Ìîíãîë îðíû òóõàé

1.  Ãàçàðç¿éí  åðºíõèé òîéì

Ãàçàðç¿éí  áàéðëàë. Ìàíàé  Ìîíãîë  óëñ Àçè òèâèéí òºâä 1566500 àì äºðâºëæèí êì òàëáàéã ýçëýí îðøèíî. Íóòãèéí õýìæýýãýýð  äýëõèéí íèéò óëñûí  äîòîð 17-ð áàéð ýçýëíý. Ìàíàé  óëñûí  íóòãèéí  õîéò  çàõûí  öýã  õîéä ºðãºðºãèéí  (õ.º)  52 ãðàäóñ  09  ìèíóòàä îðøèõ  Ìîíãîë   Øàðûí  äàâàà, ºìíºä   çàõûí öýã  õ.º 41  ãðàäóñ  35 ìèíóòàä îðøèõ Îðâîã  Ãàøóóíû áîð òîëãîé  õî¸ðûí õîîðîíä  1259 êì  çàéòàé  þì.  Õàìãèéí   ç¿¿í  çàõûí  öýã  ç¿¿í óðòðàãèéí   119  ãðàäóñ  56  ìèíóòàä  îðøèõ  Ñî¸ëç  óóëûí  Ìîäîò  õàìàð , õàìãèéí  áàðóóí  çàõûí  öýã  ç.ó  87  ãðàäóñ  44  ìèíóòàä  îðøèõ  Òàâàí  Áîãäûí  Ìààíüò  óóë õî¸ðûí  õîîðîíä   2392 êì  çàéòàé  àæýý. Ìàíàé  óëñûí  õèëèéí  íèéò  óðò íü  8158 êì, ¿¿íèé  3485 êì íü  Îðîñûí  Õîëáîîò  Óëñòàé , 4673  êì Õÿòàä óëñòàé çàëãàíà. Ìàíàé  îðîí áîë èõ ãàçðûí  îðîí  áºãººä äàëàéä  ãàðöã¿é   äýëõèéí  30  ãàðóé óëñûí 1, äàëàéä  õàìãèéí  îéð  öýã íü  äàëàéãààñ 1000  îð÷èì  êì  çàéòàé  îðøèíî. Ìàíàé  îðîí  Äýëõèéí  öàãèéí  6,7,8-ð   á¿ñýä     (  Áàðóóí 5 àéìàã 6, òºâèéí  àéìãóóä   7,  ç¿¿í  2  àéìàã  8  äóãààð   á¿ñýä )  îðøèíî. Ãàçðûí ãàäàðãà:  Ìàíàé  óëñ íü ºíäºð  óóë, ºðãºí  òàë, óóäàì  õºíäèé õîñîëñîí ãàäàðãûí  îëîí  õýâ  øèíæ á¿õèé íóòàãòàé .Íóòãèéí  áàðóóí  áà  õîéä  õýñýãò Àëòàé, Õàíãàé, Õºâñãºë,  Õýíòèéí óóëñ îðøèõ áºãººä Àëòàéí óóëñàä Òàâàí   áîãä   çýðýã  ìºíõ  öàñò  îðãèë  20  ãàðóé  áèé. Õàíãàéä Îòãîí Òýíãýð ( 4021 ì) , Õºâñãàëä  Ìºíõ  Ñàðüäàã  3461 ì  óóëóóä  ìºíõ  öàñòàé . Õýíòèéí  Àñðàëò Õàéðõàí  2800 ì çàðèì æèë  öàñòàé  ºíæäºã. Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó íü Ìàíàé óëñûí áàðóóí çàõààñ ç¿¿í óðàãøàà  900 ãàðóé  êì  ¿ðãýëæèëæ  óëìààð   Ãîâü-Àëòàéí  íóðóó  áîëæ 700 øàõàì êì ¿ðãýëæèëíý. 3500-4374 ì ºíäºð.  Õàíãàéí  íóðóó íü 3000-4021 ì ºíäºð áºãººä íóòãèéí  áàðóóí  õýñãýýñ  ìºí  ç¿¿í óðàãøàà ÷èãëýëòýéãýýð  800 îð÷èì  êì  ¿ðãýëæèëíý. Õýíòèéí  íóðóó  íü  2000-2800 ì  ºíäºð  áºãººä  íóòãèéí  ç¿¿í  õîéä  õýñãýýñ  áàðóóí  óðàãøàà  ÷èãëýëòýéãýýð  300 ãàðóé êì ¿ðãýëæèëæ òºãñãºë íü õàíãàéí íóðóóíû ç¿¿í çàõòàé íèéëíý. Èíãýæ  ìàíàé  îðíû  íóòãèéí  õîéä  õýñýãò  óóëñûí íóìàðñàí òîõîé ¿¿ñäýã þì. ªíººãèéí ìàíàé íóòàãò  ýðò  öàãò   äàëàé   áàéñàí  áºãººä  íóòãèéí  èõýíõ õýñýã  íü   ýðòíèé   òºðìºëèéí   ýðèíèé   ïåðìèéí   ãàëàâò áîëñîí ãåðöèíû õºäºëãººíººð óñíààñ ÷ºëººëºãäæýý. Ìàíàé  îðíû   Àëòàé,  Õàíãàé,     Õýíòèé,  Õºâñãºëèéí  óóë íü øèíý òºðìºëèéí ýðèíèé  ñ¿¿ë÷ýýð  áîëñîí  àëüïèéí   óóë  òîãòîõ   õºäºëãººíººð  ¿¿ññýí  áºãººä  îäîî ÷  ýíý  óóëñûí ãàäàðãûí   õýëáýð  á¿ðýí  òîãòîæ  ÷àäààã¿é  áàéãààã  ¿å  ¿å áîëäîã ãàçàð õºäëºëò¿¿ä ãýð÷èëíý.  Ìàíàé  íóòãèéí äóíäàæ ºíäºð íü 1580 ì áºãººä  ýíý íü  äýëõèéí  õóóðàé  ãàçðûí   äóíäàæ  ºíäðººñ  700  ìåòðýýð  èõ  ãýñýí  ¿ã.  Íóòãèéí   80 ãàðóé  õóâü  íü 1000 ìåòðýýñ  èë¿¿ ºðãºãäæýý. Ç¿¿í áà ç¿¿í ºìíºä  õýñýãò  óóäàì  òàë  îðøèíî. Òýíä ¿íýìëýõ¿é ºíäºð íü  560-1000 ì áàéíà. Ìàíàé îðîí àøèãò ìàëòìàëààð  íýí  áàÿëàã. Ìàíàé íóòãààñ àëìàç îëäñîíîîñ ãàäíà îíãîíèò, àðìîñòðàíãèò çýðýã øèíý ýðäñ¿¿ä  îëäæýý. Ôîñôîðèòûí  íººö  áàñ  èõ. Îäîî íåôòü  îëáîðëîõîîð  ýðýë  õàéãóóë  õèéæ  áàéíà. Ìàíàé áàðàã   á¿õ   àéìãèéí   íóòàãò   í¿¿ðñ   áèé.

Óóð àìüñãàë.

 Ìàíàé îðîí ýõ ãàçðûí òºâ õýñýãò èõ ºíäºðëºãò äàëàéãààñ  àëñëàãäàí  îðøäîã  ó÷ðààñ  ýõ ãàçðûí  ýðñ  òýñ  óóð  àìüñãàëòàé  áîëæýý.  ªâºë人 1-ð ñàðä –50 õýìýýñ  äàâæ  õ¿éòðýõ,  çóí  7-ð  ñàðä  +40  õýìýýñ   õýòýð÷ õàëàõ ÿâäàë ãàðäàãààñ ãàäíà íýã õîíîãèéí òåìïåðàòóðûí  çºðºº 30 õýì õ¿ðýõ ÿâäàë ÷ áèé. Ìàíàé óëñ Äýëõèéí õàìãèéí (æèëäýý 250 õîíîã) öýëìýã òýíãýðòýé  îðíû  íýã  áºãººä  ìºí  íàð  ãèéã¿¿ëýõ  õóãàöàà (2600-3300 öàã) èõòýé îðíû íýã. Á¿ðõýã ºäºð öººíòýé íàðëàã îðîí. Õóð òóíàäàñ  áàãàòàé  æèëäýý  õîéä  õýñýãò 300-400 ìì,  ºìíºä õýñýãò 200 ìì-ýýñ áàãà òóíàäàñ óíàíà. ªâºë öàñ áàãàâòàð îðíî.  Àãààð  åðºíõèé人  õóóðàéâòàð, õàðüöàíãóé ÷èéã áàãàâòàð, ºìíºä õýñýãòýý ÿëàíãóÿà  õàâàð  ñàëõè  èõòýé. Ñàëõèòàé ºäºð îëîí áºãººä  ñàëõèíû  õóðä  ºìíº  ç¿ãèéí  íóòàãò  õàâðûí  öàãò äóíäæààð  7 ì/ñ  îð÷èì  áàéõ  áºãººä  40 ì/ñ  õ¿ðýõ  ÿâäàë ÷  áèé.

Ãàäàðãûí  óñ.

         Ìàíàé  óëñûí  íóòàã ãàäàðãûí áà ãàçðûí äîðõè óñààð òèéì áàãà áèø. Íèéòäýý 67 ìÿí.êì  óðòòàé  ãîë ãîðõè,    4  ìÿíãààä  áóëàã  øàíä  áèé.  Íóòãèéí õîéä õýñýã íü  ãàäàðãûí  óñ ãîë ìºðºí íóóðààð ºìíºä õýñãýýñýý  èë¿¿. Ãîë ìºðäèéã Õîéä ìºñºí äàëàéí, Íîìõîí  äàëàéí  áîëîí  Òºâ  Àçèéí  ãàäàãø óðñãàëã¿é  ãýæ 3 àé ñàâä õóâààíà. Òîì  ãîë  ìºðä  ãýâýë   Õîéä ìºñºí  äàëàéí  ñàâûí  Ñýëýíãý  ìºðºí /992 êì/ , Íîìõîí äàëàéí  ñàâûí Õýðëýí, Îíîí, Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é    ñàâûí  Çàâõàí, Õîâä  çýðýã  þì. Ìàíàé  ãîë ìºðä  óñíû  ýð÷èì  õ¿÷íèé  íººö èõòýé, öýâýð öýíãýã óñòàé  áºãººä çóíû áîðîîíû ¿åä  ¿åðëýäýã. Ìàíàéä 100 àì äºð. êì-ýýñ èë¿¿ òàëáàéòàé  íóóð 16  áàéãààãèéí õàìãèéí   òîì íü Óâñ  íóóð  (3360 àì äºð.êì)  þì. Ãîë ìºðä  íóóðóóä íü  çàãàñààð  áàÿëàã. Ãîë  ìºðä  íóóðûí  óñ íü  çóí  7-8  ñàðä  +15-+23  õýì  õ¿ðòýë õàëäàã. Ìàíàé  óðä  õýñãèéí õýýð, ãîâü  íóòàã  æèæèã  íóóð èõòýé  áºãººä  ãîâü  öºëä  áàÿí  á¿ðä  ýëáýã, ãîâü  õýýðèéí  á¿ñýíä  ãàçàð  äîðõè  óñíû  íººö èõ áèé.   ªìíºä õýñýãò õ¿í ìàëûí óíäààíä ãàçàð äîðõè óñûã õýðýãëýäýã. Ìàíàé  îðîíä  õàëóóí  õ¿éòýí  ðàøààí  400  îð÷èì   áàéãààãèéí   äîòðîîñ  Õóæèðò,  Æàí÷èâëèí, Óëààíáààòàð, Îòãîíòýíãýð, Îíîí, Åñòèé, Øàðãàëæóóò, Õàëçàí óóë, Àâàðãà òîñîí,  Ìîãîéò,  Öýíõýðèéí,  Óòààòìèíæ¿¿ð , Åðºº,  Ãóðâàí   íóóð  çýðýã íü  èõ   íýðä   ãàðñàí   þì.

 

Õºðñºí á¿ðõýâ÷.

      Ìàíàé  îðîí  óóäàì  èõ  íóòàãòàé ó÷ðààñ õºðñíèé îëîí õýâ øèíæ áèé áîëæýý. Íóòãèéí õîéä õýñýãò õàð øîðîîí  ìàÿãèéí  õºðñ  òàðõñàí áîë òºâ õýñãýýð íü ãîâèéí ñààðàë õºðñ òàðõæýý. Íóòãèéí (òºâèéí ç¿¿í õýñãèéí òàë,  õýýðèéí)  50 ãàðóé  õóâüä õ¿ðýí õºðñ òàðõñàí þì. Õîéä  õýñãèéí  õàð  øîðîîí  ìàÿãèéí   õºðñòýé íóòàãò ãàçàð òàðèàëàí õºãæ¿¿ëñýí. Òàðèàëàíä òîõèðîìæòîé  õºðñ íèéòäýý 1,6 ñàÿ ãàðóé ãåêòàð òàëáàéòàé. Ìàíàé  îðíû  õîéä  õýñãèéí  óóëàðõàã  íóòãààð îé òàéãà, îéò õýýð, òºâèéí áà ç¿¿í õýñãýýð õýýðèéí, ºìíº õýñãèéí íóòãààð ãîâèéí, õàìãèéí óðä çàõààð öºëèéí áàéãàëèéí á¿ñ îðøèæ áàéíà. ªíäºð óóëóóäàä  îéí  äýýä õèëýýñ äýýø òàãèéí á¿ñ, ò¿¿íýýñ äýýø  ìºíõ  öàñòàé.

                                

Óðãàìàëøèë.

     

         Ìàíàé îðîí íèéòäýý 4000 îð÷èì ç¿éëèéí óðãàìàëòàé.  Ìîíãîëûí   óíàãàí   óðãàìàë  îëîí  áèé. Ìàíàé  îðíû   õîéä  õýñýãò  îé  õºâ÷  òàðõñàí. Ýíä  øèíýñ, íàðñ  çýðýã ìîä,  ºìíºä  õýñãèéí ãîâü íóòàãò çàã ìîä  óðãàíà. Íèéòäýý  íóòãèéí   9,6%  áóþó  15 ñàÿ ãàðóé ãåêòàð òàëáàéä  îé  òàðõæýý. Îé  ìîäíû  72% øèíýñ þì. Òîì  ãîë   ìºðäèéí  õºíäèéä  øóãóé  èõòýé. Íóóðóóäûí ýðãýýð  çýãñ,  øàãøóóðãà  ýëáýã óðãàíà. Óëñûí íóòãèéí 1.22  ñàÿ  àì  äºð.  êì  òàëáàéã  ìàëûí  áýë÷ýýðèéí,  20 ìÿíãà  àì  äºð. êì   òàëáàéã õàäëàíä àøèãëàäàã. ¯éëäâýðèéí  ò¿¿õèé  ýä,  ýìèéí óðãàìàë íýí ýëáýã. Æèøýýëáýë:  Äýëõèéä  õîâîðäñîí  ýìèéí  óðãàìàë  ëèäýð,  ÷èõýð  ºâñ,  õóí÷èð,  ÷àöàðãàíà  ýëáýã  óðãàíà. Äýëõèéí  ÷àöàðãàíû  áóòíû  80% íü  ìàíàéä  óðãàäàã  ãýñýí  òîîöîî  áèé. Ìàíàé  óëñ  õîâîðäîæ  áàéãàà óðãàìàë  àìüòíàà   áè÷ñýí   Óëààí   íîìûã  1987  îíä  ãàðãàñàí   þì.

 

Àìüòíû àéìàã

            Ìàíàé   îðîí  àìüòíû àéìãààð áàÿëàã. 15 ìÿíãàí ç¿éëèéí   øàâüæ, 300 îð÷èì ç¿éëèéí õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷èä,  80 - ààä  ç¿éëèéí  çàãàñ,  415  ç¿éëèéí  øóâóó, 140  ãàðóé  ç¿éëèéí   õºõòºí  àìüòàíòàé.

Ýäãýýðèéí  äîòðîîñ  öàãààí  çýýð  (1 ñàÿ  îð÷èì )  õàìãèéí  ýëáýã  òîõèîëäîõ  áºãººä  òàðâàãà,  ¿íýã,  ÷îíî,  îé õºâ÷èä áààâãàé, áîð ãºðººñ çýðýã àìüòàä ýëáýã òîõèîëäîíî. Ǻâõºí  îéí  áóãà  ãýõýä ë  139  ìÿíãà  áèé  ãýñýí   òîîöîî áèé. Ýäãýýðýýñ  äýëõèéä  íýí  õîâîðäñîí  ó÷èð   áàéãàëü  ò¿¿íèé  íººö  áàÿëãèéã  õàìãààëàõ  îëîí  óëñûí   õîëáîîíû  óëààí  íîìîíä  íýð  íü   îðñîí  àìüòàí îëîí  áèé.  Ìàíàé  îðíû  ãîë  ìºðä  çàãàñààð ýëáýã. Àí àãíóóðûí   õóóëü  ¸ñîîð  äàðààõ  àìüòäûã  àãíàõ     ÿâäëûã õîðèãëîñîí   áàéíà. ¯¿íä: õóëàí, òàõü, áóãà, ñîãîî,  öàà áóãà, õàíäãàé,  ìàçààëàé,  õàâòãàé,  ÿíãèð,  òýõ,  àðãàëü, óãàëç, õàð  ñ¿¿ëò,  õ¿äýð, áºõºí, èðâýñ, ìèíæ, õàëèó, áóëãà, ñóóñàð, õèëèì çàãàñ,  õóí, õîòîí, õîéëîã,  ãóðãóóë,  òàñ,  ¸ë,  ñàð,   áýãáààòàð,  øàð  øóâóó 

óóëü,  òîíøóóë  çýðýã  32  ç¿éë  àìüòàí,  æèã¿¿ðòýí  øóâóóä   áîëíî. Ìºí  îëîí  àìüòíûã  àãíàõ  õóãàöààã  òîãòîîñîí   áàéíà.  Åð íü ìîíãîë  îðîíä  13  äóãààð  çóóíû  ¿åä  îé  àíãèéí  õóóëü  ä¿ðýìòýé  áàéñàí  áºãººä  1640  îíä  õàëèó,  áóëãûã  õóëãàéãààð  àãíàõûã, 1720 îíä Èõ  õ¿ðýýíèé  õàâüä  àí  ãºðºº  õèéõèéã  õóóëèàð õîðèãëîí   õàìãààëæ   áàéñàí   ñàéõàí   óëàìæëàëòàé  þì.

 

Ìîíãîëûí  íóòãèéí  Äýëõèéí

 îíöëîã  ãàçðóóä

        Àëèâàà   óëñ îðîí  ººðèéí íóòàãòàà áóñàä óëñ îðíûõîîñ   þóãààðàà  îíöëîãîîð  íü áàõàðõàí ¿çäýã. Ìîíãîë   îðîí   äýëõèéä   îíöëîã   ãàçàð  íóòàã  îëîíòîé.

            ¯¿íèéã  äóðäàÿ

      1. ªâëèéí öàãò ìàíàé íóòàãò Äýëõèéí áºìáºðöãèéí  õîéä   õàãàñûí  àãààðûí  èõ  äàðàëòûí  òºâ òîãòìîë  ¿¿ñäýã. Óâñ Õÿðãàñ  íóóðûí  õîòãîðûã  õàìàðñàí ýíý íóòãèéã ãàçàðç¿éí óõààíä Àãààðûí èõ äàðàëòûí Àçèéí  òºâ  ãýæ  íýðëýäýã.

        2. Äýëõèéí  áºìáºðöãèéí õàìãèéí  õîéøîî  ò¿ðæ  îðñîí   ìàíõò  ýëñ  áîë ìàíàé Óâñ  àéìãèéí  Ç¿¿íãîâü   ñóìûí  íóòàã  äàõü  Áººðºãèéí ýëñ   þì. Ýíý ýëñíèé õîéä çàõ íü õîéä ºðãºðºãèéí  50 ãðàäóñ 18 ìèíóòàä  õ¿ðñýí  áºãººä  ýíý  íü Êàíàäûí ªìíºä õýñýãòýé  çýðýãöýæ  áàéãàà  þì.

       3. Äýëõèéí  áºìáºðöãèéí  õîéä õàãàñûí óðàãøàà ò¿ðæ  îðñîí  óë  õºðñíèé  ¿ðãýëæèëñýí  öýâäýãèéí õàìãèéí óðä çàõ íü Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Ýðäýíýöîãò ñóìûí  íóòàãò  Äàðàãò  óóë  õàâüä  õ¿ð÷ýý. Ýíý íü  Ãàçðûí  Äóíäàä  òýíãèñèéí  õîéä  ýðýãòýé  áàðàã  çýðýãöýæ  áàéãàà ãýñýí ¿ã.

        4. Áººðºãèéí  ìàíõò ýëñ, öýâäýãèéí  õàìãèéí  óðä çàõ õî¸ð íü õîîðîíäîî 700 îð÷èì  êì  çàéòàé  áºãººä  õàðüöàíãóé  èéì  áàãà  çàéíä  ãîâü  öºë íü õîéøîî, öýâäýã õºðñ íü óðàãøàà ò¿ðæ çºð÷èõñºí  ãàçàð Äýëõèéä Ìîíãîëîîñ   ººð  ãàçàðò  áàéõã¿é.

       5.Õýíòèéí  íóðóóíû  òºãñãºë  áîëîõ  Öîãò  ×àíäìàíü óóë íü  Äýëõèéí   óñíû  ãóðâàí  àé ñàâûí õàãàëáàð áîëäîã. Óëààíáààòàðààñ  ç¿¿í  óðàãø  80  îð÷èì êì –ò îðøèõ 1854 ì  ºíäºð  ýíý  óóë Õîéä ìºñºí äàëàé, Íîìõîí äàëàé, Àçè òèâèéí  ãàäàãø  óðñãàëã¿é  ñàâóóäûí  óñíû  õàãàëáàð áîëäîã.

       6. Õºâñãºë  àéìãèéí  íóòàã  äàõü  Ñàíãèéí  Äàëàé  íóóðûí   äýðãýäýýñ   áàðóóí òèéø Óâñ àéìãèéí íóòàã  äàõü  Õàí  õºõèéí  íóðóóíû  Õàíãèëöàãèéí  ãîëûí  ýõ  õ¿ðòýë  400 øàõàì  êì  ¿ðãýëæèëñýí  õàãàðõàé íü  ãàçàð õºäëºëººð  ¿¿ññýí  äýëõèéí  õàìãèéí  óðò  áºãººä õàìãèéí   øóëóóí   õàãàðõàéí   íýã   þì.

        7. Äýëõèéí ýêâàòîð, õîéä  òóéë  õî¸ðûí  ãàçðûí  äóíä  îðøèõ  õîéä  ºðãºðºãèéí  45 äóãààð  çýðãýä,  ìºí àíõíû  áà  180 äóãààð  ãîëäîæ  2-ûí  ìºí  ãàçðûí  äóíä  îðøèõ  ç¿¿í óðòðàãèéí   90  äóãààð  ãîëäîæ  ãýñýí  2  ÷óõàë  øóãàì   ìàíàé   óëñûí   íóòãààð   ºíãºðäºã.

        8. Õ¿íèé àæ  àõóéí  ¿éë  àæèëëàãààíä   áàðàã íýðâýãäýýã¿é  îé, òàéãà  òàë  õýýð,  ãîâü  öºë  íóòãèéí  àëü  àëü  íü   Ìîíãîë   îðîíä    áàéíà.

 

Ìîíãîëäîî îíöëîã ãàçðóóä

               9. Ìàíàé óëñûí íóòãèéí Õ¿éñ ( Òºâ öýã) íü ªâºðõºíãàé  àéìãèéí  Á¿ðä  ñóìûí  òºâººñ  óðàãø  13,5 êì  ãàçàðò  õîéä  ºðãºðºãèéí  46  ãðàäóñ  52  ìèíóò , ç¿¿í óðòðàãèéí  103 ãðàäóñ  50 ìèíóòûí ñîëèâöëîëä ªâºð Õºøººòèéí  áóëãèéí  ýõýíä  îðøäîã  þì. Óëñûí  íóòãèéí  Õ¿éñèéã  äýä  ïðîôåññîð  Ø.Øàãäàð 1979 îíä òîäîðõîéëæ 1989  îíä  ãàçàð  äýýð íü  ÷óëóóí  îâîî   áîñãîñîí  þì. Óëñûí  íóòãèéí  Õ¿éñýä çîðèóëñàí  õ¿íäýòãýëèéí  ñóâàðãûã  íóòãèéíõàí  1993  îíä  áîñãîñîí  áàéíà.

       10. Ìàíàé  óëñûí  õàìãèéí ºíäºð óóë áîë Àëòàé Òàâàí  Áîãä  óóëûí  îðãèë  Õ¿éòýí  óóë  4374 ì ºíäºð þì. Õàìãèéí  íàì  äîð  ãàçàð áîë  Äîðíîä  àéìãèéí  Ýðýýíöàâ ñóìûí íóòàã äàõü Õºõ íóóð 560 ì ºíäºðò îðøèíî.

       11. Õàìãèéí  ºíäºðò  îðøäîã  àéìãèéí  òºâ íü  äàëàéí òºâøíººñ äýýø 2181 ì  ºíäºðò  îðøèõ  Ãîâü-Àëòàé  àéìãèéí  òºâ  Àëòàé  õîò  þì.  Õàìãèéí  íàì   äîð   ãàçàð   îðøäîã   àéìãèéí  òºâ íü  äàëàéí  òºâøíººñ  äýýø  626 ì  ºíäºðò  îðøäîã  Ñýëýíãý  àéìãèéí  òºâ  Ñ¿õáààòàð õîò  þì.

       12. Õàìãèéí  ºíäºðò îðøäîã ñóìûí òºâ áîë äàëàéí òºâøíººñ äýýø 2400 ì ºíäºðò îðøäîã Õîâä àéìãèéí Äóóò  ñóì  þì. Õàìãèéí  íàìä  îðøäîã  ñóìûí  òºâ íü äàëàéí òºâøíººñ äýýø 600 ì ºíäºðò îðøäîã Äîðíîä àéìãèéí   Ýðýýíöàâ   ñóìûí   òºâ   þì.

Ýäèéí çàñàã àæ àõóé

 

       Ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàãò õºäºº àæ àõóé ò¿¿íèé äîòîð  ìàë  àæ  àõóé,  ãàçàð  òàðèàëàí  ãîëëîíî.

 

Ìàë àæ àõóé.

       Ìàíàé  îðîí  áîë  ìàë  àæ àõóéí îðîí. Ìàíàé  îðîí íýã õ¿íä íîãäîõ  ìàëûí  òîî  /11,7/ -îîð  äýëõèéä   äýýã¿¿ð îðäîã. Ìàë ñ¿ðãèéí 90% îð÷èì íü àðäûí àæ àõóéòíû  ìýäýëä   áàéíà. Óëñûí   õýìæýýíä õàìãèéí  îëîí  ìàëòàé  àéìàã íü  ªâºðõàíãàé àéìàã   / 2,3 ñàÿ òîëãîé  ìàëòàé/  õàìãèéí  îëîí  ìàëòàé  ñóì íü  Äóíäãîâü àéìãèéí  Ýðäýíýäàëàé  ñóì  / 251,4 ìÿíãàí òîëãîé ìàëòàé/ . Ìàíàé  îðîíä  òàõèà,  ãàõàé,  çºãèéí  àæ  àõóé  áàãà  çýðýã  õºãæèæ    áàéíà.

Ãàçàð òàðèàëàí.

        Íóòãèéí  õîéä  õýñýãò  ãàçàð  òàðèàëàí  õºãæ¿¿ëæ áàéíà. Íèéò  ýðãýëòèéí  òàëáàé  1.3   ñàÿ  ãàðóé  ãåêòàð  þì.

Àæ ¿éëäâýð.

       Ìàíàé  óëñàä  õºíãºí áà õ¿íñíèé ¿éëäâýð ãîëäóó ìàë, õºäºº  àæ  àõóéí  ò¿¿õèé  ýä   áîëîâñðóóëàõ  ¿éëäâýð õºãæñºí. Ìºí  ãàçðûí  áàÿëàã  îëáîðëîõ  ¿éëäâýð  íèëýýä  áàéíà. Ýäãýýðýýñ  õàéëóóð æîíø, çýñ, ìîëèáäåí, í¿¿ðñíèé ¿éëäâýð ãîëëîõ áàéð ýçýëíý.  Ìåòàëë áîëîâðóóëàõ àíõíû ¿éëäâýð 1993 îíîîñ àæèëëàæ ýõýëëýý.  Ìàøèíû  ¿éëäâýðèéí  ñóóðü  òàâèãäàæ áàðèëãûí ìàòåðèàëûí  ¿éëäâýð  ¿ëýìæ   õºãæèæ   áàéíà.

Çàì òýýâýð.

       ªðãºí  óóäàì  íóòàãòàé ìàíàé îðîíä çàì òýýâýð ÷óõàë  ¿¿ðýãòýé. Ìàíàé  àâòî  òýýâýð , òºìºð çàì, àãààðûí  òýýâýð õºãæèæ áàéíà. Óñàí  çàìûí  òýýâýð  áàãà, îðîí  íóòàãò åðäèéí õºñãèéí òýýâýð áèé. Àâòî òýýâýðò  õàòóó  õó÷èëòòàé   çàì  áàãà  ó÷ðààñ  áàéãàëèéí  çàñààã¿é   çàìûã  èõ  àøèãëàäàã. Õîò õºäººã õîëáîõ “Ìÿíãàíû  çàì “  àìæèëòòàé  òàâèãäàæ  áàéíà.

Õîëáîî.

       Õàðèëöàà õîëáîî õºãæèæ èõýíõè ñóìä àéìãèéí òºâòýé   áà  Óëààíáààòàðòàé  óòñàí  õàðèëöààòàé  áîëæýý.  ¯¿ðýí  òåëåôîíû ñ¿ëæýý àìæèëòòàé õºãæèæ  áàðàã  á¿õ  àéìàãò  äîëãèîí  áàðüäàã  áîëîîä  áàéíà.

Õ¿í àì,  çàñàã  çàõèðãààíû  õóâààðü

Õ¿í  àì.

       Õ¿í àìûí èõýíõè íü áóääûí øàøèí ø¿òäýã õàëõ ¿íäýñòýí  áºãººä  ëàëûí  øàøèí  ø¿òäýã  êàçàê  ¿íäýñòýí áèé. Õ¿í  àìûí  äîòîð  äºðâºä,  áàÿä, áóðèàä  ãýõ÷ëýí îëîí ÿñòíóóä áàéíà. Ìàíàéä   ñóðãóóëèéí  íàñíû õ¿¿õäèéã áàãà áîëîí á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé áîëãîõ  àæèë  1990-ýýä  îíû ýõ ãýõýä ¿íäñýíäýý õýðýãæñýí   þì.

Çàñàã çàõèðãààíû õóâààðü.

       Õàìãèéí èõ íóòàãòàé àéìàã íü ªìíºãîâü / 165,4 ìÿíãàí  àì äºðâºëæèí êì íóòàãòàé / Õàìãèéí  èõ  íóòàãòàé ñóì íü  ªìíºãîâü  àéìãèéí  Ãóðâàí  òýñ  / 28 ìÿíãà  øàõàì  àì   äºðâºëæèí  êì  íóòàãòàé /

Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîò.

       Ìàíàé íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí ýõ ñóóðü àíõ 1639 îíä ºíººãèéí ªâºðõàíãàé àéìãèéí íóòàã äàõü Ìîíãîë  Ýëñíèé  Øèðýýò Öàãààí íóóðò òàâèãäñàíààñ õîéø 30 ãàðóé  óäàà  í¿¿ñýýð  1778  îíä  ºíººãèéí  áàéãàà  ãàçàðò  èðæ  ñóóðüøæýý. Óëààíáààòàð  õîò íü õîéä ºðãºðºã 47 ãðàäóñ 55 ìèíóò, çóóí óðòðàã íü 106 ãðàäóñ 5 ìèíóòûí ñîëèâöëîëä  äàëàéí òºâøíººñ äýýø 1351 ì ºíäºðò äýëõèéí  ýêâàòîðîîñ  õîéø  5311 êì, àíõíû  ãîëäîæîîñ  ç¿¿í  òèéø  7987  êì  çàéòàé ãàçàðò 1359 àì äºð òàëáàé ýçëýí îðøèíî.  Óëààíáààòàð õîòîä àãààðûí   æèëèéí   òåìïàðòóð íü  –2,9   õýì, 1-ð ñàðûíõ   -26,1 õýì, 7-ð ñàðûíõ +17 õýì,  àãààðûí  äàðàëò  1-ð  ñàðä  1037,7 ãà,  7-ð ñàðä àðàé áàãà.  Æèëä  233  ìì òóíàäàñ  óíàäàã .Ñàëõèíû  æèëèéí  õóðä   2,2  ì/ñ, õàìãèéí èõ ñàðõèòàé 5-ð ñàðä 3,7 ì/ñ áàéäàã.  Ìàíàé óëñûí  çàñàã  çàõèðãàà, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ   óõààíû  òºâ  íèéñëýë  Óëààíáààòàð.

 

Òºð ¸ñíû òîãòîëöîî

              Òºðò ¸ñíû îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õ óëàìæëàëòàé Ìîíãîë  óëñ  îð÷èí ¿åèéí õóóëü öààçàò òºðèéí òîãòîëöîîã  á¿ðä¿¿ëæ,  ¯íäñýí  õóóëèà  1992  îíä  áàòëàí ãàðãàëàà. ”¯íäñýí õóóëü”-íä  ìàíàé  óëñûí  óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã “Ìîíãîë óëñ áîë òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò, Á¿ãä  íàéðàìäàõ  óëñ  ìºí” ãýæ òîäîðõîéëñîí áºãººä ìºí “Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ýðõ áàðèõ Äýýä áàéãóóëëàãà  íü Óëñûí  èõ  õóðàë  þì.  Óëñûí  èõ õóðàë íü íýã òàíõèìòàé, 76 ãèø¿¿íòýé.”, Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷  áîë Òºðèéí òýðã¿¿í, Ìîíãîëûí  àðä  ò¿ìíèé ýâ íýãäëèéã èëýðõèéëýã÷ ìºí” ãýæ çààñàí þì. Ìàíàéä  íýã  íàìûí  çàõèðàí  óäèðäàõ  ¸ñ  õàëàãäàæ  îëîí  íàìûí  ñèñòåì  òîãòîæ   ÌÀÕÍ , ̯ÀÍ , ÌÑÄÍ çýðýã  10  îð÷èì  óëñ  òºðèéí  íàì  àæèëëàæ  áàéíà.

 

Ò¿¿õèéí õóóäàñíààñ

        Ìîíãîë îðîí áîë Òºâ Àçèä õ¿í ¿¿ññýíýýñ õîéøõè á¿õèé ë ¿åèéí ò¿¿õèéí õîâîð íàíäèí äóðñãàëóóäòàé ýðòíèé   ºâºðìºö   ñî¸ëòîé   îðîí . Ìîíãîë   íóòàãò  õàãàñ 

ãàðóé æèëèéí òýðòýýãýýñ õ¿í îðøèí àìüäàð÷ áàéñíûã  ñ¿¿ëèéí  ¿åèéí  îëáîðóóä  ãýð÷èëæ  áàéíà. Áàëàð  ýðòíèé  õ¿íèé  ¿éë  àæèëëàãààíû  õàìãèéí  ýðòíèé óë ìºð àøåëü-ìóñòüåãéèí ¿å õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí äîðä  ¿å  õàìààðäàã . Ýíý  ¿åèéí  íýí  ýðòíèé  õ¿íèé  áóóö, ñóóðèí, õºäºëìºðèéí àíõíû áàãàæ çýâñãèéí ç¿éë: ÷îïïåð, ÷îïïèíã, ÿëòàñ, çàëòàñ, õóñóóð, çîðóóë ìýò õóó÷íû ñóäëàëûí îëáîð,    õàäíû ñ¿ã çóðàã, øàâàð ñàâ ñóóëãà,  ñî¸ëûí  äóðñãàë  ç¿éëñèéã  Áàÿíõîíãîð, Äóíäãîâü,  Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü, ªâºðõàíãàé, Õîâä, Ãîâü-Àëòàé, 

Õýíòèé, Äîðíîä  çýðýã  îëîí àéìãèéí íóòãààñ îëñîí þì. Ìîíãîë  îðíû  ÿíç  á¿ðèéí íóòãààñ îëäñîí   äóðñãàëóóä  Òºâ  Àçèéí  ýíý  õýñýãò ýðòíýýñ íààø  õ¿í  îðøèí  ñóóðüøñàí ñî¸ë èðãýíøëèéí íýã ãîëîìò  áîëîí  õºãæèæ  áàéñíûã   ãýð÷èëíý.

 

Áàéãàëü  õàìãààëàë

 

              Ìîíãîë÷óóä  áàéãàëü  îð÷íîî  õàìãààëäàã  ºíº ýðòíèé ò¿¿õòýé àðä ò¿ìýí. Áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëíà ãýäýã íü àãààð, óñ, õºðñ, óðãàìàë, ìàë, àìüòàí, ãàçðûí ãàäàðãûã  õàìãààëíà  ãýñýí ¿ã áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí ýðòíèé ºâºã Õ¿íí¿ íàð Ìݪ 1-ð çóóíû ¿åä õºõ òýíãýð, õºðñò  äýëõèéí   îíãîí õàéðõäàä òàõèëãà ¿éëäýæ áàéñíààñ  íààø  ìàíàé  ìîíãîë÷óóä  óóë  îâîî, íóòàã óñàà  òàõèí  ø¿òýæ  äýýäëýí õ¿íäëýõ çàìààð õàìãààëñààð  èðæýý. Òýì¿¿æèí Áóðõàí Õàëäóí óóëûã èõýä  ø¿òýæ  òàõèæ áàéñàí áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëàà õàìãààëàõ íýãýí ÷óõàë àðãà çàì íü èéíõ¿¿ ýðòíýýñ íààø óóë îâîî, íóóð ðàøààí , óñ, áóëãèéí òàõèëãà þì. Òàõèëãàòàé  óóë, óñûã õàìãààëíà ãýäýã íü ìîíãîëä  áè÷èãäýýã¿é  õóóëü  þì. Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëàà  õàìãààëàõ  ººð  íýã  /õî¸ðäîõ/  ò¿ãýýìýë  àðãà çàì íü ¸ñ çàíøèë çàí ¿éëèéí ÷àíàðòàé ýíãèéí àðãà õýìæýý þì. Ìîíãîë÷óóä  áèä  õèéìîðèî  ñýðãýýõ, àÿí çàìä  ÿâàõ  áýë÷ýýðëýí   áóé ìàë  ñ¿ðãýý áóþó àí àìüòíûã õàðàõ, ãàçàð íóòàã, àãààð òýíãýðèéí áàéäëûã àæèãëàõ  ãýæ  óóëàí  äýýð  ãàðàõäàà  áýëýýñ  íü  ÷óëóó àâ÷  ÿâæ  óóëûí  îâîîí äýýð ºðãºí íýìýðëýäýã çàíøèëòàé.

Îâîî îâîî

Îëîí áîëîîðîé

Îëíû þìûã

Îëîí áîëãîîðîé ãýõ áóþó

Îâîîíû òîì íü òàíä

Îëçíû èõ íü íàäàä

ãýæ  çàëáèðàí îâîîãîî íàð çºâ 3 ýðãýí ¸ñëîë ¿éëääýã. Ìºí  áóëàã  ðàøààí  óñíû  ýõýíä  îâîî  áîñãîæ ìîä õàòãàí á¿ñ äààâóó õàäàã ÿíäàð ç¿¿æ óñíààñ íü àìñàí,       òýðã¿¿íäýý õ¿ðãýæ áóëàã óñàà õ¿íäýòãýäýã ñàéõàí çàíøèëòàé. Ýíý  á¿ãä íü  óóë  îâîîãîî á¿ðýí á¿òýí, ñ¿ðëýã ñàéõàí, áóëàã óñàà àðèóí òóíãàëàã, àðâèí áàÿí áàéëãàí  õàìãààëàõ, íºãºº òàëààð áàéãàëààñàà áóÿí õèøèã õóòàã ãóéæ áàéãàà ã¿í óòãà ó÷èð á¿õèé àæèë þì. Ìàíàé  áàéãàëü  õàìãààëàõ  àæëûí  3 äàõü àðãà çàì áîëîõ áàéãàëèéí õàì á¿ðäëèéí õýñã¿¿äèéã õàìãààëàõ õóóëèéã òºðººñ ýðòíýýñ ãàðãàæ áàéñíûã äýýð äóðüäñàí. 1926  îíîîñ  àí  àìüòíûã õàìãààëàõ õóóëü ãàðãàñàí áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí  áàéãàëü  îð÷íîî õàìãààëäàã àæëûí  äºðºâäºõ  àðãà íü  òîäîðõîé  ãàçàð íóòãèéã òºðèéí øèéäâýðýýð  çîðèóä  äàðõëàí  óëñûí  õàìãààëàëòàä   àâàõ   ÿâäàë   þì.                           

                              

Àøèãëàñàí  íîì  çîõèîë:   1.Ø.Øàãäàð  Ìîíãîë  îðíîîð

                                                                  æóóë÷ëàõ   50    çàì