилц (Igor de Rachewiltz, p 53-55), Ф.В.Клиавез (F.W.Cleaves, p 125-127) болон Онон Өргөнгөө (Urgunge Onon, p 173-175) нарын орчуулгад яг тэр хэвээр нь ямар ч тайлбаргүйгээр хүний мах иддэг хэмээн орчуулсан байна. Тэгэхээр үүнийг уншсан өрнөдийн уншигч монголчууд XIII зууны үед хүний мах идэж байжээ хэмээн ойлгохоор байна. Тэр ч бүү хэл монголч эрдэмтэн, монгол хүн Онон Өргөнгөө гуай ямар нэг тайлбаргүй тэр чигээр нь орчуулсан байна. Тэгэхээр өрнөдийнхөнд ийм ойлголт төрүүлсэн бас нэг буруутан бол орчуулга байна. Нөгөө 11-р бүлгийн 251-р зүйлд байгаа мэдээ бол хятан цэргүүдээ хядаж барагдсаныг мэдсэн Алтан хааныг Жүндүгээс зугтаахад “үлдсэн цэргүүд нь турж үхэхдээ, өөр зуураа алалдаж, хүний мах иджээ”(Монголын нууц товчоо, х 131) хэмээсэн мөр юм. Энэ нь монголчууд биш бөгөөд Зүрчидийн Алтан улсын бүслэгдсэн цэргүүд болой. Энэ мэдээг өрнөдийн тэр үеийн жуулчид мушгиж нөгөө талаас нь тэмдэглэн үлдээсэн болох нь дээр дурдсан Плано Карпинийн номоос илт байна.

Энэ тухай эрдэмтэн А.Г.Юрченко “Хэрвээ 1245 оны Францисканы номлогчдын мэдээг үндэс болгох юм бол Хятадын нийслэл ямар ч хүнгүй цөл газар оршиж байсан болж таарч байна. Тийм биш байсан бол 500 км-ийн тойрогт ямар нэг аргаар хүнс залгуулж болох байсан. Хятадын нутаг цөлжсөн, монголчуудын хоол хүнс нь дууссан тохиолдолд монголчууд сэлгээ морьдоо хүнсэндээ хэрэглэх байсан. Гэхдээ хамгийн сүүлийнхээ морийг идэх тэр өдрийг хүлээхгүй байсан нь мэдээж хэрэг юм. Учир нь хэрхэн тэр олон цэрэг эх нутагтаа буцах билээ? Монголын нууц товчоонд тэмдэглэлснээр бол хот руу дайрч байгаа цэргүүд өршөөл эрж, бэлэг өгөх явдлыг юуны түрүүнд сайшаадаг байсан. Хэрвээ бүх адуугаа хүнсэндээ хэрэглээд, арван хүн тутмын нэгий нь идэх тушаал гаргасан байлаа гэхэд үлдсэн цэргүүд булааж авсан эд баялгаа юунд ачиж явах байсан юм бэ? Тэгээд ч цэргээрээ дэнчин тавьж олсон эд баялаг хэрэгтэй гэж үү? Нүүдэлчид ямар ч тохиолдолд өөрийн цэрэгт хохирол учруулах удаан хугацаагаар хотууд руу дайрдаггүй байсан. Тэгээд ч яаж өлсгөлөн хүч чадалгүй болсон хүмүүс хотын төв хэсэг хүртэл газар доогуур зам малтаж довтолгооноо үргэлжлүүлэх билээ. Ингэхлээр францисканы номлогчдын мэдээ нь бодит үнэнтэй нийцмээргүй байна” гэсэн нь туйлын зөв дүгнэлт юм.(А.Г.Юрченко, с 282-294)

Ер нь “Монголын нууц товчоо”-г бүхэлд нь шүүрдэж үзэхэд тэр цагт монголчууд малын болон ангийн мах, малын сүү шимээр хийсэн цагаан идээ, байгалийн жимс ургамал, тариа будаа өргөн хэрэглэж байсан байна. Зэрлэг ан амьтадыг авлахдаа хүртэл хэтэрхий их хядахгүй зүй зохисоор нь хэрэгцээндээ авлаж байсны баримт ч байна. 1205 онд Сүбээдэйг төмөр тэрэгтэй Тогтоагийн Худу, Гал, Чулуун тэргүүтэн хөвүүдийг нэхүүлэхдээ Чингис хаан “Газрын холыг бодож, цэргийн улаа морьдыг тураагүйд нь хайрлагтун! Хүнсээ дуусаагүйд нь гамнагтун! Агт нэгэнт турж барваас хайрлаад ашиг үл болюу. Хүнсээ баран дуусгаваас гамнаж үл болюу. Мөрт чинь ан гөрөөс олон буй за. Алсыг бодож явахуйд, цэргийн хүмүүнийг гөрөөс бүү хөөлгөгтүн. Хэмгүй ихээр бүү авлагтун. Цэргийн хүний хүнсэнд нэмэрлэж өгөх болтугай хэмээн авлаваас, хямгадаж авлагтун”(Монголын нууц товчоо, х 96) хэмээн захиж сургаснаас тодорхой харагдаж байна. Чингис хааны гол зарчим бол цэргийн хүнийг машид эрхэмлэн хайрлах бөгөөд “Миний цэрэг эрс ойн мод мэт олон бөгөөд эхнэр хүүхнүүд нь ч миний цэргийн хүчний том хэсэг бөгөөд би тэднийгээ шүүс махаар элбэг дэлбэг, тансаг гэрт амьдарч, өвстэй газар өтгөн сүргээ маллаж байхы нь хүсдэг юм” (Urgunge Onon, p 98) хэмээсэн үгэнд ил тод илрэх бөлгөө. Ер нь Чингис хаан хүүхдүүддээ, сайд, жанжин нартаа сургахдаа жинхэнэ жанжин хүн гэдэг бол өөрийн бие дээр өлсөх ундаасахыг мэдэрч чаддаг байх нь зайлшгүй бөгөөд зөвхөн тийм л хүн их цэргийг удирдаж ялалтад хүргэж чаддаг” хэмээн сургадаг байжээ. Аян дайнд явахын өмнө туршуул цэргийг заавал илгээж их цэрэг явах газар орны байршил, онцлог зэргийг заавал тогтоосны дараагаар аянаа эхэлдэг байсан.

Нөгөө нэг анхаарал хандуулах зүйл нь Европ дахины зарим түүхэн зохиол, тэмдэглэлд байгаа алдаатай мэдээнүүдээс шалтгаалж байгаа явдал юм. Рашид ад-Диний “Судрын чуулган”-д Өгээдэй хаан Төвдөөр дайрч Хятад руу довтолсон хоёр дахь жилдээ “цэрэг дайчдын хоол хүнсний нөөц дуусч өлсөж харангадахын зовлонг амсаж, өвс ургамал, араатан жигүүртэн, хүний мах идэхдээ тулсан” хэмээжээ (Рашид ад-Дин, х 21). Оросын эрдэмтэн А.Г.Юрченко”Эзэнт гүрэн болон сансар огторгуй” номондоо “Хэдийгээр энэ аян дайн бодит болсон зүйл боловч мэдээ нь санаанаасаа зохиосон зүйл юм” (А.Г.Юрченко, с 293) хэмээн бодит үнэнийг олж харсанд нь гүнээ талархнам.

Өөр нэг мэдээ нь Персийн хаан Камбис эфиопчуудын газар нутгийг эзлэх аян дайны үед цөл газар их цэрэг нь хоол хүнсгүй болж арван хүн тутмын нэгийг сугалаагаар идэж байсан тухай Геродотын тэмдэглэл байдгийг эрдэмтэн А.Г.Юрченко “13-р зууны үеийн монголчуудтай холбож үзэх нь үндэслэлгүй юм” хэмээснийг би бас гүнээ сайшааж байна. (А.Г.Юрченко, с 294) Бенедикт ламын орчуулгад Чингис хааны цэргүүд өлсгөлөнд нэрвэгдэж байсан хэмээх хоёр зүйлийн мэдээ байдаг. Үүний нэг дэх нь дээр дурдсан мэдээ. Удаах нь зөвхөн энэ Бенедикт ламын тэмдэглэлд дурдагдсан байдаг нь Каспийн нуруу хийгээд Нараиргений нутагт болж өнгөрсөн гэж тэмдэглэгдсэн ажээ. Энэ аялалын чиглэл ямар байсан бэ гэвэл Каспийн нуруу нь дэлхийн төвд байдаг бол “нарны улс” нь зүүн зүгт буюу дэлхийн захад оршдог. Энэхүү дэлхийн төвөөс нарны улс хүртэлх алс хол аян замыг зөвхөн алдарт Искандер л туулж чадсан байдаг. Чингис хаан энэ аялалыг давтсан боловч уг мэдээгээр бол их цэрэг цөл газар өлсгөлөнд нэрвэгдсэнээс болж Чингис хаан арван хүн болгоны нэгийг идэх тушаалыг гаргасан гэжээ. Гэвч энэ алдарт зохиолд тэмдэглэгдсэн мэдээ нь үнэнтэй нийцэхгүй гэдэг нь ойлгомжтой. Ингэхээр дээрх баримтуудаас харахад XIII зуунд монголчууд хүний мах иддэг байсан гэсэн ойлголт нь орчуулгаас үүдсэн гол алдаатай ойлголт хийгээд дундад зууны үеийн европийн номлогчдын мушгин гуйвуулсан таамаг ойлголтын харгай болох нь харагдаж байна.

Дэлхийн талыг эзэлж байсан хүчирхэг, асар их туршлагатай нүүдэлчин армийн цэргүүд хүлгийн сайныг унаж, хүүхний сайхныг эдэлж, архины дээдийг ууж, амтатны дээдийг идэж явсан байж таараа шүү дээ. Англи улсын Кентенберийн Их Сургуулийн түүхийн тэнхимийн профессор Ж.Ж.Саундерс “Монголчуудын ялалт нь Шар тэнгэс болон Оросын талын хоорондох нутаг дэвсгэрт хүчирхэг, төвлөрсөн, соёл иргэншил бүхий, дэвшил хөгжилтэй байж чадахаар тийм улсыг байгуулсан гэж хэлж болмоор байдаг” хэмээн онцлон үнэлсэн байдаг.(Ж.Ж.Саундерс, х 50)

Ном зүй 1. Britanica, London, 1949 2. Монголын нууц товчоо, сонгомол эх, Улаанбаатар, 2005 3. Плано Карпини, Монголчуудын түүх, Улаанбаатар хот, 2006 4. Рашид ад-Дин, Сборник летописей, Т. II. М.,Л., 1952 5. Ж.Ж.Саундерс, Монголын байлдан дагуулалын түүх, Улаанбаатар, 1992 5. “The Secret History of the Mongols”, translated, annoted and with an introduction by Urgunge Onon, London and New York, 2001 6. “The Secret History of the Mongols” by Francis Woodman Cleaves, London, 1982 7. “The Secret History of the Mongols” by Igor de Rachewlthz, The Australian National University, 1978 8. А.Г.Юрченко, Империя и Космос, Санкт-Петербург, 2002 9. Я.Цэвэл, Монгол хэлний товч тайлбар толь, Улаанбаатар, 1966

Удам судар, ураг төрлийн нэршил

Удам судар, ураг төрлийн нэршил

Эцгийн үеийг дээрээс нь нэрлэвэл: Буданцар, дутахун, юрхи, өндөр, хуланц, элэнц, өвөг, эцэг, бие гээд есөн үе юм. Хүмүүсийн огт мэдэхгүй болсон нь буданцар, дутахун, юрхи юм. Буданцар нь будан шиг сарниж бутарсан санаагаар илэрхийлсэн нь илт байна. Дутахун нь өнөөгийн утгаар холдох гэсэн утгатай үйлт нэр байна. Монгол бичгээр ном уншдаг бол утга нь ойлгомжтой. Юрхи нь эртнээс эртний гэсэн утгатай. Иймд биеэс өгсүүлээд нэрлэвэл: бие, эцэг (аав), өвөг, элэнц, хуланц, өндөр, юрхи, дутахун, буданцар болно. Өвөг гэдэг үгийг элэнц, хуланц, өндөр гэсний ард хэрэглэж байна. Энэ байдлыг баримтлаад хэлбэл элэнц өвөг, хуланц өвөг, өндөр өвөг, юрхи [+өвөг?-Нийтлэгч], дутахун өвөг, буданцар өвөг болно. Эмэг эхийг өвөг адилаар нэрлэсэн байна билээ.
Авга аав, авга ээж гэж аавын аав, ээж, нагац аав, нагац ээж гэж ээжийн аав, ээжийг нэрлэх ёстой ажээ.
Буданцараас улбаатай биеэс ёсон үе гарч байна. Үүнийг нэрлэвэл: бие, хүү, ач, жич, гуч, дөч, тач, жилигч, талигч гэсэн байна. Зарим хүн жич гучийн байрлалыг сольж хэлэх нь байна. Жи нь хоёрын, гуч нь гурвын язгуур юм. Тийм учраас гурван настай эр, охин малыг гунь, гунж гэдэг. Жи-гийн хоёр гэсэн утгыг хадгалж жидгэр гэж нэрлэдэг. Энд жи-гийн хоёр гэсэн язгуур ойлгомжтой байна.
Цаашид бидний зарим нь төөрч буй төрлийн нэр үеэл юм. Үеэлийг хэрэглэх нь мартагдаад ах дүүгийн хүүхдүүд гэсэн нь олонтаа сонсогдож байдаг. Гэвч орчуулгаар дамжиж үеэлийг сэргээн хэрэглэж эхэлжээ. Олон үг хэлснээс тогтсон нэг үг хэрэглэх нь хялбар бизээ. Төрсөн ах дүүгийн хүүхдүүд хоорондоо үеэл юм. Тэгээд энэ төрлийн хүмүүсийг үеэлид гэдэг. Үеэлид ах, үеэлид охин, үеэлид хүү, үеэлид бэргэн, үеэлид бэр, үеэлид охин, үеэлид хүү гэнэ.
Үеэлидийн дараахь төрлийн үе нь үеэнцэр болно. Үеэнцэрийн хүйсийг үеэлтэй адилхан хэлдэг байна. Үеэлтэй ижилхэн утгатай бүл гэж үг байна. Бүл бол нэг айлын охидоос гарсан хүүхдүүд буюу хүү, охиноос гарсан хүүхдүүд хоорондоо бүл юм. Өөрөөр хэлбэл нэг айлын хүүхдүүдийн хүйсийн ялгааг заасан, хүйс нь эм буюу холимог болчихвол бүл гэдэг ажээ.
Үеэл бол дээр нэг эцгийн үр үргэлжилж, бүл нь эм хүйсийг голлон зааж байгаа нь тодорхой утга илэрхийлж байна даа. Үеэлийн дараа ордог чухал төрөл бол авга өвөг, авга нагацын үр хүүхдүүдийн төрлийн холбоо байна. Ялангуяа авга, авгын хөвгүүд, ач хөвгүүд үеэлид болдог байна. Авга, нагацын хүүхдүүд бие биедээ хаялид болж, нэг айлын хүүхдүүдийн хүүхдүүд хоорондоо үеэлд буюу бүлүүд болох нь байна. Хаялид бол маш ойрхон төрөл байна шүү. Хаялид ах, хаялид дүү, хаялид ач, хаялид зээ гэх мэтээр нэрлэдэг байна. Хүүгийн хүү ач хүү, хүүгийн охин зээ охин юм /хүүгийн охиныг зээ биш, ач охин гэнэ ш дээ-Нийтлэгч/. Охиноос гарсан хүү бол зээ хүү, охин бол зээ охин. Ачаас жич гарна. Зарим нутагт ачийг омбул гэдэг. Ачийн хүүхдүүдийг жич хүү, жич охин, жич бэр, жич хүргэн, зээгээс гарсан охин зээ охин, хүү нь зээ хүү, зээ бэр, зээ хүргэн болно. Бүсгүй дүүгийн хүүхэд зээ болдог байна. Жичээс гуч гарна. Гучид төрсөн хүүхэд биеэс салаалсан дөрөв дэх үе ажээ.
Өнөөдөр аавын төрөл, ээжийн төрөл гэж нэрлэх нь сонсдож байна. Гэтэл энэ төрлүүдийг хэдэн зуун жилээр нэрлээд хэвшсэн үгс байна.
Аавын талыг авга, ээжийн тал нагац гэдэг. Аавын талыг ярихдаа авга өвөө, авга элэнц өвөө, авга хуланц өвөө буюу нагац /нагац гэдгийг, миний ойлгож явдгаар, зөвхөн эхийн талын ах дүүд хэрэглэдэг санагдана, эцгийн талын ах дүү бол авга - Нийтлэгч/ өвөө, нагац элэнц өвөө, нагац хуланц өвөө гэх ёстой байна. Мөн аавын ах, аавын дүү гэх нь буруу. Их авга, бага авга, их авга бэргэн, бага авга бэргэн, их нагац, бага нагац, их нагац бэргэн, бага нагац бэргэн гэх нь зөв байна. Авга нагацын хүүхдүүдийг хаялид төрлийн нэрээр авч ярих нь зүйтэй болж байна. Хаялид, үеэлид төрлийн хооронд ойрхон яс угсаа байгаа нь ойлгомжтой. Үеэлид үеэнцэр, хаялид хаянцар болон садарч, садан гэсэн төрөл үүсч байна. Садангаас аглаг, сунжирга төрлүүд болж холдож байна. Гэхдээ авга талыг нагацаас илүү анхаарч нэрлэсэн нь эцгийн удам хүчтэй салбарладгийг өгүүлж, эцгийн төрөлд цус ойртох улам хялбархныг сануулсан биш үү. Гэхдээ нагац талаас цус амархан холдохгүй байх аа.
Бүл ураг нэр дайралдаад байна билээ. Бүл урагийг нарийвчилсныг харсангүй. Худ ургийн тухайд бол одоохондоо мартагдаагүй байна. Харин гэргий авснаар нөхөр болно. Анхны нөхөр болон гэргийг авааль нөхөр, авааль гэргий гэж нэрлэдэг байна. Гэргийг авгай, эхнэр мөн зарим газар хатан гэж нэрлэх нь бий. Авгай болно гэдэг нь асар нарийн ёслол үйлдэж, асар үнэ цэнэтэй хувцас өмсгөл бэлдэж бий болдог хүндийн дээд хүндрэлтэй нэр. Эхнэр нь нэг эрийн олон эмүүдийг хүүхдүүд нь эхнэр гэж дууддаг байсан нь эхнэр гэж хэлэгдэх болсон баахан шоод утгатай л юм.
Уул нь хүний дайтай яваа эр хүнийг ноёнтон, хүний дайтай яваа эм хүнийг хатан буюу хатагтай гэхэд их л хүндэлж буйн шинж тэмдэг мөн болно. Мөн бичигт абугай, ярианд гуай хоёр нь нэг утгатай. Абугай нь бичгийн, гуай нь ярианы үг болохыг ялгаж сурахсан даа. Энэ нь олны хүндийг хүлээсэн эр хүнийг хүндлэн хэлдэг юм. Одоо эмэгтэй хүнийг гуайлж сонсогдох юм. Энэ бол хүний хүйсийг солин хүндлэх бус доромжилж буй хэрэг. Олны хүндийг хүлээсэн эм хүнийг ахай л гэдэг ёстой. Одоо зөвхөн орчуулгын жүжигт хэлж байна. Удвал ахай, Ганди ахай буюу одоо бол эмч, багш, сэтгүүлч мэтийн мэргэжлийн эрдэмд сайн, алба өөд татаж, үр хүүхдээ зөв төв хүн болгож байгаа эмэгтэйчүүд цөм л ахай гэж хүндлүүлэх бүрэн дүүрэн эрхтэй, ёстой болсон мэт санагдана.
Харин засаг, захиргааны албаны эрчүүлийг ноён, эмэгтэйчүүдийг хатан гэж хүндэлбэл зүйд илүү нийцнэ. Ноён гэдэг тушаал алга болоод удаж байгаа. Ноён буюу хатан гэж хүндлүүлэх эр ч, эм ч хүмүүс үе үед мэндэлсээр бойжсоор улс орондоо зүтгэсээр байгаа билээ. Нөхрийн дүү гэргийд, гэргийн дүү нөхөрт хүр дүү болдог. Хүр охин дүү, хүр дүү бэр гэдэг байна. Энэ үгийг мэдэх хүн их л цөөрсөн мэт. Нэг айлын хоёр бэр хоорондоо авсин, ажин болно. нэг айлын хоёр хүргэн хоорондоо баз болно. Нэг айлын хоёр хүүхэд нөгөө айлын хоёр хүүхэдтэй солбин нийлэх явдал гардаг байна. Ийм болбол андлай худ болно. Нэг эрийн хоёр эм хоорондоо жидгэр, нэг эмийн хоёр эх хоорондоо гуя баз болно.
Эхийг төрсөн эх, хойт эх, дараа эх, хадам эх, хөхүүлсэн эх гэнэ. Хойт эх, дараа эх хоёр нэг утгатай байна. Мөн хүй тасалж өлгийдөж авсан эмэгтэйг авсан ээж гэдэг. Эрэгтэй хүүхдийг нуган, агь, хөвгүүн гэж хэлдэг. Нуган агь хоёр хүндэтгэлин утгатай. Хөвгүүн нь жирийн утгатай юм. Хөвгүүнийг ярианд хүү гэдэг байна. Охин хүүхдийг хэүхэн, бяцхан, нунжи охин гэдэг байна. Хэүхэнг хүүхэн гэж дуудаад охин хүүхэд гэхээсээ нас гүйцсэн эмэгтэйг ойлгох болжээ. Бусад нутагт хэүхээ гэж дуудаад охин гэсэн утгаар ойлгосон хэвээр байна.
Ойрдод бяцхан, буриадад бацаан гэж байх шиг. Нунж нь жаахан охин, тухайлбал цэцэрлэг мөн бага ангид сурч буй охин юм. Эрд гараагүй залуухан эмэгтэй ойрдод сээвгэр, буриадад басхан гэдэг бол, халхад хонгор гэдэг байсан нь мартагдаад хайрт хонгор гэж захиад бичихээс цаашгүй болжээ. Уул нь хонгор нь монгол аав, ээжтэй, удам сайтай бүсгүй, эрд гараагүй залуухан эмэгтэй хүнийг нэрлэдэг сайхнаас сайхан үг юм. Ноёны охиныг аби, зангийн охиныг бэхи, сайн удамтай охиныг гэгээ гэдэг билээ. Харин гүнж бол монгол аавтай, манж эхтэй бүсгүй юм.
Хүнтэй суугаагүй нас ахисан эмэгтэйг бяцган гэдэг байсан нь халхад мартагджээ. Гэргий аваагүй нас ахисан эрийг гоонь гэдэг. Одоо гоонь, бяцган хоёр олшрох төлөвтэй байгаа тул энэ хоёр үг сэргэнэ биз ээ. Мөн европт гоонь, бяцхан хоёр элбэг тал бий. Анх жирэмсэлж буй эмэгтэйг тулгар гэдэг. Анх амаржиж буй эмэгтэйг томуй гэдэг байна. Хүүхэд төрөхгүй эмэгтэйг ойс гэдэг ажээ. Би өөрт олдсон ном төлгийг шүүрдэж байж эдгээр зүйлсийг гаргалаа.
Европынхны сууж болдог үеэл манайхны орчуулсан үеэл хоёрын ялгааг одоо хэлбэл ойлгогдох байх аа. Европт кузен гэдэг үгийг манайхан махчилаад орчуулжээ. Европын кузен нь нэгдүгээр үеийн кузен, хоёрдугаар үеийн кузен гээд цааш нь кузен гээд үеэл, бүлүүдийг нэрлэдэг юм. Мөн холын саднаа кузен гэнэ. Тэдний хуулиар бол дөрвөн үе өнгөрснөөс хойших кузенуудыг хоорондоо сууж болно гэсэн нь бий. Энэ нь яг суух дээр хүртэл нагац талаас суудаг болохоос авга талаас үгүй юм билээ. Сууж болох кузеныг аглага буюу сунжирга гэдэг холдсон төрөл дээр хэрэглэдэг үгийн аль нэгээр орчуулбал европ утгаа алдахгүй, монгол цус ойртуулах нүглийг дуудахгүй.
МУИС-ийн багш
Н.ДОРЖГОТОВ.
Мэдээллийн эх үүсвэр: http://on-toli.com/modules/medleg/unshih.php?item_id=10

Хэрэйдийн ханлиг

Хэрэйдийн ханлиг

    Хэрэйд аймаг нь Хятан, Алтан улсын үед монгол нутагт оршиж байсан томоохон хүчирхэг аймаг байсан юм.
XIII зуунаас өмнө хэрэйд, жирхин, конкайд, сакаид, тумауд, албат, тункайд, хиркун гэдэг хэрэйдийн найман аймаг байжээ. Хэрэйдийн гарал үүслийн талаар түрэг, монгол гэсэн хоёр ацан судалгаа байдаг. Судалгааны явцад монголын салбар аймаг байсан нь батлагддаг байна.
Хэрэйдийн хожуухан үеийн нутаг нь Яг Ябган \заг завхан\, Туул, Сэлэнгэ, Элсэн говийн хооронд байж баруун талаараа наймантай зах нийлж, хойд талаараа мэргидэй хил залгаж, зүүн талаараа төв монголчуудтай нутаг савлаж өмнөд талаараа тангуудын Ся улстай хязгаар тулсан байжээ.
Хятаны сүүлч, Алтан улсын эхэн үед Хэрэйдийн хан Тоорилын зуны ордон нь Далан-даваа гэдэг газар, өвлийн орд нь Ононгийн голд байсан хэмээн түүхэн сурвалжид тэмдэглэжээ. Эдгээр газрууд нь Орхон голын сав дагуу байгаа болно. Тоорилын баруун жигүүрийн цэрэг анги нь: Илат, Тарат \тариат\, Айджиэ, Күтүкэн\Өтүкэн\, Урут, Укрут, Ийлет, Тертит-д нутагладаг байжээ. Энэ нь хэрэйдийн ханы нутгийн  хожуу үеийн мэдээ боловч тэд өвөг дээдсээсээ тэнд нутагшин суусан нь мэдээж юм.
Хэрэйд аймгууд Хятан улсын \X-XI зууны\ үеийн Зу-Бу гурван аймгийн дотор багтаж байсан нь газар зүйн талаар гарцаагүй тохирч байна.
XI-XII зууны үеэр хэрэйдийн ханлиг нь хүчтэй болж, бараг бие даасан жижиг улс мэт болжээ. Хэрэйдийн хан Маркусыг бас буюруг гэж нэрлэдэг байжээ. Хэрэйдийн түүхэнд нэр нь үлдсэн хамгийн эртний буюруг  хан бол Маркус болно.
XII зууны эхэнд Маркус хаан хэрэйдийн төр барьж байсан, тэр цагт татарууд хүчирхэг Хэрэйдийн эсрэг хандаж нэлээд эв түнжингүй байжээ. Чухам ингэж алтан улсад хараат байсан татарууд хэрэйдийн хан буюруг Маркусыг гэнэдүүлэн барьж,
Алтан улсад хүргүүлэн модон илжигт хадуулан амийг нь хороосон ажээ.
Буюруг хан Маркус  хоёр хүүтэй: нэг нь Куржакуз буюруг, нөгөө нь Гүр хан байжээ. Гэвч Маркусын хоёр хүү нь хэрэйдийн ханлигийн төрийн эрх мэдлийг тэр даруйд нь залгаж эзлээгүй. Маркусаас хойш Сарык хан гэгч \12-р зууны эхэн үед\ хэрэйдийг мэдэж явсан ажээ. Сарык ханы үед  хэрэйдий татарууд гурван удаа довтлон түйвээж зугатагсдыг нэхүүлж мөрдүүлж тусгай баг баг цэргээр үлдэгсдийг тонуулсан хэмээн Рашид-Ад-Дин бас бичжээ. Түүний дараа Сарык хан Орхон голын эхэнд орж бууж, алчи татарын 70 овгийг гэнэдүүлэн дарахаар цэрэг сэмхэн зэхэж байгаад Сарыг ханы нэг цэрэг татарт очин нууцыг задруулан мэдээлснээс болж сэрэмжгүй байсан Сарык хан татарыбн цэрэгт тэндээ цохигджээ.
 Сарык ханы хамт тулалдааны газраас Табай каян хэмээх эмэгтэй зугатан гараад:  “би дээдэс доодсыг хорсгон гомдоож байлаа..” гэж хэлэхэд “энэ эмэгтэй зөв хэлж байна” гэж Сарык хан хүлээн зөвшөөрч байжээ. Үүнийг хянаж үзвэл, хэрэйдийн ноёлох хэсгийн захиргаа ширүүсэж ардын хилэн тэмцэл ихтэй байсан нь илэрхий байна. түүнээс хойш хэрэйдийн ханлиг үнэндээ татарын мэдэлд түр оржээ.
Сарык хан татаруудад ялагдсаныхаа дараа Хажир хэмээх хантай хамтран цэрэг хуралдуулж, татарыг довтолж Хэрэйчин ханлигийг татараас ангижруулан авчээ. Тэр цагт Куржакузийн ахмад хүү Тоорил эх Илма хатны хамт татарт олзлогдоод байсныг бас авран гаргажээ. Илма хатанд сэтгэлтэй болсон Элжидайг хэрэйдэд үүрд өгсөн гэнэ. Сарык хан хэрэйдийн ханлигийг хэдий хүртэл мэдэж явсныг лавлан мэдэх баримт байхгүй. XII зууны эхэн хагасын эцсээр хэрэйдийн ханлигийг Маркусын ууган хүү Куржакус \ Сарык ханы хүргэн\ мэдэх болсон байна. Куржакуз буюруг Тоорилоос гадна бас бус олон хөвгүүнтэй байсан гэдэг.
XII зууны эхэн хагаст хэрэйдийн дотор ноёлог ёс хөгжиж, хан хөвгүүдийн эрх мэдэл ахиж бие биеээс тэргүүлэн гарахыг оролдох болсон байна. Куржакуз Буюрук хан өөрөө Орду-Балагасун \Одоогийн хар балгас\-нд нутаглаж, дүү гүр хан, ахмад хүү Тоорил нарт Яг-Ябган\Заг-Завхан\ гэдэг газрыг захируулахаар шийдвэрлэж бусад хүү, Юла-Магус, Тай-Тимур тайш нарт Каргас-Буругас гэдэг газрыг мэдүүлэхээр тушаасан байжээ. Тэгээд хэлсэн нь: хэрэв тэд цуг байвал эвлэхгүй, миний үхсэн хойно эд өглөөнөөс шөнө хүртэл, шөнөөс өглөө хүртэл хэрэйдийн улсыг үлдээхгүй гэжээ. Куржакуз буюруг хан тийм ч шалтгаанаар хөвгүүдээ ангид салангид байлгасан гэж түүхэнд тэмдэглэгджээ.         Куржакузын      нас барсны дараа тай-тимур, бука-тимур нар эцгийн даатган өгсөн нутгий нь захируулхаар   Тоорилыг явуулж, хэрэйдийн хан ширээг эзлэсэн байна. гэвч хэрэйдийн ханлигийн эрхийг Куржакузын хөвгүүд жинхэнэ барьж чадаагүй, харин урьд Илма хатныг дагаж ирсэн Элжидай хэрэг дээрээ хэрэйдийг захиран мэдэж байх болсон ажээ. Тийм учраас Тоорил: “Одоо яагаад улс захирах явдлыг элжидайд олгов” гэж Тай-тимур тайш, Юла-Магус хоёроос асууж байжээ.
Тоорил тийнхүү Хэрэйдийн эрхийг хүлээн авах замд орсон байх бөгөөд түүнээс хойш тоорил аян шалтаг олж, зарим дүү нараа алж заримыг хөөж, эцгийн суурийг эзэлжээ. Энэ нь XII зууны дундуур болсон хэрэг явдал байжээ.
Түүнээс хойш хэрэйдэд хоёр хан сууж, хан ширээг булаалдах ширүүн тэмцэл тасралтгүй үргэлжилж хэрэйдийг төрийн талаар сулруулж байжээ.
Хоёр наран ургаваас
Худгийг усан-баар хугаюу \ширгэюү\
Хоёр хаан сууваас
Хамаг улсаа баръюу гэж Наймалчин гэгч эмгэн Тоорилд зэмлэн сургаж байсан мэдээнээс үзэхэд Хэрэйдийн тэр үеийн хан ноёдын хоорондын хямрал тэмцлийн хөлд ихээхэн нэрвэгдэж байсан нь тодорхой. Тэр тэмцэлд хэрэйдийн өрнөд дорнод хөршийн хаад, ноёд шууд оролцож эхэлсэн байна.
“миний ахын нулимс нь бас л эгшээгүй, нугас нь хөшөөгүй байхад чи ахаа алж, дүүгээ сөнөөж байх улс маань хэрхэн үлдэж хоцрох вэ” гэж Гүр хан Тоорилыг донгодон хэлж, түүнийг талж зугатуулсан гэдэг. Ингэж Тоорилыг түүний авга Гүр хан эсэргүүцэж эхэлсэн гэдэг. Тоорил дагалдан зуугаад хүнтэй зугатаж, Монголын Есүхэй баатарт ирэхэд Есүхэй “энэ хүнтэй бид нөхөрлөвөл зохино” гэж Тоорилтой туулын Хар-Түнэ \шугуй\-д анд бололцож, Гүр ханыг довтолж зугатуулан, Тоорилд хэрэйдийг эзлүүлсэн байна.
Ер нь Хэрэйд, Монголчуудын анд бололцох үүгээр эхэлсэн бус хэрэйдийн Сарык хан монголчуудыг “дүүс” маань гэж үзэж, монгол, хэрэйд хоёр хоорондоо гэрлэхгүй, найрамдан явахыг сануулж байжээ.
Монголчууд, Сарык ханы хүч суларсаныг харгалзан тэдний хүн бүрт арав арван морь өгч тэнхрүүлж байсан удаа бий ажээ. Түүгээр ч барахгүй Ван ханы авга Гүр хантай Амбагайн хүү Хадаан тайш сайн харилцаатай байжээ.
Хэрэйдийн ханлиг XII зууны хоёрдугаар хагаст дотооддоо төрийн тэмцэлтэй, бутархай байсны дээр, түүний хөрш Найманы ханлиг, Тангудын Ся улс, Хар Хятан улсын уулга довтолгоонд Хэрэйд эрсэдсээр байсан байна. энэ нь хэрэйд аймгийн холбооны дотоод төрийн тэмцлийг улам гүнзгийрүүлж, хэрэйдийн ханлигийн эрх мэдэл Тоорил, түүний дүү Эрх хар хоёрын гар дамжин байсаар хэрэйдийн ханлигийг доройтуулахад хүргэсэн байна. хэрэйд аймаг христосын шашин шүтдэг байсан гэж XIII зууны Сирийн нэг түүхч бичсэн байдаг.

Төрийн ордны суурийг олзлогдсон цэргүүд цутгажээ

Одоогийн Төрийн ордныг барих ажил 1947 оны дөрөвдүгээр сард эхэлсэн бөгөөд суурийг нь Японы олзлогдсон 300 цэрэг цутгасан аж.
Тэднийг нутаг буцсаны дараагаар Засан хүмүүжүүлэх газрын дөрвөн мянга гаруй хоригдол, 400 гаруй хөлсний ажилчны хүчээр дөрвөн жил барьжээ.
Ингээд, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1951 оны зургадугаар сарын 14-ний өдрийн 130 тоот тогтоолоор томилогдсон комисс 1951 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдөр ордныг ашиглалтад хүлээж авсан актанд гарын үсэг зурсан байна.
Ордны шинэ барилгад мөн ондоо багтаж Улсын Бага хурал, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар, Зохион зааварлах хэлтэс, Хянан шалгах газар, Намын төв хороо, “Үнэн” сонины газар, Улсын төлөвлөгөөний комисс, Шүүх яам, Хэвлэл утга зохиолыг хянах газар, Зохиолчдын эвлэлийн хороо нүүж оржээ.
Ордны гуравдугаар давхрын нүүрний төв, одоогийн Соёмбот танхимын хэсэгт Х.Чойбалсан (Ерөнхий сайд), зүүн урд талд нь Ю.Цэдэнбал (МАХНын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга), хоёрдугаар давхрын зүүн урд хэсэгт Г.Бумцэнд (Улсын бага хурлын дарга), харин баруун урд талд нь Ч.Сүрэнжав (Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч сайд) нар тус тус суудаг байжээ.
Үүнээс гурван жилийн дараа буюу 1954 оны долдугаар сарын 8-нд ордны урд талд байрлаж байсан бунхант индрийг нээсэн юм. Улмаар 1957 онд БНБАУ-ын архитектор Петров, конструктор Геригоров нарын зураг төслөөр эхний өргөтгөлийн ажил эхэлж, 1961 оны Ардын хувьсгалын 40 жилийн баяр наадмын өмнө дуусчээ.
Үүнээс 20 жилийн дараа 1981 онд хоёрдахь өргөтгөл дуусч байв. Харин 2001 онд Ерөнхийлөгч Н.Багабанди Их Эзэн Чингис хааны мэндэлсний 840 жилийн ой, Их Монгол Улсын тулгар төр байгуулагдсаны 800 жилийн ойг орон даяар төрт ёсны их баяр болгон тэмдэглэх тухай зарлиг гаргахдаа Төрийн ёслол хүндэтгэлийн шинэ цогцолбор барихыг Засгийн газарт даалгажээ.
Төрийн ёслол хүндэтгэлийн цогцолбор бий болсноор Төрийн ордон өнөөгийн төрхөө олжээ.

Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/

Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/

Болзоо зүйлийн эх бичиг

Их Дундад иргэн улсын Да Жунтан Юань, Их Орос улсын их Хуанди хийгээд Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан дурдая.
Дундад улс хийгээд Орос улсын, Гадаад монгол газар дор аху ашиг шимийн учир хийгээд тус бүр газрын эдүгээхийн төлвөөр үүсэн гарсан олон сэдэв учрыг хамт нийлэн зөвдөн тогтсугай хэмээн их Дундад иргэн улсын Да Жунтан тусгайлан дүтүн зэрэг бигүй ван Мишиг, улс дор суух бүрэн эрхтэй ерийн сайд Цан Лу-г томилж, Их Орос улсын их Хуанди тусгайлан гадаад явдлын түшмэл бөгөөд монгол газар дор суух Сүн Линзи, хянан зөвлөгч түшмэл Милерийг томилж, Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан тусгайлан Гадаад монголын дотоод явдлын дарга билигт гүн да лам Дашжав, эдийн явдлын дарга түшээт чин ван Чагдаржавыг томилж төлөө илэрхийлэгч болгосноо, тус тусын төлөө илэрхийлэгч нар бид бүрэн эрхийн тэмдэг бичгээ харилцан үзүүлсэн хойно зөвдөн тогтоох олон зүйлийг дорогш жагсаан бичив.

Нэгдүгээр зүйл

Гадаад монгол, Дундад иргэн улсын хоёрдугаар он арван нэгэн сарын тавны өдрийн Дундад, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйл хийгээд Дундад, Орос хоёр улсын харилцан солилцсон бичгийг мэдрэн хүлээх.

Хоёрдугаар зүйл

Дундад, Оросын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйлийн нэгдүгээр зүйл хийгээд Дундад,Оросын харилцан солилцсон бичгийн нэгдүгээр зүйлийн ёсоор Гадаад монгол гагцаар байгуулснаа устгаад, Дундад иргэн улсын эрхлэн захирах эрхийн доор байж, бас ч Дундад иргэн улсын хязгаарын доторх газар шорооны нэг анги газар болох, Дундад улс, Дундад, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичгийн хоёрдугаар зүйлийн ёсоор Гадаад монголыг өөртөө засах газар орон хэмээн мэдрэн хүлээмүй.

Гуравдугаар зүйл

Гэгээнийг нэрийтгэх цолыг Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан хэмээн Да Жунтангаас өргөмжилмүй.
Дөрөвдүгээр зүйл
Гадаад монгол төв дүрмийн албан бичиг, болзоо бичиг, тэмдэг бичгийн дээрээ Дундад иргэн улсын он тоог хэрэглэх, жич өнгө жилтний он тоог хавсруулан хэрэглэж болмуй.

Тавдугаар зүйл

Гадаад монголын олон хутагт лам, гадаад монголын ван гүнгүүдийн хэргэм цолыг басхүү Да Жунтангаас өргөмжилмүй. Нүүр золгон учрах хийгээд шинэлэхийн жишээний ёслолыг цөм хуучин ёсоор аваачиж пүнлүү мөнгө, шүүсний ам зэрэг зүйлийг басхүү хуучин ёсоор олгон өгмүй. Гадаад монголын чуулган дарга, хавсарсан жанжин засгуудыг басхүү Да Жунтангаас тушаан талбимуй.

Зургадугаар зүйл

Да хүрээний өөртөө засах засгийг явуулах яамнаа засгийн яам хэмээх нэр хийгээд алив журган яам хэмээн нэрийдэж болохгүй, захиран шийтгэх олон тушаалтныг цөм Дундад иргэн улсын түшмэл шууван болгон үзэж Гадаад монголоос сонгон томилох боловч Дундад газрын засгийн яамнаа өргөн мэдүүлж тушаан талбиулмуй. Шийтгэх бүхий хэрэг явдлаа тухай тухайдаа Дундад газрын даамал түшмэлдээ мэдүүлэх.

Долдугаар зүйл

Гадаад монголын хүмүүн иргэн зүй нь Дундад газрын улсын хурал дор сонгон өргөхийг эдлэх эрх буй.

Наймдугаар зүйл

Гадаад улс лугаа харилцан шийтгэх хэрэг явдлыг зүй нь Дундад газрын засгийн яам буюу эсхүл Дундад газрын засгийн яамны томилсон түшмэл шууван мэдэж шийтгэмүй. Гадаад монголын өөртөө засах эл яам шууд хүлээн шийтгэж болохгүй, Гэгээн дор гадаад улсын гадаадын явдлын түшмэлийг хүлээн авах хийгээд гадаадын явдлын түшмэл томилон гадаад улс дор явуулах эрх үл баймуй. Улсын хоорондох болзоо зүйлийг тогтоон байгуулах бүхүй эрхийг бүрэн бүхлээр Дундад газрын засгийн яам хамаармуй.

Есдүгээр зүйл

Гадаад монгол хэрэв дотроо самуурах учир буй бөгөөс Дундад газрын засгийн яам цэрэг томилон хамгаалмуй. Гадаад монголын өөртөө бэлтгэсэн цэргийг Дундад газрын засгийн яам эрхбиш чухал болгон үзэх үед дайчлан зарж болмуй. Гадаад монголын энгийн үед цэргийн хэргээ бодон тохируулах ба жич гадаад улсын хүмүүнийг залж хэрэгсээд цэргийн явдлаа туслан шийтгүүлэх дор урьдан Дундад газрын засгийн яамнаа мэдүүлж хянан тогтуулах.

Аравдугаар зүйл

Да хүрээнд хэрэг шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж тухай тухай дор гагцаар Гэгээнд учрах эрх буй. Хамгаалах цэрэг гурван зуун нэр дагуулж болмуй. Улиастай, Ховд дор тус бүр нэг туслан шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж хамгаалах цэрэг хоёр зуун нэр дагуулж болмуй. Хиагт дор нэгэн хэрэг шийтгэгч тушаалтан зохион суулгаж, хамгаалах цэрэг тавин нэр дагуулж болмуй. Бус газар дор арилжааны явдлыг үзэж бадрангуй болсон цагт Дундад улс зүй зохисыг үзэж хэрэг шийтгэгч түшмэл нэмэн томилон суулгаж болмуй. Газар бүрийн хамгаалах цэргийн тоог мөн тавин хүмүүнээр болгомуй.

Арваннэгдүгээр зүйл

Дундад улсын Гадаад монгол лугаа ийн үе үеийн судрын дээрх хамаатай хуучин дүрэм энэ удаагийн болзоо зүйлийг үл мөчөөрхөхийг хуучин ёсоор шийтгэмүй.

Арванхоёрдугаар зүйл

Нэгэн мянга есөн зуун арван хоёрдугаар он арван сарын хорин нэгний Орос улсын Гадаад монгол лугаа хэлэлцэн тогтсон арилжааны явдлын тусгай болзооны арван долоон зүйлийн эл бүхүй ашиг шимийг Дундад улсын хүмүүн иргэн нэгэн адилаар эдэлмүй.

Арван гуравдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд басхүү хуучин ёсоор эл ашиг эрхийг эдэлмүй. Ямар үед боловч Дундад улс, Орос улс, Гадаад монгол хийгээд бус олон улсын гаралт бодисоор элдэв зүйлийн эд юм үйлдэн хийж зөөж гаргах, зөөж оруулах дор, хязгаараас гарах орох гааль тушаахыг байлгамуй. Жич өөрийн дураар худалдаа хийж, ямар зүйлийн гааль гувчуурыг боловч тушаахгүй болгомуй.

Арван дөрөвдүгээр зүйл

Гадаад монгол газар дор байх дотоод газрын арилжааны иргэдийг өөрийн дураар зугаа хийж явах, суух, нүүх эрхтэй болгомуй. Гадаад монголын өөртөө засах яам, хамгаалах тэмдэг бичиг ба хамгаалах тэмдэг бичиг лугаа нэгэн төлөвтэй албан бичгийг хүчирхэн хүлээн авахуулж болохгүй. Дотоод газрын арилжааны ардын суух газар, арилжааны буудал эд барааны пүүс хийгээд өөрөө суусан айл газрыг ямар үеийн, ямар хэрэг дор боловч Гадаад монголын түшмэл шуувангууд цөм халдаж болохгүй.

Арван тавдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны ард, Гадаад монголын арилжааны хүмүүн лугаа иргэний хэрэг эрүүгийн хэргээр заргалдах хэргийг алин заалдсан, алин заалдагдсаныг үл бодон цөм дотоод газрын түшмэл шуувангаас шүүмүй. Жич эл гэрчийн хүмүүнийг дайчлан зарламуй. Дан гагц Гадаад монголын хүмүүний заалдах хэргийг болвоос өөртөө засах яамнаас шийтгэмүй. Дундад, Орос хоёр улсын хүмүүн иргэн Гадаад монгол газар дор иргэний хэрэг, эрүүгийн хэргээр заалдах хэргийг басхүү Түгээмэл Элбэгтийн наймдугаар оны Дундад, Орос хоёр улсын болзоо бичгийн долдугаар зүйлийн ёсоор шийтгэмүй.

Арван зургадугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд Гадаад монголын арилжааны иргэд лугаа өөр өөрийн ба хоршоо хурлын урьд өдөр дор тогтоосон хөрөнгийн хэрэг хийгээд өрийн явдлын олон зүйлийн хэрэг болзоог басхүү залгамжлан мөрдөн явж явцтай болгомуй.

Арван долдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэдийн Гадаад монголын алив газар дор байх угаас өөрийн дураар түрээслэн авсан таримал тариа бэлчээрлэх талбарыг басхүү залгамжлан явцтай болгомуй. Жич үрээр тариа авч тарих ба монгол хүмүүнийг элсэн тариулж болмуй.

Арван наймдугаар зүйл

Гадаад монголын алив газар дор угаас Дундад газрын олон албан яамны ерд бүхүй эд хөрөнгө хийгээд цогцлон байгуулсан харилцан нэвтрүүлэх албан газар зэргийн зүйл ба жич дотоод газрын арилжааны иргэдийн өөртөө бүхүй арилжааны хэрэг үнэн хөрөнгө хийгээд хувьны хүмүүний эд хөрөнгө ба цогцлон байгуулсан алив юмыг хуучин ёсоор эгүүлэн өгмүй. Хэрэв Гадаад монголын гагцаар байгуулахын учир тэр үед элдэв чигийн хорогдол алдагдлыг амссан буй болбол зүйгээр Гадаад монголын өөртөө засах яам зүй зохисоор төлж олгуулмуй.

Арван есдүгээр зүйл

Да хүрээний харьяат Хүйтэн зэргийн газрын алтан зоориноос уг дор Дундад, Орос хоёр улсын нийлэн шийтгэсэн нь басхүү залгамжлан шийтгэмүй. Гадаад монгол бас энэ ашиг шимийг хуваан эдэлж болмуй.

Хорьдугаар зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир энэ хязгаар газрын гадна гарч хэрэв гадаад улсын хүмүүн лугаа гэр болзоо тогтоон байгуулах хэрэг буй болбоос зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй. Түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг болбоос тогтоон байгуулах бүхүй гэр болзоог Дундад газрын засгийн яамнаас хянан тогтоохгүй болбоос явц үгүй.

Хорин нэгдүгээр зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна гарсан эл бүхүй захиран шийтгэх эрхийг зүйгээр Дундад газрын засгийн яам баримуй. Тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг нь өөртөө засах яам захирмуй.

Хорин хоёрдугаар зүйл

Төмөр зам, цахилгааны утас, яу жангийн явдлыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй.

Хорин гуравдугаар зүйл

Халхын дөрвөн чуулганы Дотоод монголын олон чуулган лугаа нийлэх хил хязгаар хийгээд Ховдын артай лугаа нийлэх хил хязгаарыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас тушаалтан томилон Гадаад монголын томилох түшмэл лугаа нийлэн байж дахин байцаан тогтоомуй.
Их Дундад иргэн улсын гуравдугаар он, даруй Орос улсын нэгэн мянга есөн зуун арван дөрвөн он